بخش 13

245

فصل هفتم :

فلسفه و اسرار زيارت

247

* ( 1 ) *

اسرار زيارت

يك. تعظيم و بزرگداشت اولياي الهي

يكي از اهداف و اسرار زيارت، بزرگداشت اولياي الهي و زنده كردن ياد و نام آنان و باور به عظمت و شكوه ايشان است. تعظيم بندگان صالح وبرگزيده، حفظ شعائر الهي و مصداقي از آية من يعظّم شعائر الله فانها من التقوي القلوب است.

ياد و خاطره آنان، ياد كرد بندگي و دلسپردگي آنان به خدا، ايثار و جان‌فشاني‌هايشان در دفاع از دين حق و مجاهدت‌هاي بي‌نظير آنان، عبادت ها ‌ها و نيايش هاي ‌‌هاي ايشان در محضر باري تعالي و ... است.

پيشوايان معصوم، امامان نور و هدايت و معنويت هستند و ملاقات و زيارت عارفانه و خالصانه آنان، تقدير و سپاس از هدايت گري آنان و اذعان به مقام والا و بزرگ ايشان در پيشگاه خداوند است. به يقين پيامبر خدا و ائمه: صاحبان عزّت، عظمت و شرافت اند ‌‌اند و فضل و برتري آنان، روشن ومحبوبيتشان در نزد پروردگار ثابت است. خداوند نور وجودي آنان را اشرف و برتر از همه قرار داده و در دنيا و آخرت به آنان عصمت، قدرت، توانايي، حكمت وپاداش عطا فرموده است. از ديدگاه صاحب «المراقبات» زائر حرم نبوي، بر پادشاه بزرگي وارد مي‌شود كه در بارگاه او، جز پاكان نزول نكنند و اجازه نيابند و همانا او حرمي را اراده كرده كه انبيا و مرسلين و ملائك مقرّبين، بدون اذن داخل آن نمي‌شوند ... [مقام] پيامبر (صلي الله عليه وآله) در نزد خداوند، بسي بزرگ است. ^{( 1 )}

مولا احمد نراقي نيز ضمن توصيه به شناخت سرّ معصومين (عليه السلام) و بزرگي و جلالت قدر

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . المراقبات، ج 2، ص 233.

248

ايشان، مي‌گويد: در دل خود، بايد عظمت شأن و جلالت قدر شان را مستحضر گردي و متذكّر حقّ عظيم ايشان در ارشاد مردم و رواج دين الهي شوي^{( 2 )}.

دو. كسب طهارت و پاكي و دوري از گناهان و آلودگي ها ‌ها

زيارت و ديدار با معصومين (عليه السلام) - چه در حال حضور و چه بعد از وفات- تأثيرات شگرفي بر روح و روان انسان دارد و او را به سوي معنويات، اخلاق فاضله و مكارم انساني سوق مي‌دهد. شايد يكي از حكمت هاي ‌‌هاي مهم زيارت، همين توجه زائر به معنويات، دعا، ذكر و نماز در حرم اولياي الهي و سعي در اصلاح و خودسازي و كسب طهارت دروني، جهت بار يافتن به درگاه آنان است.

در زيارت رسول گرامي اسلام و امامان بزرگوار:، معنويت و جذبه‌هاي روحاني آنان، پرده از حجاب ها ‌ها و ظلمات بي شمار ما بر مي‌دارد و موجب زدوده شدن آلودگي‌ها و تيرگي‌هاي درون مي‌شود. آنان خود پاك و طاهرند و دوستداران و زائران خود را به سوي پاكي‌ها و معنويات مي‌كشانند: انّما يريد الله ليذهب عنكم الرجس اهل البيت و يطهركم تطهيراًٌ^{( 3 )}.

چنان كه در بحث حلق و تقصير گذشت، آية ثم ليقضوا تفثهم و ليوفوا نذورهم...، به لقاي امام تأويل شده است؛ يعني، در پرتو ديدار و زيارت آنان، كدورت‌هاي اخلاقي و رذايل دروني، زدوده مي‌شود و انسان از ظلمت و قساوت قلب رهايي مي‌يابد^{( 4 )}.

بر اين اساس، يكي از بركات و آداب حضور در مرقد‌هاي معصومين (عليه السلام) ، توبه و استغفار و دوري از گناهان و معاصي است؛ چنان كه عارف والا مقام بهاري همداني گفته است: «اگر تواند يك توبة درستي با جميع مقررات معلوم در محل خود در خدمت پيامبر (صلي الله عليه وآله) و امام (عليه السلام) به جا آورد. آن بزرگوار را شاهد و شفيع خود قرار دهد و بنا بگذارد عند المراجعه، اگر دهاني كه به آن آستانه شريفه رسيده و اعضايي كه بر آنجا‌ها ماليده شده و از بركت آنها اكتساب نور كرده، دوباره به لوث معاصي تلوّن نگرداند؛ بلكه از لغويات بي فايده هم اجتناب ورزد».^{( 5 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

2 . معراج السعادة، ص 704.

3 . احزاب (33)، آيه 33.

4 . كافي، ج 4، ص 549.

5 . تذكرة المتقين، ص 78.

249

از ديدگاه عارف الهي ملكي تبريزي نيز زائر مرقد منور نبوي، بايد با طهارت جسم و روح و با توجه كامل به آن مكان مقدس، قدم بگذارد. اين توبه، او را لا محاله از مخالفت فعلي پاك مي‌كند تا از ورطة هلاكت نجات يابد و از رد شدن از درگاه او در امان باشد. اگر توفيق اين كار (توبه) را پيدا كند، بر او است كه از دري غير از آن داخل شود و آن درهاي اعتراف، پوزش، توسّل، استغفار، التجا و اضطرار است... ^{( 6 )}.

قرآن نيز به كساني كه گناه و بر خود ستم كرده‌اند، توصيه مي‌كند به حضور پيامبر (صلي الله عليه وآله) بشتابند و از او طلب مغفرت كنند و آن حضرت نيز براي آنان از خداوند آمرزش بطلبد: ولو انّهم اذ ظلموا انفسهم جاءوك فاستغفروالله و استغفر لهم الرسول لو جدوا الله توابا رحيما^{( 7 )}.

سه. تقرب و نزديكي به خدا

يكي از اسرار و فوايد زيارت خاندان وحي و بزرگداشت نام و ياد آنان، تقرّب و نزديكي به خدا و جلب عنايت و توجّهات ويژه او است. زيارت، چون پيوند و تجديد عهد با بندگان خالص خداوند است، زمينه‌ساز كسب صفات شايسته و عامل رشد معنوي و در نتيجه تقرّب به خدا مي‌گردد. وقتي در زيارت، انسان ناقص در برابر انسان كامل قرار مي‌گيرد، انگيزه كمال يابي، او را متوجه خدا مي‌كند و ماية تقرّبش مي‌شود: «فانّكم وسيلتي الي الله و بحبكم و بقربكم ارجو نجاة من الله...» ^{( 8 )} و «اتقرب الي الله بموالاتكم»^{( 9 )}.

تقرّب به اولياي خدا، راهي است براي نزديكي به خداوند؛ چرا كه اينان، وسيله، صراط، راهنما و مشعل هدايت اند ‌‌اند و دعا و خواستة اصيل زائراننيز از ساحت اهل بيت:، وساطت در محضر خدا و فراهم ساختن زمينه‌هاي قرب و نزديكي به او است.

پيامبر گرامي به حضرت علي (عليه السلام) مي‌فرمايد: «يا اباالحسن! به درستي كه خداي تعالي، قبر تو و فرزندان تو را بقعه‌هايي كرده است از بقعه‌هاي بهشت و عرصه‌اي از عرصه‌هاي آن و دل‌هاي خلق و برگزيدگان بندگان خود را مايل به آنها ساخته است، تا خواري و اذيت راه را متحمل شوند و قبور شما را تعمير كنند و بسيار به زيارت آيند؛ به جهت تقرّب به

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

6 . المراقبات، ج 2، ص 246.

7 . نساء (4)، آيه 64.

8 . دعاي توسل.

9 . زيارت عاشورا .

250

خدا و دوستي پيغمبر او...» ^{( 10 )}.

شايد بدين جهت است كه زيارت پيامبر (صلي الله عليه وآله) و ساير معصومين (عليه السلام) ، زيارت خداوند دانسته شده است؛ چنان كه رسول اكرم مي‌فرمايد: «من زارني في حياتي او بعد موتي، فقد زار الله»^{( 11 )}.

امام رضا (عليه السلام) در تبيين اين روايت مي‌فرمايد: «رتبه پيامبر (صلي الله عليه وآله) در بهشت بالاترين رتبه‌‌ها است. هر كس او را در رتبه‌اش در بهشت از خانه خود ديدار كند، خداي تعالي را زيارت كرده است»^{( 12 )}.

سالك عارف ملكي تبريزي آورده است: «اگر پيامبر (صلي الله عليه وآله) به كرم و فضل خود به تو توجه كند و تو را بپذيرد و زيارت تو را قبول كند و سلام تو را جواب گويد و سخن تو را گوش دهد، خوشا به حال تو! باز خوشا به حال تو! در اين صورت چنان است كه به زيارت خداي جلّ جلاله نايل گشته‌اي و در اين كار با فرشتگان مقرّب و پيامبران مرسل شريك گشته‌اي...» ^{( 13 )}.

چهار. جلوه ‌گاه محبت و دوستي با اهل بيت

«زيارت»، جلوه‌گاه دوستي و تولاي اهل بيت (عليه السلام) و بيانگر عمق محبت و مودّت مسلمانان نسبت به خاندان وحي است. حضوري عاشقانه در پيشگاه اولياي الهي و ياد كرد مقام والاي آنان و انس و دوستي با آن بزرگواران، نشانة ايمان و تقواي قلوب است. حبّ و ولاي پيشوايان معصوم و آل نبي (صلي الله عليه وآله) ، دستور خداوند و درخواست علوّ درجه براي ايشان و اهداي ثواب نماز و قرائت قرآن به آنها و... همه در جهت عمل به اين سفارش است كه: لا اسألكم عليه اجرا الاّ المودة في القربي^{( 14 )}.

براي ايجاد و تثبيت حبّ و تولاّي اهل بيت (عليه السلام) ، همواره زنده‌ترين توصيه، زيارت آن بزرگواران است. زيارت نه تنها تمسّك و توسّل به آل‌ياسين است؛ بلكه همسويي و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

10 . معراج السعاده، ص 703.

11 . بحار الانوار، ج 4، ص 3.

12 . توحيد صدوق، ص 117: الحج و العمرة في الكتاب والسن‍ة، ص 294.

13 . المراقبات، ج 2، ص 233.

14 . شوري (42)، آيه 23.

251

همراهي با آنان و اعلام برائت ودوري از دشمنان و مخالفان ايشان است. تولاّ و تبرّا دو ركن اعتقادي شيعه است كه با حضور در بارگاه نوراني خاندان عصمت و طهارت، به زيبايي جلوه‌گر مي‌شود و زيارت آنان، باعث زنده شدن ياد و خاطره ايشان مي‌گردد و اين مورد پسند و خشنودي حضرت باري تعالي است: «من احبنا فقد احب الله و من ابغضنا فقد ابغض الله و من والانا فقد والي الله...» ^{( 15 )}.

در زيارت جامعه نيز مي‌خوانيم: «من والاكم فقد والي الله... و من احبّكم فقد احب الله...». بر همين اساس است كه امام باقر (عليه السلام) ، يكي از حكمت‌هاي مهم طواف و حج خانه خدا را توجّه مردم به اهل بيت‌ (عليه السلام) و اظهار دوستي و مودّت با آنان مي‌داند: «امروا ان يطوفّوا بهذا ثم يأتونا فيعرفونا مودّتهم ثم يعرضوا علينا نصرهم»؛ «به آنان (حج گزاران) فرمان داده شده تا در اينجا طواف كنند، سپس نزد ما آمده، دوستي و محبّت و نيز نصرت و ياري خود را به ما اظهار و عرضه كنند».

پنج. شناخت و معرفت بيشتر اهل بيت

شناخت اهل بيت: و معرفت به مقام والا، سجاياي اخلاقي و سيره ديني و ويژگي‌هاي برتر آنان، از حكمت هاي ‌‌هاي ديگر زيارت است؛ يعني، در پرتو حضور در مرقد‌هاي پاك و قدسي ايشان و مطالعه و انديشه در حالات و گفتار‌هاي عترت نبي:، شناخت زيادي نسبت به آن بزرگواران حاصل مي‌شود و عظمت روحي و معنوي آنان، بيشتر درك مي‌گردد. اين زمينه‌اي براي نزديكي و شناخت حضرت حق و موجب تعالي روحي و اخلاقي زائران و تعبد بيشتر به دين است: «اللهم عرّفني حجتك فانك ان لم تعرّفني حجّتك ضللت عن ديني».

يكي از سفارش‌هاي مهم در آداب زيارت، شناخت حق و مقام زيارت شونده است (عارفاً بحقه)؛ يعني، بداند كه اطاعت از امام واجب و پيروي از راه و روش او دستور ديني است و به يقين يكي از مؤثرترين و مهم‌ترين راه‌هاي شناخت و ايجاد ارتباط قلبي وفكري با معصومين (عليه السلام) ، زيارت و حضور در حرم‌هاي ايشان است. محمد بن سليمان از

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

15 . امالي صدوق، ص 384 (روايت از پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله) ).

252

امام جواد (عليه السلام) دربارة مردي پرسيد كه بعد از انجام دادن اعمال حج و درود و سلام بر رسول خدا، به زيارت اميرمؤمنان (عليه السلام) شرفياب مي‌شود و او را با معرفت زيارت مي‌كند. آن حضرت معرفت را چنين بيان مي‌كند: «عارفاً بحقّه يعلم انه حجة الله علي خلقه و بابه الذي يؤتي منه فسلم عليه....»؛ يعني، بداند كه او، حجت خداوند بر روي زمين و بهترين طريق شناخت و ارتباط با حضرت حق است^{( 16 )}.

انسان در سايه سار زيارت، در مي‌يابد كه ضمن حرمت نهادن به مقام والاي امامت و ولايت، بايد در عرصه‌هاي معنوي، اجتماعي، فرهنگي و سياسي، امام (عليه السلام) را پيشوا و مقتدا قرار داده، به حق او پيروي كند و اين پيروي و پذيرش امامت را باور داشته باشد و زندگي بدون آن را، زندگي در جهالت و گمراهي بداند (من مات و لم يعرف امام زمانه مات ميتة جاهلية). ^{( 17 )}

در واقع سرّ و روح اصلي زيارت «معرفت و شناخت» است؛ چنان كه توصيه شده: «بر تو است با تمام جدّ و جهد خود و آنچه در توان داري، در زيارت آن حضرت (رسول خدا) كوشش كني؛ زيرا تو مباني شناسايي آن بزرگوار و معرفت حقوق و مراحم او را محكم ساخته و به آن يقين كرده‌اي».^{( 18 )}

بر اين اساس آنچه مايه كمال زيارت مي‌شود، معرفت و شناخت مقام و موقعيت زيارت شونده است... ثواب‌هاي اخروي و آثار دنيوي كه در روايات آمده، بر زيارت واقعي مرتب است.

شش. بهره‌مندي از شفاعت و آمرزش گناهان

يكي از آثار و اسرار گران قدر زيارت، جلب عنايت و توجّه معصومين: و بهره‌مندي از شفاعت و آمرزش خواهي آنان در محضر باري تعالي است. يكي از اموري كه انسان را به رحمت الهي، بسيار اميدوار مي‌كند، مسأله شفاعت مقرّبان درگاه الهي و واسطه قراردادن آنان است (وابتغوا اليه الوسيلة). اهل بيت:، آبرومندان درگاه الهي و اولياي برگزيده او

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

16 . بحار الانوار، ج 99، ص 37.

17 . فلسفة زيارت و آيين آن، ص 93 (بحار الانوار، ج 8، ص 368).

18 . المراقبات، ج 2، ص 228 .

253

هستند، بنابراين با توسل به آنان و زيارت مرقد‌هاي پاكشان، بايد به شفاعت آنها اميدوار بود و از الطاف بي كرانشان بهره‌مند گرديد^{( 19 )}.

رسول گرامي اسلام فرموده است: «من اتاني زائراً كنت شفيعه يوم القيامة»: «هر كس به زيارت من آيد، روز قيامت شفيع او خواهم بود^{( 20 )}» و نيز «من جاءني زائراً لا يعمله حاجة الا زيارتي كان حقاً‌ عليَّ ان اكون له شفيعاً يوم القيامة»؛ «هر كس به زيارت من آيد و هيچ كاري جز زيارت من نداشته باشد، بر من حق است كه روز قيامت شفيع او باشم». و نتيجه شفاعت ورود به بهشت است (و جبت له الجنة).

از ديدگاه عارف والا مقام بهاري همداني، نسيم الطاف ايشان و رشحات انوار آن بزرگواران، بر زوّار و قاصدين ايشان مي‌رسد... پس خوب است زوّار...به اميد استشفاع از براي بخشش گناهان و رجاي وصول بر فيوضات عظيمه، رو به آن بزرگواران كنند^{( 21 )}.

عالم رباني مرحوم نراقي نيز گفته است: «پس هر كه بر قبور مطهره ايشان حاضر شد، جهت زيارت ايشان، بر او مطلع مي‌گردند... پس دامن شفاعت به ميان مي‌زنند و از خداوند طلب حوايج ايشان را مي‌كنند و ازدرگاه الهي، مسألت بر آمدن مطالب و آمرزش گناهان ايشان را مي‌كنند. همين سرّ است در ترغيب به زيارت پيامبر (صلي الله عليه وآله) و ائمه:...»^{( 22 )}.

پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله) به امام حسين (عليه السلام) چه زيبا فرمود كه: «اي فرزند عزيزم! كسي كه مرا در حال حيات و يا ممات زيارت كند، يا پدرت علي بن ابي طالب و يا برادرت حسن بن علي يا تو را زيارت كند؛ بر من لازم است كه او را در روز قيامت ديدار كنم و از گناهانش برهانم (كان حقاً عليّ ان ازوره يوم القيامة و اخلصه من ذنوبه)^{( 23 )}».

هفت. ياد ‌آوري مرگ و آخرت

زيارت قبور - به خصوص مرقد‌هاي نوراني اهل بيت (عليه السلام) - يادآور عالم آخرت و حساب و كتاب و باور داشت زندگي جاويدان در قيامت است. اعتقاد به آن عالم، زندگي را از

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

19 . كافي، ج 4، ص 548، ح 3.

20 . الحج والعمره في الكتاب والسنّه، ص 296، ح 885.

21 . تذكرة المتقين، ص 76.

22 . جامع السعادات، ج 3، ص 398.

23 . بحار الانوار، ج 97، ص 123.

254

پوچي و بي هدفي بيرون مي‌آورد و به حيات او معنا و ژرفا مي‌بخشد. زيارت موجب عبرت و پندگيري انسان و زنده شدن ياد مرگ در نزد او مي‌گردد و اين آثار تربيتي بسياري براي انسان دارد؛ از جمله اينكه باعث كوتاه شدن آرزوهاي غير الهي و رهايي انسان از قساوت قلب مي‌شود^{( 24 )}.

از پيامبر (صلي الله عليه وآله) نقل شده است: «قد كنت نهيتكم عن زيارة القبور فزوروها فانها تذكرة الاخري»؛ «شما را از زيارت قبور نهي كرده بودم، از اين پس زيارت كنيد كه آخرت را به ياد شما مي‌آورد^{( 25 )}».

و نيز آمده است: «فزوروها فانّها ترق القلب و تدمع العين و تذكر الآخرة و لا تقولوا هجراً»؛ «... پس قبرها را زيارت كنيد كه قلب را نرم و چشم را گريان مي‌كند و آخرت را به ياد مي‌آورد، اما سخن بيهوده نگوييد^{( 26 )}». ‌و «...فانّها تذكّركم الموت»^{( 27 )}؛ «... زيارت (قبور) شما رابه ياد مرگ مي‌اندازد».

هشت. بهره ‌مندي از پاداش‌ها و ثواب‌هاي بي‌شمار

يكي از حكمت‌ها و فوايد زيارت، بهره‌مندي زائران از ثواب‌ها و پاداش‌‌هاي بي‌شمار و برخورداري از فضيلت‌ها و بركات آن است و هيچ خردمند فرزانه‌اي، با تأويلات نادرست و خيال بافي‌هاي متعصبانه، خود را از اين فيض بزرگ الهي محروم نمي‌سازد! پاداش‌هاي فراواني؛ چون ورود به بهشت (وجبت له الجنة)^{( 28 )}؛ قرار گرفتن در جوار نبي گرامي اسلام (كان في جواري يوم القيامة) ^{( 29 )}؛ رهايي از شدايد و اهوال سخت رستاخيز (أخلصه من

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

24 . ر.ك: فلسفه زيارت (شرح و تحقيق زيارت القبور فخر رازي)، ص 100 و 101.

25 . سنن ترمذي، ج 3، ص 37.

26 . كنزالعمال، ج 15، ص 646.

27 . مستدرك حاكم، ج 1، ص 375.

28 . بحار الانوار، ج 97، ص 140.

29 . همان، ص 143.

255

اهوالها و شدائد‌ها حتي اصيره معي في درجتي) ^{( 30 )}؛ ثواب حج مبرور با پيامبر (صلي الله عليه وآله) (تعدل حجة مع رسول الله مبرورة) ^{( 31 )}؛ معادل ده‌‌ها عمره و حج (من زار قبوركم عدل ذلك ثواب سبعين حجة بعد حجة الاسلام) ^{( 32 )}؛ پاك شدن از گناهان (خرج من ذنوبه حتي يرجع من زيارتكم كيوم ولدته امة) ^{( 33 )} و... تنها بخشي از الطاف و عنايات بي‌كران الهي، در حق زائران حرم‌هاي معصومين: است. اين تشويق‌ها و ترغيب‌ها، داراي آثار گران‌قدري براي فرد و جامعه است و خيرات و كمالات فراواني را در پي دارد كه مهم‌ترين آنها، تلاش اخلاقي و عبادي براي حفظ اين پاداش‌ها و دقت در رفتار و گفتار براي بهره‌مندي از آنها است.

نه. پيروي و الگوبرداري از اهل بيت

زيارت، برقراري ارتباط روحي و معنوي با پيشوايان معصوم و نشانة همراهي و همسويي با آنان است. انسان در زيارت، با سيره و منش آن بزرگواران و تعالي روحي و اخلاقي ايشان، بيشتر آشنا شده و زمينه نزديكي بيشتر به آنان فراهم مي‌گردد. در واقع زيارت، پيروي كردن و الگو‌برداري از نيكان و بزرگان دين و تأسّي جستن به سيره و روش الهي گونه آنان است: لقد كان لكم في رسول الله اسوة حسنة لمن كان يرجوا الله واليوم الاخر و ذكر الله كثيراً^{( 34 )}. كسي كه در حريم مقدس نبوي حضور مي‌يابد و با خواندن زيارت و توجّه به دستورات پيامبر (صلي الله عليه وآله) ، اعلام اطاعت و محبت مي‌كند؛ به يقين از سنت و سيرة پاك او نيز تبعيت كرده و خود را به او نزديك خواهد كرد.

زيارت با شرايط و آداب خاص آن - به ويژه معارف زيارت‌نامه‌اي آن- بهترين و سودمندترين و در عين حال شاداب‌‌ترين راه ارتباط با معصوم (عليه السلام) است و به گونه‌اي حسّ حضور در محضر او را در انسان ايجاد مي‌كند كه گويا با امام (عليه السلام) حضوراً گفت و گو مي‌كند و نياز وجودي خود را در هر زمينه‌اي، از او مي‌طلبد. اين نگرش -كه زيارت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

30 . همان، ص 123.

31 . كامل الزيارات، ص 47.

32 . بحار الانوار، ج 97، ص 121.

33 . همان.

34 . احزاب (23)، آيه 21.

256

ارتباطي وثيق و زنده است- اقتضا مي‌كند انسان فاصله‌هاي زماني و مكاني را پشت سر گذاشته و خود را در عصر ولي خدا و حال حضور او ببيند و كاملاً‌به محيط و فضاي حضور آن ولي در آيد... سرّ بيان خصايص و نقطه نظرات و سيرت هاي ‌‌هاي آنان در زيارت‌نامه‌ها، نيز همين است كه انسان خود را با خواسته‌ ‌ها ‌ها و اراده‌هاي آنان تطبيق دهد و از مسير ترسيمي آنها فاصله نگيرد^{( 35 )}.

ده. تجديد عهد ولايت

زيارت و حضور در كنار مرقد پاك معصومين (عليه السلام) ، تجديد عهد ولايت و قرارگرفتن در خط امامت است. اعلام بيعت هميشگي با امام (عليه السلام) و تمسّك به ثقل اكبر (اني تارك فيكم الثقلين)، قرار گرفتن در راه هدايت و معنويت و دوري از ضلالت و گمراهي است. امام رض (عليه السلام) فرموده است: شيعيان نسبت به هر يك از امامان معصوم خود، پيمان و تعهدي دارند كه كمال وفاي به عهد در زيارت مشتاقانه و عارفانه قبور آن ذوات نوراني است: «ان لكل امام عهدا في عنق اوليائه و شيعته و انّ من تمام الوفاء بالعهد و حسن الاداء زيارة قبورهم...» ^{( 36 )}.

عالم رباني مولا احمد نراقي نيز گفته است: «زيارت ايشان، اظهار اخلاص و تجديد عهد ولايت است و باعث سرور ايشان و رواج امرشان و غمناكي دشمنان است...» ^{( 37 )}.

و در حديث ديگري آمده است: «ان لكلّ امام عهداً وثيقاً في رقاب اوليائهم»^{( 38 )}، صاحب مجمع البحرين مي‌گويد: عهد زماني به وفا و اتمام مي‌انجامد كه انسان به زيارت قبور آنها موفق شود^{( 39 )}.

از طرفي زيارت داراي ابعاد بسياري است: انسان را در مسير «الله» قرار مي‌دهد و توجه او را به ذات اقدسش بسيار مي‌كند. او را هم‌رنگ و پيرو معصومان مي‌سازد. روح و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

35 . ر.ك: فلسفة زيارت و آئين آن، ص 52 و 53.

36 . كافي، ج 4، ص 567.

37 . معراج السعادة، ص 703.

38 . بحار الانوار، ج 97، ص 266.

39 . مجمع البحرين، ج 2، ص 246.

257

روانش را از زنگار گناهان و آلودگي‌ها پاك مي‌كند و خلوص و طهارت را جانشين آن مي‌گرداند. همچنين او را در جهت كارهاي اجتماعي، سياسي و فرهنگي رهنمون مي‌كند و از همه مهم‌تر راه و روش چگونه زيستن را به او مي‌آموزد. پس زائر بايد در محضر ائمه: تعهد كند كه دست به زشتي گناه نيالايد و پيمان ببندد كه بندة راستين خدا و پيرو واقعي آنان باشد.

عارف كامل ملكي تبريزي به زائر حرم معصومين: سفارش مي‌كند: «پس ايمان خودت را تازه كن و از كفر و شرك جلي، به خداوند پناه ببر؛ ليكن چه بسا ظلمت و تاريكي گناهان، مانع از درك فيض زيارت او (معصوم) باشد... در اين حال اگر تو را دلي و فطانتي باشد، درك خواهي كرد كه شفقت آن حضرت، نسبت به مؤمنان و دوستداران عترت او معلوم است؛ هر چند گناه كار باشند»^{( 40 )}.

يازده. بهره‌‌ها و فوايد فراوان

يكي از آثار و بركات زيارت حرم معصومين:، بهره‌هاي فراوان مادي و معنوي است كه شامل حال زائران عارف و بيدار دل مي‌شود؛ در واقع مرقد‌هاي نوراني اولياي معصومين: مورد نظر خاص حضرت سبحان و مكان نزول بركات و خيرات فراوان و محل آمد و شد فرشتگان و پيامبران و اوصياي آنان است. از اين رو آثار و خيرات فراواني در آنها ديده مي‌شود؛ از جمله اين بركات و فوايد، مي‌توان به مواردي چون استجابت دعاها (اجابة الدعاء عند قبره) ^{( 41 )}، برآورده شدن حاجت‌هاي دنيوي و اخروي (قضيت له الف حاجة من حوائج الدنيا و الاخرة) ^{( 42 )}، طلب رزق و روزي (اطلبوا الرزق عندها) ^{( 43 )}، بر طرف شدن مشكلات و ناراحتي‌ها (نفس الله كربته و قضي حاجته) و... اشاره كرد.

حضرت صادق (عليه السلام) فرمود: «هنگامي كه از دعا خواندن در كنار مرقد مطهر نبوي فارغ شدي، نزديك منبر بيا و دست بر آن بكش و سر و صورت بر پايه زيرين آن بگذار كه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

40 . المراقبات، ج 2، ص 246.

41 . وسائل الشيعه، ج 14، ص 423.

42 . وافي، ج 14، ص 1459.

43 . الحج و العمرة في الكتاب و السنه، ص 294.

258

به درد چشم مبتلا نشوي. سپس از جاي حركت كن و حمد و ثناي خدا را به جاي آور و حاجت خود را بخواه؛ چه آنكه پيغمبر (صلي الله عليه وآله) فرموده است: ميان خانه و منبر من باغي از باغ‌هاي بهشت است و منبر من بردري از درهاي كوچك بهشت قرار گرفته است»^{( 44 )}.

صاحب المراقبات نيز گفته است: «براي تمام بيماري‌هاي خود از او طلب درمان مي‌كني و به جلب عطوفت او و طلب باران از ابر جود و رأفت او، حوايج خود را مي‌خواهي. به يقين كه او كريم‌ترين تمام خلايق است و بخشنده‌تر از هر جواد و كريم است^{( 45 )}».

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

44 . حقايق، ص 545.

45 . المراقبات، ج2 ص 228.

259

* ( 2 ) *

اسرار مسجد النبي

مسجد پيغمبر (صلي الله عليه وآله) -كه در قسمت شرقي مدينه بنا شده- پس از مسجد الحرام، مشهورترين و شريف‌ترين مسجد در تاريخ اسلام است. در واقع پس از آنكه حضرت محمد‌ (صلي الله عليه وآله) به مدينه رسيد، نخستين كارش، بناي مسجد بود تا آنجا را مكان عبادت، مركز فرمانروايي، ضيافت گاه، محكمه داوري، مجلس رأي، مقر راهنمايي و محل محبت و الفت ميان مسلمانان قرار دهد.

زمين مسجد النبي، از آن دو يتيم بود كه در آنجا خرما خشك مي‌كردند. رسول خدا آن را به مبلغ ده دينار از وليّ دو طفل خريد و مسجد را در آنجا ساخت. مساحت مسجد در آن روز حدود 2071 متر مربع بوده است.

يك. داراي قداست و فضيلت ويژه

مسجد النبي، پس از مسجد الحرام، از شرافت و قداست ويژه‌اي برخوردار است و نماز در آنجا ثواب و فضيلت فراواني دارد. در واقع اين مسجد شريف، تجلي گاه تام و تمام عبادت خداوند بر روي زمين و محل ارتباط و مناجات مخصوص با او است.

رسول خدا (صلي الله عليه وآله) در بارة نماز خواندن در اين مسجد فرمود: «الصلاة في مسجدي‌هذا خير من الف صلاة فيما سواه من المساجد الا المسجد الحرام»؛ «‌يك نماز در مسجد من، بهتر از هزار نماز در ديگر مساجد است، مگر در مسجد الحرام».

در اين مسجد شريف بود كه مسلمانان، نمازهاي پنج گانه را با شكوه تمام و به جماعت، اقامه مي‌كردند و معارف ناب آن را از رسول گرامي ياد مي‌گرفتند؛ چنان كه صاحب جامع السعادات مي‌گويد: «چون به مسجد آن حضرت در آمدي، به ياد آر كه نخستين موضعي كه فرائض الهي در آن به پا داشته شده، آنجا است و آن جايگاه افضل

260

خلق خدا در حيات و ممات است و بسيار اميدوار باش كه خداوند به دخول خاشعانه تو در آن مكان مقدس، بر تو رحم كند..»^{( 46 )}.

رسول خدا مي‌فرمايد: «ان خيرما ركبت اليه الرواحل مسجدي هذا، والبيت العتيق»^{( 47 )}؛ «بهترين مقصدي كه مركب‌ها را به سوي آن سوار شوند، اين مسجد من و خانة خدا است».

بر اين اساس هم نفس حضور در اين مسجد، داراي ارزش و فضيلت است و هم نماز و عبادت در آن.

دو. ياد آور خاطرات صدر اسلام

مسجد النبي، ياد آور خاطرات و داستان هاي ‌‌هاي فراواني از صدر اسلام و بيانگر رويدادها و حوادث مختلفي از آن دوران است. اين مسجد، همان جايي است كه به وسيله پيامبر اكرم و يارانش بنا شد. آن حضرت سال‌ها در آن زندگي كرد، نماز خواند، خطابه نمود، مردم را رهبري كرد و در نهايت جان به جان آفرين تسليم نموده و تا ابد در آن آرميد. آنجا محل زندگي و حضور مستمر و دائمي پيامبر (صلي الله عليه وآله) است. نمازهاي با شكوه جماعت، اعتكاف و شب زنده داري، قرائت قرآن، دستگيري از مستمندان، تعاون و همدلي مسلمانان و... همه در اين مسجد به خوبي نمودار است.

نخستين پيمان «اخوت و برادري مسلمانان» در اين مسجد بسته شد و آخرين سخنراني وداع رسول نيز در آن ايراد گرديد.

«استوانه سرير»، محلي است كه رسول خدا در ايام اعتكاف، در آنجا به سر مي‌برد و براي آن حضرت برگ‌هايي از درخت خرما پهن مي‌كردند تا استراحت كند.

«استوانة مهاجرين»، نام ستوني است كه مهاجران، معمولا در كنار اين ستون مي‌نشستند و با يكديگر سخن مي‌گفتند و يا عبادت مي‌كردند.

«استوانة حنانه»، جايي است كه رسول خدا با تكيه بر تنة درخت خرمايي، خطبه مي‌خواند و زماني كه آن حضرت از آن جدا شد و به طرف منبر تازه ساز رفت، از اين درخت ناله برخاست‌(شبيه ناله شتر ماده‌اي كه از بچه خود جدا مي‌شود) و از فراق پيامبر شكوه سرداد.

«صفه»، نام مكاني است كه گروهي از مهاجران مسلمان (كه خانه نداشتند)، در سال هاي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

46 . جامع السعادات، ج 13، ص 500.

47 . الحج و العمره في الكتاب و السنه، ص 492، ح 856.

261

اوليه هجرت در آنجا سكونت داشتند (افرادي مانند بلال، ابوذر، مقداد، حذيفه، و...).

«استوانه حرس»، مكان نگهباني حضرت علي (عليه السلام) بود كه از جان گرامي پيامبر‌ (صلي الله عليه وآله) همچون جان عزيزش محافظت مي‌كرد. آنجا مصلاي امام و ياد آور عبادت‌ها و شب زنده داري هاي ‌‌هاي آن حضرت نيز بود و... .

سه. پيوند با بهشت و ملكوت

يكي از مكان‌هاي با فضيلت و گرامي مسجد النبي، روضة مباركه است؛ همان محلي كه پيامبر (صلي الله عليه وآله) در باره‌اش فرمود: «ما بين قبري و منبري روضة من رياض الجنة و منبري علي ترعة من ترع الجنة»^{( 48 )}؛ «ميان قبر من و منبر من، باغي از باغ‌هاي بهشت است و منبر من بر دريچه‌اي از دريچه هاي ‌‌هاي بهشت مي‌باشد».

روضة نبوي در ناحيه جنوب شرقي (رو به سوي قبله) مسجد قرار دارد؛ يعني، مسافت ميان قبر پيغمبر و منبر آن حضرت (به طول 22 متر و عرض 15 متر). در اين محدوده؛ مرقد مطهر، منبر و محراب واقع شده و نماز خواندن در آنجا بسيار ثواب دارد. در روضةالنبي، مي‌توان به روشني راه بهشت را پيدا كرد و در تبعيت از پيامبر‌ (صلي الله عليه وآله) و قرار گرفتن در پشت سر آن حضرت (چنان كه پشت سر منبر و محراب پيامبر قرار مي‌گيريم)، با بهشت و ملكوت الهي پيوند بر قرار كرد. براي رسيدن به بهشت الهي «رضوان الهي»‌، بايد با پيامبر (صلي الله عليه وآله) و عترت او بيعت كرد و فاصله بين زمين و آسمان را در اندك زماني پيمود. قرآن دربارة مسلمانان مي‌فرمايد: لقد رضي الله عن المؤمنين اذ يبايعون تحت الشجرة و به راستي تمامي مومنان در طول تاريخ، مي‌توانند در اينجا با پيامبرشان دست بيعت و اطاعت دهند و در نوراني‌‌ترين مكان‌ها، به خدا و رضوان او برسند.

چهار. كسب فيض از مرقد مطهر رسول خدا

يكي از بهترين نقاط مسجد، مدفن رسول خدا است؛ پيامبري كه محبوب خدا و خلق بود و ميراث گران بهاي اسلام، حاصل تلاش 23 ساله آن حضرت بود. پيامبر (صلي الله عليه وآله) در همان حجره‌اي كه رحلت نمود، دفن گرديد.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

48 . كافي، ج 4، ص 554، ح 3.

262

از همين مكان مقدس، آن حضرت به سوي عرش پرگشود و اين همان حجره خاطره انگيز است كه افتخار و درد و فراق را باهم در خود دارد.

اين بارگاه نوراني پيامبر رحمت و عطوفت است و زائر با تمام وجود از عنايت‌ها و بركات آن بهره مند مي‌شود و به «رحم‍ةللعالمين» بودن رسول گرامي يقين مي‌كند. اينجا مكان توسل و شفاعت است و هر كس در آن‌جا با آگاهي و اخلاص به زيارت بپردازد، از شفاعت پيامبر اكرم، بهره مند مي‌شود: «من أتاني زائراً وجبت له شفاعتي و من وجبت له شفاعتي، وجبت له الجنة»^{( 49 )}؛ «كسي كه به زيارت من بيايد، شفاعت من بر او واجب مي‌شود و كسي كه شفاعت بر او واجب شود، بهشت بر او واجب مي‌گردد».

امام حسين (عليه السلام) به جدش رسول خدا عرض كرد: «پاداش كسي كه شما را زيارت كند چيست؟ پيامبر (صلي الله عليه وآله) پاسخ داد: فرزندم كسي كه در زندگي يا پس از مرگ، مرا يا پدرت، يا برادرت و يا تو را زيارت كند؛ بر من است كه روز قيامت به ديدارش رفته و او را از گناهانش نجات دهم».^{( 50 )}

آري مسجد پيامبر، مكان نجات و رستگاري و شكوفايي و بالندگي است. حتي بسياري از خواسته‌‌ها و حاجات انسان نيز در آن‌جا برآورده مي‌شود؛ چنان كه امام صادق (عليه السلام) مي‌فرمايد: «هر گاه وارد مسجد شدي، پس روز چهارشنبه بين قبر و منبر، كنار ستوني كه نزديك قبر است نماز بخوان و كنار آن دعا كن و از خداوند، هر حاجتي را كه در كار آخرت، يا دنيا مي‌خواهي بطلب. روز دوم كنار ستون توبه و روز سوم كنار جايگاه پيامبر (صلي الله عليه وآله) مقابل ستوني كه خلوق (عطر) آن زياد است؛ پس نزد اين ستون‌ها براي هر حاجتي، خدا را مي‌خواني و اين سه روز را روزه مي‌گيري».^{( 51 )}

پنج . محل حكومت و سياست

مسجد النبي علاوه بر آنكه محل عبادت و تعليم مسلمانان بود؛ محل تجمع و حكومت نيز بود. در واقع حضرت رسول در ساليان طولاني حضور در مدينه، از همين مسجد، فرمان جهاد و دستورات حكومتي را صادر مي‌كرد و حدود الهي را اجرا و قوانين اسلام را تبيين مي‌نمود. محل شور و مشورت آن حضرت با مسلمانان و ارتباط با

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

49 . همان4، ص 548.

50 . همان، ص 548.

51 . الحج و العمره في الكتاب و السنه، ص 494، ح 868.

263

ميهمان‌هاي رسمي و سران قبايل بود؛ چنان كه «اسطوان‍ة‌الوفود»، محل ملاقات‌هاي روزانه پيامبر (صلي الله عليه وآله) با سران قبايل و هيأت هاي ‌‌هاي اعزامي از ساير بلاد بود.

آري پيامبر (صلي الله عليه وآله) حكومت ديني خود را از همان مسجد تأسيس كرد و برنامه هاي ‌‌هاي سياسي، اجتماعي و فرهنگي جهان اسلام را از همان جا اداره نمود و پيمان هاي ‌‌هاي مهمي با مسلمانان و ساير بلاد در همان جا منعقد كرد... با مطالعه همه اين موارد، مي‌توان به روشني دريافت كه پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله) با انتخاب اين مسجد به عنوان محل حكومت، پيوند عميقي ميان دين و سياست بر قرار كرد و رنگ و بوي معنوي و اخلاقي به «سياست» داد.

شش. محل نزول وحي و گسترش هدايت

مسجد شريف نبوي، محل دائمي نزول قرآن و آمد و شد فرشتگان، به خصوص فرشتة وحي بود.

استوانة «مربعه القبر» (مقام جبرئيل)، محلي است كه ملك مقرب (حضرت جبرئيل)، بر رسول خدا (صلي الله عليه وآله) وارد مي‌شد و خدمت آن حضرت مي‌رسيد؛ اينجا درب ورودي خانه حضرت فاطمه زهرا (سلام الله عليها) نيز بوده است.‌

بر اين اساس، نور يقين و هدايت‌گري، از آنجا درخشيدن گرفت و نداي حق طلبي پيامبر (صلي الله عليه وآله) ، با اخذ پيام هاي ‌‌هاي الهي، به جهان گسترش يافت و پرده هاي ‌‌هاي كفر و شرك را بردريد و ابرهاي ضلالت پراكنده شد تا زمين به انوار الهي منور گردد.

از مسجد شريف نبوي، داعيان و مبلغان اسلام، مشعل‌ هاي هاي علم و رسالت و صلح را به اكناف و اطراف زمين بردند تا عالم را از لوث ظلمت، جهل، كفر و طغيان بزدايند و نور علم، تمدن، عدالت و ايمان را بگسترانند.

آري مسلمانان در اين مسجد، به يادگيري قرآن و آموزه‌‌هاي دين مي‌پرداختند و آن را به ساير بلاد منتقل مي‌كردند.

هفت. محل تهجّد و توبه

مسجد النبي از آغاز تأسيس تاكنون، محل تهجّد و شب زنده داري بسياري از بزرگان و مسلمانان بوده و عده‌اي از گنه‌كاران امت نيز در آنجا، به شرف توبه نايل آمده اند.‌‌اند.

«مقام تهجّد» جنب خانه مطهر فاطمه زهرا (سلام الله عليها) ، محل اقامه نماز شب رسول خدا

264

بوده است. بر اساس برخي از نقل ها، وقتي همه مردم به خواب مي‌رفتند، آن حضرت در پشت خانة حضرت علي‌ (عليه السلام) ، حصيري مي‌انداخت و نماز شب مي‌خواند^{( 52 )}.

مسلمانان در گذر زمان، سخت به استوانه‌اي كه در محل اين محراب بود، علاقه مند بودند و اكنون نيز براي نماز خواندن در پشت محراب تهجّد، اجتماع مي‌كنند.

علاوه بر اين، ستون توبه، ياد آور خاطره‌اي است دربارة يكي از اصحاب رسول خدا (ابولبابه)؛ زماني كه وي در حق مسلمانان خيانت كرد و بعد به خطاي خود پي برد، مستقيم به سوي مسجد رفت و خود را به يكي از ستون‌ها بست و شروع به گريه و زاري كرد. بسيار نماز خواند و دست تضرّع و توبه به درگاه الهي باز كرد و... خداوند نيز توبه او را پذيرفت و به همين جهت، نام آن به ستون توبه معروف است.

امام صادق (عليه السلام) نيز سفارش به اقامة نماز در كنار اين ستون كرده است.^{( 53 )}

هشت. ياد آور پاكي و طهارت اهل بيت (عليه السلام)

مسجد گرامي پيامبر (صلي الله عليه وآله) ، همواره پيوندي وثيق با اهل بيت: دارد. در همين جا بود كه تمامي درهاي خانه‌‌ها -كه به مسجد باز مي‌شد- به دستور خدا و پيامبر (صلي الله عليه وآله) ، بسته شد؛ مگر درب خانه حضرت علي (عليه السلام) . اين بدان جهت بود كه مسلمانان، گاهي بدون طهارت، وارد مسجد مي‌شدند و اين منافي با قداست و شرافت آنجا بود؛ اما اين حكم شامل پيامبر (صلي الله عليه وآله) و امام علي‌ (عليه السلام) و خاندان گرامي‌اش نمي نمي‌شد؛ چون هيچ ناپاكي و پليدي در آنان وجود ندارد و آنان هميشه و در هر حال طاهر و پاك هستند.

حتي در مسجد نبوي، مقامي هست به نام «مربعه القبر»؛ آنجا در خانة فاطمه زهرا (سلام الله عليها) بود كه حضرت علي (عليه السلام) از اين در داخل مي‌شد. در فضيلت اين ستون، روايتي از ابي الحمراء آمده است كه رسول خدا را ديدم چهل روز بر در خانة علي و فاطمه و حسن و حسين مي‌آمد و دست بر چهار چوب در نهاده و مي‌گفت: سلام بر شما اهل بيت: يريد الله ليذهب عنكم الرجس اهل البيت و يطهركم تطهيراً؛ «اي اهل بيت! خداوند مي‌خواهد پليدي را از شما دور كند و شما را پاك دارد».^{( 54 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

52 . آثار اسلامي مكه و مدينه، ص 228.

53 . الحج و العمره في الكتاب و السنه، ص 496، ح 869.

54 . مسجد شريف نبوي، ص 76؛‌ آثار اسلامي مكه و مدينه، ص 228