بخش 2

فصل اوّل

جغرافياي  طبيعي،  انساني ، اجتماعي و  فرهنگي  عربستان

اهداف فصل اول
1. شناخت سيماي كلي و ويژگي‌هاي عمومي عربستان
2. شناخت جغرافياي طبيعي عربستان از ابتداي دحوالارض
3. شناخت جغرافياي انساني عربستان
4. شناخت جغرافياي اجتماعي عربستان
5. شناخت جغرافياي فرهنگي و آموزشي عربستان

29

پيش‌درآمد
در ابتدا به منظور دستيابي به شناخت كلي، ويژگي‌هاي عمومي عربستان تبيين مي‌شود. سپس جغرافياي طبيعي، از آغاز گسترش زمين تا كنون و جغرافياي انساني، فرهنگي، آموزشي و اجتماعي اين كشور با اشاره به پيشينه و تأكيد بيشتر بر وضعيت كنوني مورد بررسي قرار مي‌گيرد.

1. ساختار كلي و ويژگي‌هاي عمومي
نام: عربستان سعودي = المملكة العربية السعودية = Saudi Arabia ^{( 1 )}
نوع حكومت: پادشاهي (پادشاهي مطلقه اسلامي)
پايتخت: شهر رياض از سال 1955 ميلادي = 1375 ه‍ . ق تا كنون.
روز استقلال: 23 سپتامبر سال 1932 م = 1350 ه‍ . ق كه به «روز اتحاد» موسوم مي‌باشد.
روز ملّي: اول ميزان، برابر 23 سپتامبر هر سال ميلادي.

پرچم: به شكل مستطيل با رنگ سبز كه در وسط آن بر فراز شمشيري، به رنگ سفيد به خط ثلث نوشته شده است: «لا اله الاّ الله محمد رسول الله». اين پرچم به احترام شهادتين هرگز نيمه‌افراشته نمي‌شود

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ در جهان معاصر، عربستان تنها كشوري است كه به نام يك خاندان(آل سعود)، منتسب است.

31

نشان رسمي: نشان رسمي كشور از زمان محمد بن سعود، يك نخل خرما در ميان دو شمشيري است كه يكديگر را قطع كرده‌اند. ^{( 1 )}

موقعيت: از كشورهاي قاره آسيا ^{( 2 )} در منطقه استراتژيك خاورميانه ^{( 3 )} ، هم‌مرز با خليج فارس و درياي سرخ است.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ العجلاني، منير؛ تاريخ البلاد السعوديه، ج 1، ص ز.
2 ـ آسيا با مساحتي بيش از 44 ميليون كيلومتر مربع، بزرگترين قاره كره زمين است كه بيش از يك چهارم مساحت كل خشكي‌هاي زمين (= 135 ميليون كيلومتر مربع) را در بر گرفته و 60% جمعيت دنيا را در خود جاي داده است.
3 ـ خاورميانه (Middle East ) اصطلاحي است كه براي اولين بار در سال 1320 ميلادي توسط يك افسر امريكايي به كار گرفته شد و پس از آن به تدريج در ميان سياستمداران كشورها رايج گرديد. سازمان ملل، اين اصطلاح را در سال 1948 پذيرفت. برخي، پديد آورنده اين اصطلاح را فرماندهي نظامي بريتانيا در خلال جنگ جهاني دانسته‌اند. (جغرافياي كشورهاي مسلمان، ص 11، العجلاني، منير، تاريخ بلاد عربي سعودي، ص 9.)

32

وسعت جغرافيايي: داراي 350/240/2 كيلومتر مربع (730/868 ميل مربع) مساحت، ^{( 1 )} بزرگترين كشور شبه جزيره عربستان، ^{( 2 )} چهارمين كشور بزرگ قاره آسيا و سيزدهمين كشور بزرگ جهان ^{( 3 )} . مساحت آن تقريباً 5/1 برابر ايران، 3 برابر فرانسه و 4 برابر عراق است.

طول جغرافيايي: بين خط العرض جغرافيايي 0 16 الي0 32 درجه در شمال خط استوا

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ گودوين، عربستان سعودي، ص 121، 1960582 كيلومتر مربع، نيز سايت world  Atlas Home ، www. About. com: Geography .
2 ـ شبه جزيره عربستان در نيمكره شمالي و نيمكره شرقي جنوب غربي آسيا قرار گرفته است و از مشرق با خليج فارس، از مغرب با درياي سرخ (درياي قلزم) و از جنوب با اقيانوس هند، هم مرز است. مرز شمالي آن را به دقت نمي‌توان معين كرد ولي مي‌توان خطي فرضي را از خليج عقبه تا فرات امتداد داد و آن را مرز شمالي اين شبه جزيره دانست. اين شبه جزيره از هفت كشور؛ عربستان سعودي، جمهوري يمن، عمان، امارات متحده عربي، قطر، بحرين و كويت تشكيل شده است.
3 ـ برازش، محمد رضا؛ عربستان سعودي، اوّل، آفتاب هشتم، 1385، مشهد، ص 13.

33

ارتفاع از سطح دريا: از 750 تا 1500 متر. ^{( 1 )}
پست‌ترين نقطه: برابرِ خليج فارس در سطح دريا.
بالاترين نقطه: جبل سَوداء، 133/3 متر. ^{( 2 )}
همسايگان: عربستان سعودي از شمال به اردن و عراق و از جنوب به جمهوري يمن و عمان و از شرق به كويت، بحرين، قطر و امارات عربي متحده و خليج فارس و از غرب به درياي سرخ محدود مي‌شود و داراي 431/4 كيلومتر مرز زميني با همسايگان است؛ با عراق 814 كيلومتر، با اردن 744 كيلومتر، با كويت 222 كيلومتر، با عمان 676 كيلومتر، با قطر 60 كيلومتر، با امارات عربي متحده 457 كيلومتر و با يمن 458/1 كيلومتر مرز مشترك دارد. ^{( 3 )}
خط ساحلي: 640/2 كيلومتر خط ساحلي با خليج فارس و درياي سرخ.
جمعيت: بر اساس سرشماري ژولاي سال 2005 ميلادي = 1426 ه‍ . ق داراي 599/417/26 نفر است كه 21 ميليون نفر آن بومي و تعداد 076/576/5 نفر آن مهاجرِ غير عربستاني است.

دين و مذهب: دين رسمي اين كشور اسلام و مذهب رسمي آن سني حنبلي است و كشور بر اساس آيين وهابيت اداره مي‌شود. در منطقه حجاز، بيشتر، مالكي مذهب و در نجد بيشتر مردم پيرو مذهب حنبلي هستند. بر طبق آمارهاي منتشره حدود 85 در صد سني و 15 در صد شيعه هستند. ^{( 4 )} شمار رسمي جمعيت شيعيان عربستان بيش از دو ميليون نفر است كه بيشتر آنان در منطقه شرقيه و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ برخي از منابع شهر طائف را داراي 1800 متر ارتفاع از سطح دريا دانسته‌اند. دليل المملكة العربيه السعوديه، ص 9 و برخي كوه‌هاي جنوب مكه را داراي بيش از 2400 متر ارتفاع از سطح دريا معرفي كرده‌اند. گودوين، عربستان سعودي، ص 15.
2 ـ سايت world  Atlas Home ، www. About. com: Geography .
3 ـ سايت world  Atlas Home ، www. About. com: Geography .
4 ـ فخري، محمد؛ عربستان، ويرايش دوم، اوّل، مؤسسه مطالعات و پژوهشهاي بازرگاني، 1372، تهران، ص 8، نصيري، عبدالله؛ آشنايي با عربستان، اوّل، نشر مشعر، 1386، ص 16.

34

شهرهاي دمام، احساء و قطيف و حدود 50 هزار نفر آنان در مدينه منوره سكونت دارند. ^{( 1 )} در عسير و نجران گروهي از شيعه اسماعيليه وجود دارند. در حوالي مكه معظمه، بخشي از يمني‌هاي مقيم عربستان، زيدي مذهب هستند و در جنوب و نزديك مرز يمن نيز گروه هايي از فرقه‌هاي مختلف شيعه، زندگي مي‌نمايند.
گفته شده 3 درصد مسيحي و حدود 4 درصد از اديان ديگر نيز در كشور عربستان سكونت دارند. بر طبق آخرين آمار در 1991 حدود شصت هزار مسيحي كاتوليك (خارجي) در اين كشور زندگي مي‌كنند.
زبان و خط رسمي: عربي (از زبان و خط‌هاي سامي) است. در ادارات دولتي، مراكز تجاري و دانشگاه ها، از زبان انگليسي نيز استفاده مي‌شود. در ميان مهاجرين، زبان‌هاي مختلفي همچون اردو، پشتو، تركي استانبولي، هوسه و ... نيز رايج است.
تقسيمات كشوري: داراي سيزده منطقه يا استان است؛ 1. رياض 2. شرقيه 3. مكه مكرمه 4. مدينه منوره 5. حائل 6. القصيم 7. تبوك 8. الباحه 9. عسير 10. نجران 11. جوف 12. جيزان 13. الحدود الشمالية.
در حال حاضر استان رياض و مكه مكرمه توسط برادران شاه، استان شرقيه توسط فرزند ملك فهد، يك منطقه توسط برادر زاده مؤسس سلسله سعودي و استان‌هاي ديگر توسط نوادگان ديگر عبدالعزيز اداره مي‌شوند.
تقويم رسمي ام القري: اين تقويم، طبق سال هجري قمري با 354 روز، تنظيم شده كه از اوّل محرم آغاز مي گردد و در آخر ذي حجه پايان مي‌پذيرد.

تعطيلات: تعطيلات ساليانه از بيست و پنجم ماه مبارك رمضان تا پنجم شوال به مناسبت عيد فطر و از پنجم تا پانزدهم ذي حجه به مناسبت عيد قربان تعطيل مي‌باشد

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آشنايي با عربستان، ص 17.

35

تعطيلات هفتگي روزهاي جمعه است و بانك‌ها و برخي از ادارات، روزهاي پنج شنبه را نيز تعطيل مي‌كنند.
روزها به هنگام برگزاري نماز، همه اماكن دولتي و تجاري تعطيل هستند.
ساعت: ساعت اين كشور، 3 ساعت جلوتر از ساعت گرينويچ (GMT ) مي‌باشد و اختلاف آن با ساعت جمهوري اسلامي ايران، 30 دقيقه است.
ساعت كار: در بيشتر ادارات، ساعت كار از 30/7 صبح آغاز مي شود و در 30/14 پايان مي‌يابد ولي بيشتر شركت ها، مؤسسات خاص و بانك‌ها در دو نوبتِ صبح از ساعت 8 الي 13 و عصر از ساعت 16 الي 19 به كار مي‌پردازند.
واحد پول: واحد پول «ريال» است؛ هر ريال برابر با 100 هلله است. اسكناس‌هاي رايج اين كشور 10، 20، 50، 100، 200 و 500 ريالي مي‌باشد و سكه‌هاي رايج آن 10، 25، 50 هلله و يك ريالي است.
از ديرباز تا كنون يك دلار آمريكا برابر با 745/3 ريال و يك ليره استرلينگ برابر با 846/5 ريال ثابت مانده است؛ زيرا دولت در برابر گراني و تورم با پشتيباني و اقدامات لازم، از كاهش ارزش پول ملي جلوگيري مي‌كند.
واحد اندازه‌گيري: مقياس اندازه گيري طول «متر» و نظام وزن آن بر اساس «كيلو گرم» است.

2. جغرافياي طبيعي عربستان
در اين بخش، نخست، پيشينه طبيعي و سپس عوارض، آب و هوا، پوشش گياهي و محيط زيست، ذخاير و منابع طبيعي، شهرها و بنادر مهم مورد، بحث و بررسي قرار مي‌گيرد:

الف. پيشينه طبيعي

36

برابر قرآن كريم در مورد گسترانيدن زمين ^{( 1 )} و به تصريح روايات ^{( 2 )} ، سرزمين عربستان، كهن ترين بلكه نخستين نقطه پيدايش و گسترش كره خاكي است. امام علي( عليه السلام ) در پاسخ اين پرسش كه «چرا مكه را ام القري ناميده اند؟» فرمود: «لانّ الارض دحيت من تحتها، چون زمين از ذيل آن نقطه، گسترش يافته است.» ^{( 3 )}
برخي از روايات، آفرينش شهر مكه و گستراندن آن تا بيت المقدس را تا دو هزار سال، قبل از آفرينش زمين معرفي ^{( 4 )} و برخي بنيان نهادن كعبه را قبل از آفرينش حضرت آدم( عليه السلام ) و توسط فرشتگان و ساخت كعبه به وسيله آن حضرت را براي دومين بار معرفي كرده‌اند. پس از آدم، برخي از فرزندش «شيث» نيز در ساخت كعبه نام برده‌اند. ^{( 5 )}

در ميان تحولات بعدي، حوادثي همچون عدم غرق شدن كعبه در جريان توفان نوح ^{( 6 )} ، بلكه پنهان شدن آن از زمان توفان تا زمان حضرت ابراهيم( عليه السلام ) و آشكار ساختن و معرفي آن براي حضرتش: «وَإِذ بَوَّأنَا لاِِبرَاهِيمَ مَكَانَ البَيتِ، چون براي ابراهيم جاي خانه را معين كرديم» ^{( 7 )} و بازسازي آن؛ «وَ إِذ يَرفَعُ إِبرَاهِيمُ القَوَاعِدَ مِنَ البَيتِ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - نازعات: 30.
2 ـ بحارالانوار، ج 57، ص 232 و ج 66، ص 254 نيز حج و عمره در قرآن و حديث، ص 94.
3 ـ شيخ صدوق، علل الشرايع، ج 1 - 2، مكتبة الداوري، قم ، ص 593.
4 ـ محمدي ري شهري، محمد؛ حج و عمره در قرآن و حديث، ترجمه جواد محدثي، دارالحديث، ص 32 و 96.
5 ـ ازرقي، محمد بن عبدالله بن احمد؛ اخبار مكه و ما جاء فيها من الاثار، به نقل از كردي مكي، محمد طاهر؛ كعبه و مسجدالحرام در گذر تاريخ، ترجمه انصاري، محمد هادي؛ دوم، نشر مشعر، 1384، ص 18 - 15.
6 ـ و قيل سمي به (بيت العتيق) لانه اعتق من الطوفان فغرقت الارض كلها الا موضع البيت؛ مجمع البيان، ج 8-7، ص 130 نيز: حج و عمره در قرآن و حديث، ص 90.
7 - حج: 26.

37

وَإِسمَاعِيلُ، و هنگامي كه ابراهيم و اسماعيل پايه‌هاي خانه (كعبه) را بالا مي‌بردند.» ^{( 1 )} و پاكسازي آن به فرمان و هدايت الهي توسط حضرت ابراهيم و اسماعيل ? ؛ «وَ عَهِدنَا إِلَي إِبرَاهِيمَ وَإِسمَاعِيلَ أَن طَهِّرَا بَيتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَالعَاكِفِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ، و به ابراهيم و اسماعيل فرمان داديم كه خانه مرا براي طواف كنندگان و معتكفان و ركوع و سجده كنندگان پاكيزه كنيد.» ^{( 2 )} ، از موارد مهم و قابل اشاره است. ^{( 3 )}
باستان شناسان، قدمت اين سرزمين را به دوران ماقبل تاريخ و «عصر حجر» منتسب ساخته‌اند. آنان اكتشافات باستاني و آثار زير خاكي را بهترين شاهد اين قدمت دانسته‌اند. ^{( 4 )} كشف آثار دوره برنزي در برخي از مناطق اين كشور نيز مؤيِّد پيشينه بسيار كهن آن است. ^{( 5 )}

بر اساس برخي از پژوهش‌هاي زمين شناسي، ^{( 6 )} كوه‌هاي شبه جزيره عرب متعلق به دوران دوم زمين شناسي؛ يعني دوره ژوراسيك است. ^{( 7 )} گفته شده زيربناي شبه جزيره عربستان از نظر زمين شناختي داراي ساختاري بسيار قديمي است كه همزمان با پيدايش قلل رشته كوه آلپ در اروپا تشكيل شده است. شصت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - بقره: 127.
2 - بقره: 125.
3 ـ كعبه و مسجدالحرام در گذر تاريخ، ص 26.
4 ـ عبده، طلعت احمد محمد؛ جغرافياي تاريخي شبه جزيره عربي در دوران ماقبل تاريخ، ص 184 ـ 268. براي تفصيل بيشتر به: شرف الدين، المدن و الاماكن الأثريه في شمال و جنوب الجزيره.
5 ـ تاريخ البلاد العربية السعوديه، ص 5.
6 ـ تاريخ زندگي كره زمين دو تا پنج ميليارد سال تخمين زده مي‌شود؛ مخدوم، مجيد؛ شالوده آمايش سرزمين، دانشگاه تهران، ششم، ص 3.
7 ـ افزون بر دوران بيش از دورانهاي شناخته شده، زمين شناسي به سه دوران اساسي پالئوزوئيك = كهن زيست و مزوزوئيك = ميان زيست و سنوزوئيك = نوزيست تقسيم مي‌شود. دوره ژوراسيك از دوره‌هاي متعلق به دوران دوم يعني مزوزوئيك است؛ دولت آبادي، حسن؛ فرهنگ محيط زيست فرهنگ معاصر، اوّل، 1382، ص 113.

38

ميليون سال پيش در اعماق دريايي كم عمق كه اكنون به بيابان‌هاي وسيع مركزي عربستان سعودي تبديل شده، لايه ضخيمي از سنگ‌هاي آهكي تشكل گرديد. امروزه در فاصله‌اي نه چندان دور از رياض در اين چينه بندي آهكي، غارها و سوراخ‌هاي بي شماري پديد آمده است كه در زبان عربي آنها را «دهل» مي‌نامند. از زماني كه كاشفان غير حرفه‌اي اين غارها را در دهه 1980 كشف كردند، دهل‌هاي زيبا و غير عادي بسياري در اين منطقه يافت شده است. ^{( 1 )}
زمين شناسان بر اين باورند كه عربستان از يك سو دنباله صحراي بزرگ آفريقاست كه توسط دره نيل و خليج بزرگ درياي سرخ از آن مُنفك گرديده است و از سوي ديگر امتداد ريگستان وسيعي است كه در آسيا از قلب ايران تا صحراي گبي گسترده شده است. رشته كوه‌هاي نسبتاً مرتفعي كه از شبه جزيره سينا آغاز و در امتداد درياي سرخ تا خليج فارس كشيده شده، همچون ديواري، اين شبه جزيره را محصور نموده است.
در لا به لاي اين ارتفاعات، دره‌هاي كوچك و بزرگي به نام «وادي» ديده مي‌شود. ^{( 2 )} مهم ترين وادي‌هاي ساحلي آن كشور؛ عفال، صدر، اليسر، مراش، سلمي، دما، اظلم، شلبه، عنتر، المياه، املج، الفرعه، الفقير، بني مالك، فاطمه، نعمان، سعديه، ليث و مشهورترين وادي‌هاي داخلي آن، رنيه، تربه، ليه، فجر، عتيق، حمض، جزل و مصول هستند. ^{( 3 )}

ب. عوارض طبيعي

كشور عربستان سعودي از نظر جغرافيايي به چهار منطقه و سه ناحيه تقسيم

 

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ گودوين، ويليام؛ عربستان سعودي، ص 13 ـ 16.
2 ـ شهيدي، سيد جعفر؛ تاريخ تحليلي اسلام، ص 1 نيز عربستان، ص 4.
3 ـ شاكر، محمود؛ شبه جزيره، ص 36 - 30. براي اطلاعات بيشتر به معجم ادوية الجزيره، عبدالله محمد بن خميس، و قلب الحجاز، عاتق بن غيث البلادي مراجعه شود.

38

مي‌شود:
1ـ ارتفاعات غربي
سلسله كوه‌هاي «سروات» كه از خليج عقبه آغاز مي شود و تا منطقه حجاز و عسير ادامه دارد و دشت تهامه در آن قرار گرفته است.
2ـ نجد
مركز شبه جزيره عربستان مي باشد و قسمت اعظم آن را فرا گرفته است.
3ـ احساء و قطيف
در ساحل شرقي كرانه‌هاي خليج فارس قرار گرفته است.
4ـ صحراهاي شن‌زار
اين بيابان‌ها به سه قسمت تقسيم شده‌اند:
الف. صحراي نفود يا «باديه سماوه»: در شمال عربستان و داراي هفتاد هزار كيلومتر مربع مساحت و مركب از تپه‌هاي شن سفيد و سرخ است.
ب. صحراي دهناء: حد واسط ميان صحراي «نفود» و صحراي «ربع الخالي» است.
ج. صحراي ربع الخالي =Empty quarter يا رمله: اين بيابان با مساحت تقريبي 000/600 كيلومتر مربع و تنوع شگفت انگيزش قبل از اكتشافِ منابع فراوان نفت در آن، از هرگونه تمدن و آباداني تهي بود امّا پس از اكتشاف، اهميت زيادي يافته است.
نواحي سه گانه عربستان عبارتند از:
1. تهامه يا غور
در اين منطقه كه به علت شدت گرما، آفتاب سوزان و نوزيدن باد، تهامه ناميده شده، زندگي مشكل است. استان جيزان در ناحيه عسير و ساحل درياي سرخ، در تهامه واقع شده است.
2. نجد (= سرزمين مرتفع)

داراي 750 تا 1500 متر ارتفاع از سطح دريا است. اين ناحيه كه بيشترين

39

قسمت عربستان را تشكيل مي‌دهد، موطن آل سعود، كانون شكل گيري آيين وهابيت و شهر رياض پايتخت عربستان را در بر مي‌گيرد.
3. حجاز
استان غربي و مناطق كوهستاني شمال غربي عربستان است كه به دليل آن كه رشته كوه‌هاي بلندي دارد و مانع ارتباط طرفين خود با يكديگر شده، حجاز ناميده شده است. شهرهاي مقدس مكه، مدينه، يَنبُع، جدَّه و طائف نيز در آن قرار گرفته‌اند.
ج. آب و هوا
عربستان به دليل قرار گرفتن در نيم كره شمالي و نزديكي به خط استوا، داراي آب و هوايي خشن و داراي بياباني خشك و تفتيده با دمايي بسيار بالا و طاقت فرساست؛ هواي اين كشور در تابستان بسيار گرم و در زمستان معتدل مي‌باشد؛ در ماه‌هاي گرم از خرداد تا اواخر شهريور، ميانگين دما 38 درجه سانتي گراد و در ماه‌هاي سرد بين آذر تا اواخر اسفند، درجه حرارات هوا به 23 درجه سانتي گراد در جده و 14 درجه در دمام مي‌رسد. در اغلب مناطق، ميانگين درجه حرارت از 30 تا 49 درجه و در مناطق داخلي بالغ بر 54 درجه است. ^{( 1 )}

در اين كشور بارندگي بسيار كم است و برف و تگرگ به ندرت و فقط در مناطق كوهستاني و زمين‌هاي با ارتفاع زياد مي‌بارد؛ متوسط بارش ساليانه اين كشور 100 ميلي متر و در مناطق شرقي تا 400 ميلي متر در سال گزارش شده است، در حالي كه ميزان بارندگي برخي از مناطق شمالي ايران به 200 ميلي متر در روز مي‌رسد. ^{( 2 )} برخي علت نام گذاري مكه را بدين اسم، كمبود آب دانسته‌اند،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ عربستان، ص 6.
2 ـ دليل المملكة العربية السعودية، ص 1، نصيري، عبدالله؛ آشنايي با عربستان، ص 12.

40

گويا زمينِ آن منطقه، آب را مكيده و در خود فرو برده است. ^{( 1 )}
با آن كه اين كشور از دو طرف به آبهاي آزاد راه دارد و از غرب به درياي سرخ و از طريق آن به تنگه باب المندب و كانال سوئز و از شرق به خليج فارس و از طريق آن به تنگه هرمز ^{( 2 )} مرتبط مي شود و نيز با آن كه دو طرف اين كشور را دريا احاطه كرده ولي به علت اندك بودن وسعت آب‌هاي مجاور، از گرما و خشكي اراضي و بيابان هايش كاسته نشده است.
به علت وزش بادهاي موسمي در نقاط مركزي عربستان، ميزان بسيار ناچيزي از باران‌هاي اقيانوس هند به داخل اين منطقه نفوذ مي‌كند. به همين دليل، گاه خشك سالي هايي سخت در آن ايجاد مي‌شود و گاه نيز رگبارهاي تند و كوتاه به صورت غيرعادي مي‌بارد و منطقه حجاز را تهديد مي‌كند.
افزون بر باران‌هاي سيل آسا، توفان شن و ماسه نيز از خطرهاي طبيعي است كه مناطق داراي اين نوع آب و هوا را تهديد مي‌كند.
در عربستان هيچ رودخانه دائمي يا فصلي وجود ندارد كه به دريا بريزد و مردم مجبورند با حفر چاه از ذخاير آبي موجود استفاده كنند ولي در آن وادي هايي هست كه سيلاب‌ها را در خود جمع مي‌كند و به همين دليل در دره‌هاي عميق منطقه حضرموت، آب‌هاي زيرزميني فراواني وجود دارد.
طبق برخي از آمارها، آب‌هاي زير زميني غير قابل جايگزين در اين كشور را كه از آن به عنوان «آب فسيلي» ياد مي‌شود، 000/350 ميليارد متر مكعب تخمين زده و آن را بر اساس جمعيت و مصرف كنوني تا سه قرن كافي دانسته‌اند. ^{( 3 )} گفته شده يكي از اين سفره‌ها به نام واسعه كه بزرگ ترين سفره آب زير زميني عربستان است، بيش از تمام خليج فارس آب دارد.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ اميني، تاريخ مكه، ص 26.
2 ـ برازش، عربستان سعودي، ص 17.
3 ـ نصيري، آشنايي با عربستان، ص 20.

41

اكنون آب‌هاي سطحي كه بيشتر در مناطق غرب و جنوب غربي آن وجود دارد 10% و آب‌هاي زير زميني 60% است و اصلاح و شيرين نمودن آب‌هاي شور، حدود 30% از نيازهاي اين كشور به آب را برطرف مي‌سازد.
گفتني است به دليل گستردگي صحراها، وضعيت زمين و كمبود آب، 24/98% زمين‌هاي عربستان غير قابل استفاده و تنها 67/1% از اراضي آن قابل استفاده است و فقط 09/0% آن زمين كشاورزي و قابل زراعت مي‌باشد. ^{( 1 )} به همين جهت عربستان براي تأمين آب مورد نياز از طريق شيرين سازي آب شور دريا، سرمايه گذاري زيادي كرده است.
نكته جالب توجه آن است كه علي رغم چنين آب و هوايي به دليل دعاي حضرت ابراهيم( عليه السلام ) مبني بر «وَارزُقهُم مِنَ الَّثمَرَاتِ، و آنان را از محصولات [مورد نيازشان] روزي ده» ^{( 2 )} و پذيرش فراگيرتر خداوند «قَالَ وَ مَن كَفَرَ فَأُمَتِّعُهُ قَلِيلاً ثُمَّ أَضطَرُّهُ إِلي عَذَابِ النَّارِ وَبِئسَ المَصِيرُ، فرمود: و هر كس كه كفر بورزد، اندكي برخوردارش مي‌كنم، سپس او را با خواري به سوي آتش [دوزخ] مي‌كشانم.» ^{( 3 )} ، انواع فراورده‌ها بدان سرزمين آورده مي‌شود و فراواني انواع مواد غذايي در آن به خوبي مشهود است: «يُجبَي إِلَيهِ ثَمَرَاتُ كُلِّ شَيء رِزقاً مِن لَدُنَّا وَ لكِنَّ أَكثَرَهُم لاَ يَعلَمُونَ، محصولات هر چيزي - كه رزقي از جانب ماست - به سوي آن سرازير مي‌شود، ولي بيشترشان نمي‌دانند.» ^{( 4 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ عبده، احمد محمد؛ جغرافياي تاريخي شبه جزيره، ص 44 و فخري، محمد؛ عربستان، ص 104 و سايت world  Atlas Home ، www. About. com: Geography .
2 - ابراهيم: 37 نيز بقره: 126.
3 - بقره: 126.
4 - قصص: 57

42

د. پوشش گياهي و محيط زيست
پوشش گياهي عربستان، متناسب با آب و هواي خشك و بياباني و به صورت بوته‌ها و درختچه‌هاي خاردار و سوزني شكل با تنوع بسيار زياد (80 نوع) ^{( 1 )} است كه با ريشه‌هاي عميق از آب‌هاي زير زميني تغذيه مي‌كنند. درختان آن نيز بيشتر از نوع درخت خرما و اكاليپتوس است كه مخصوص آب و هواي خشك و صحرايي يا مرطوب كنار ساحل است. ^{( 2 )} قرآن كريم از زبان حضرت ابراهيم( عليه السلام ) منطقه مكه مكرمه را غير مزروع و بياباني بدون كشت خوانده است: «رَبَّنَا إِنِّي أَسكَنتُ مِن ذُرِّيَّتي بِوَاد غَيرِ ذِي زَرع، پروردگارا من يكي از فرزندانم را در دره‌اي بي كشت سكونت دادم.» ^{( 3 )}

در اين كشور، به دليل همزيستي با آب و هواي بياباني، شتر و پس از آن، اسب عربي پرورش داده مي شود كه از شهرت جهاني برخوردار است. حيوانات ديگري شامل گرگ، كفتار، روباه، خارپشت، موش صحرايي و موش خرمايي و پرندگاني همچون شاهين، عقاب، قوش، كركس، مرغ ماهي خوار، كلاغ و حواصيل نيز در اين كشور زيست مي‌كنند و در مناطق بياباني و شن زارها، گونه‌هاي مختلف حشرات و انواع عقرب و مار و مارمولك و سوسك صحرايي زندگي مي‌كنند. ^{(4 )} گفتني است به دليل شكار بي رويه و عوامل ديگر؛ نسل غزال، بز كوهي، شتر مرغ و شير در اين كشور منقرض شده است. ^{( 5 )} اين كشور به صورت موسمي پذيراي پرندگان مهاجر نيز هست. ^{( 6 )} عربستان در سال 1986 = 1406 با تشكيل «هيأت وطني براي حمايت از حيات فطري و رشد آن» برنامه ريزي براي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ دليل المملكة العربية السعودية، ص 5.
2 ـ برازش، عربستان سعودي، آفتاب هشتم، ص 16.
3 - ابراهيم: 37.
4 ـ عربستان سعودي، ص 18.
5 ـ عربستان سعودي، ص 29.
6 ـ دليل المملكة، ص 5.

43

ايجاد 103 منطقه حمايت شده حفظ محيط زيست را آغاز كرده است. ^{( 1 )}
امام علي( عليه السلام ) ضمن توصيف وضعيت آب و هوايي عربستان، علت عدم آب فراوان و هواي معتدل در آن را، فراهم آمدن زمينه براي امتحان دانسته و راز قرار گرفتن كعبه در ميان اين منطقه سنگلاخي و خشن را امتحان الهي، زدودن تكبر، استوار نمودن خضوع و گشودن درهاي فضل و عفو به روي بندگان معرفي فرموده است: «الا ترون ان الله سبحانه اختبر الاولين من لدن آدم صلوات الله عليه، الي الاخرين من هذا العالم باحجار ... ثم وضعه باوعر بقاع الارض حجراً و اقل نتائق الدنيا مدراً و اضيق بطون الاوديه قُطراً بين جبال خشنة و رِمال دمثة و عيون وشلة و قري منقطعة ... ابتلاءاً عظيماً و امتحاناً شديداً و اختباراً مبيناً و تمحيصاً بليغاً جعله الله سبباً لرحمته و وصلة الي جنتّه ... و لكن الله يختبر عباده بانواع الشدائد و يتعبّدهم بانواع الَمجاهد و يبتليهم بضروب المكاره اخراجاً للتكبّر من قلوبهم و اسكاناً للتذلل فى نفوسهم و ليجعل ذلك ابواباً فُتُحاً الي فضله و اسباباً ذُلُلاً لعفوه» ^{( 2 )}

«آيا مشاهده نمي‌كنيد كه همانا خداوند سبحان انسان‌هاي پيشين از آدم تا آيندگان اين جهان را با سنگ‌هايي در مكه آزمايش كرد ... سپس كعبه را در سنگلاخ‌ترين مكان‌ها، بي‌گياه‌ترين زمين‌ها و كم‌فاصله‌ترين دره‌ها در ميان كوه‌هاي خشن، سنگريزه‌هاي فراوان و چشمه‌هاي كم آب و آبادي‌هاي از هم دور قرار داد كه شتر، اسب و گاو و گوسفند، هيچ كدام در آن سرزمين آسايش ندارند ... كه آزموني بزرگ و امتحاني سخت و آزمايشي آشكار است براي پاكسازي و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ دليل المملكة، ص 7.
2 ـ نهج البلاغه، خطبه 192 مشهور به خطبه قاصعه.

44

خالص شدن كه خداوند آن را سبب رحمت و رسيدن به بهشت قرار داد ... در صورتي كه خداوند، بندگان خود را با انواع سختي‌ها مي‌آزمايد و با مشكلات زياد به عبادت مي‌خواند و به اقسام گرفتاري‌ها مبتلا مي‌سازد تا كبر و خودپسندي را از دل‌هايشان خارج كند و به جاي آن فروتني آورد و درهاي فضل و رحمتش را به رويشان بگشايد و وسايل عفو و بخشش را به آساني در اختيارشان گذارد.»

د. ذخاير و منابع طبيعي
عربستان، افزون بر ذخاير نفت و گاز، داراي منابع و ذخاير طبيعي غني و گسترده‌اي همچون طلا، نقره، مس، سنگ آهن، فسفات، سنگ مرمر، روي، بوكسيت، پتاسيم، نمك، آهك، اورانيوم و .... است.
تا كنون 4500 معدن گوناگون در اين كشور كشف شده است كه معدن طلاي واقع در حدود 350 كيلومتري شرق جده با برآورد ذخيره حدود 5 ميليون تن سنگ طلا و معدن طلاي مهدالذهب و ذوخيبرات با ذخيره 4/8 ميليون تن از آن جمله است. افزون بر آنها ذخاير معدني ديگري نيز وجود دارد كه هنوز از آن بهره برداري نشده است. ^{( 1 )}
معادن عربستان اكثراً در كوه‌هاي حجاز و منطقه عسير و ناحيه نجد واقع شده است. دو شهر صنعتي ينبع در ساحل درياي سرخ و جبيل در ساحل خليج فارس به اين هدف احداث شده‌اند كه وضعيت منابع و معادن عربستان را ساماندهي كنند.

ه‍ . شهرهاي مهم

شهرهاي عربستان از جهت‌هاي گوناگون؛ سياسي، مذهبي، صنعتي، تجاري و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ برازش، عربستان سعودي، ص 44.

45

كشاورزي داراي اهميت مي‌باشند:
سياسي
پس از رياض، شهر «جده» پايتخت سابق اين كشور است كه محل شعبات وزارتخانه‌ها و اقامت مقامات سياسي مي باشد. سپس شهر «طائف» كه به دليل خوشي آب و هوا و تشكيل هيأت دولت در فصل تابستان در آن، داراي اهميت است.
مذهبي و تاريخي
«مكه» به علت وجود كعبه، مسجدالحرام و برگزاري مناسك حج و سپس شهر «مدينه» به دليل وجود مسجد و حرم نبوي و قبرستان بقيع در آن، همچنين به دليل شكل گيري تاريخ اسلام در آنها، از اهميت مذهبي ـ تاريخي برخوردارند.
تجاري و صنعتي
از نظر تجاري، مكه و مدينه در ايام برگزاري حج، جده و شهر «دمام» در مركز منطقه شرقي، داراي اهميت هستند. منطقه شرقي به دليل دارا بودن بيشترين منابع نفت و گاز، شهر صنعتي «جبيل» واقع در ساحل خليج فارس و شهر «يَنبع» در ساحل درياي سرخ از نظر صنعت پالايش و پتروشيمي، داراي اهميت زيادي هستند.
كشاورزي
طائف، بريده، تبوك، نجران، احساء و خميس مشيط، از نقطه نظر كشاورزي داراي اهميت زيادي هستند.

و. بنادر مهم

مهمترين بندر عربستان، بندر آزاد و بازرگاني «جده» در ساحل درياي احمر است كه از نظر سياسي، تجاري و بازرگاني داراي اهميت بسيار زيادي است. اين

46

بندر از پيش رفته ترين شهرهاست و به دليل فرودگاه بين المللي ملك عبدالعزيز در آن، محل ورود حاجيان است. تعدادي از پايگاه‌هاي مهم نظامي و دريايي نيز در اين بندر قرار دارند. فواره بزرگ ملك فهد و جاده ساحلي 80 كيلومتري آن دو نقطه ديدني جده است.
پس از جدّه، بنادر «دمام» در منطقه شيعه نشين شرقيه و پس از آن «ينبع، جيزان، جبيل، جبل و بندر نفتي رأس تنوره» داراي اهميت هستند.
علاوه بر بنادر مهم پيش گفته، عربستان داراي بنادر كوچك تري به نام‌هاي كوريبه، حاجي، ديبا، الوجيه، يميلوج، فاراسان، القامه، الكبار، ضيقف، ياقاري، دارين، رأس الخفيجي و رأس الحيشاب نيز مي‌باشد.

3. جغرافياي انساني
در اين بخش، پيشينه تاريخي جمعيت، نژاد و قبايل، جمعيت كنوني، تراكم و پراكندگي جمعيت و مهاجرت، مورد بحث قرار مي‌گيرد:
الف. پيشينه تاريخي جمعيت
برابر پاره‌اي از روايات، نخستين انسانها يعني حضرت آدم و حوا در اين منطقه هبوط يافته و در آن سكونت يافته اند ^{( 1 )} . پس از آن، در متون بسياري، تداوم زيست فرزندان حضرت آدم در آن منطقه مورد اشاره قرار گرفته است. ^{( 2 )}

كاوش‌هاي باستان شناسي، نشان از حيات جمعي انسان‌ها در اين سرزمين،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ از رسول خدا روايت شده كه فرمود: «فاوحي الله تعالي الي جبرئيل ان اهبطهما الي البلدة المباركه مكة فهبط بهما جبرئيل فالقي آدم علي الصفا و القي حواء علي المروة ...؛ تفسير راهنما، ج 1، ص 112 به نقل از تفسير عياشي، ج 1، ص 36، ج 21، تفسير برهان، ج 1، ص 84.
2 ـ كعبه و مسجدالحرام در گذر تاريخ، ص 26 - 25.

47

در بيست و پنج قرن قبل از ميلاد دارد. ^{( 1 )} برخي با استناد به شواهدي چند، قدمت آن را 8000 سال قبل از ميلاد دانسته‌اند. ^{( 2 )}
از نُه قرن قبل از ميلاد به ويژه در دوران آشوريان، نام اين منطقه را «بلاد عرب» ^{( 3 )} ناميده‌اند. هومر در اديسه در نه قرن قبل از ميلاد و مورّخ معروف يوناني هيرودتس (Herodotos ) در اواسط قرن پنجم قبل از ميلاد در مكتوبات خود به اين سرزمين اشاره كرده‌اند. ^{( 4 )} در كتيبه‌هاي باقي مانده در شرح نبردهاي شلمنصر سوم پادشاه آشوري (859 - 824 ق ميلاد) نيز واژه «عرب» ديده مي‌شود. ^{( 5 )}
در قرن دوم ميلادي دانشمند يوناني بطليموس با تعبير «بلاد صحرايي عربي؛ Arabia Eremon » از اين سرزمين ياد نموده و آن را به دو قسمت تقسيم كرده است: بلاد عربي خوشبخت (منطقه جنوبي =يمن) و بلاد عربي صخره‌اي (منطقه شمالي و مركزي = عربستان كنوني) ^{( 6 )} .

شواهد باستان شناختي بيانگر اين است كه اولين ساكنان عربستان، چادرنشيناني اهل منطقه شمالي شبه جزيره عربستان بودند. اوّلين ساكنان دائمي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ لبيب البتنوني، محمد؛ الرحلة الحجازيه، ص 34 - 11.
2 ـ دراسات تاريخ الجزيرة العربيه، ص 103 - 79.
3 ـ در مورد معناي عرب و راز ناميدن مردم عربستان به آن، اختلاف نظر وجود دارد؛ غير از برخي از آراي داراي تعصب و بغض آميز شرق شناسان، برخي گفته‌اند به دليل نام نياي آنان يعرب ابن قحطان، اين نژاد عرب ناميده شده‌اند. ابن نديم واژه عرب را برگرفته از سخن حضرت ابراهيم به حضرت اسماعيل دانسته است كه چون فرزندان اسماعيل را با دائي‌هاي آنها از قبيله جُرهُم نگريست به اسماعيل گفت: اعرب له = آنان را با هم بياميز (الفهرست، ص 8) برخي نيز اين واژه را برگرفته از ريشه‌اي دانسته‌اند كه معناي حركت و عبور مي‌دهد. در قرآن كريم نيز واژه عرب به كار رفته است. (عربي در نحل: 33 و ... اعراب در توبه: 90، 97، 98، 99) گفته شده عرب و عربي بر شهروندان و اعراب و اعرابي بر باديه نشينان اطلاق شده است. تاريخ تحليلي اسلام، ص 3 - 2.
4 ـ جغرافياي تاريخي شبه جزيره عربي در دوران ماقبل تاريخ، ص 19 و 67.
5 ـ تاريخ تحليلي اسلام، ص 3 به نقل از دايرة المعارف مصاحب ذيل كلمه عرب.
6 ـ جغرافياي تاريخي شبه جزيره عربي در دوران ماقبل تاريخ، ص 24.

48

در طول ساحل درياي سرخ و خليج فارس سكني گزيدند. ^{( 1 )} البته از ديرباز منطقه مركزي نجد و حجاز محل سكونت صحرانشيناني بوده است كه در جستجوي آب و مرتع به همراه احشام خود، كوچ نشيني را پيشه ساخته بودند. در منطقه جنوبي اين سرزمين كه هم اكنون كشور يمن ناميده مي‌شود، به علت وجود آب و قابليت كشاورزي و دريانوردي، همواره تجمع بيشتري صورت پذيرفته و در آن دولت هايي چون معينيان، سبائيان، حميريان، قتبان، و دولت حضرموت به ظهور رسيده‌اند و در قسمت شمال و شمال غربي، نيز دولت هايي چون نبطيان وجود داشته است.
شكستن سد مآرب در جنوب، كه مهاجرت گسترده‌اي از جنوب به شمال و مركز را در پي داشت، باعث تشكيل حكومت هايي چون غسّانيان، لخميان و آل كنده توسط مهاجران گرديد كه به ترتيب تحت حمايت امپراتوري روم، ايران و حميريان بودند.
از سده پنجم ميلادي كه مهاجرت از جنوب به شمال، تحولات بسيار زيادي را در عربستان رقم زد و بر اثر آن راه‌هاي تجاري جديدي به وجود آمد، به تدريج عده‌اي از صحرانشينان بدوي در كنار جاده‌ها سكني گزيدند، بر اثر اين سكونت، به ويژه در مناطقي كه زمينه كشاورزي فراهم بود، شهرك هايي پديد آمد كه باديه نشينان در آن به كشاورزي پرداختند. ^{( 2 )}

ب. نژاد و قبايل
نژاد مردم عربستان، سامي است. پيشينيان آنها از تمدن اوليه سامي برخاسته‌اند و در طول زمان تحت تأثير فرهنگ‌هاي يوناني، رومي، مصري و ايراني قرار گرفته‌اند.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ عربستان سعودي، ص 33.
2 ـ تاريخ تحليلي اسلام، ص 24 - 22.

49

مورخ شهير فيليپ هيتي مي‌نويسد: «شبه جزيره عربستان به عنوان زادگاه احتمالي قوم سامي، كساني را كه بعدها به هلال الخصيب مهاجرت كردند و مردمان بابلي، آشوري، فنيقي و عبري را تشكيل دادند، در دامان خود پرورش داده است.» ^{( 1 )}
ساكنانِ اندك اين مناطق، در خيمه‌هاي مويين روزگار مي‌گذراندند و براي مقابله با مشكلات، چند خانواده در كنار هم زندگي و با هم كوچ مي‌كردند. عامل اين پيوندها، وابستگي نسبي يا سببي بود كه بر اثر ازدواج پديد مي‌آمد. اين خويشاوندان «قوم» ناميده مي‌شدند و از تركيب چند قوم، يك قبيله شكل مي‌گرفت كه با پيشوند بني يا بنو (همانند بنو حرب، بني عدي)، از ديگر قبايل مشخص مي‌گرديدند. رهبري قبيله معمولا به عهده سالخورده ترين فرد بود كه او را «شيخ قبيله» مي‌ناميدند. ^{( 2 )}
مورّخان، اعراب را به دو دسته بائده و باقيه تقسيم كرده‌اند:
1. اعراب بائده: اقوام از بين رفته و نابود شده، مثل قوم عاد، ثمود، جديس، أميم، جاسم و عبيل را اعراب بائده گويند.
2. اعراب باقيه: اعرابي را كه نسل آنها باقي مانده است، اعراب باقيه مي‌نامند. آنها خود به دو دسته تقسيم مي‌شوند:
الف. اعراب عاربه: يعني اعراب خالص و اصيل.
ب. اعراب مستعربه: اعراب ناخالص و پيوسته با ديگران.

ساكنان منطقه جنوبي عربستان، خود را از نژاد «يعرب بن قحطان» فرزند پنجم نوح و عربِ خالص معرفي مي‌نمودند، به همين جهت به «قحطانيان» شهرت يافته‌اند. ولي ساكنان منطقه شمالي و مركز شبه جزيره را از نژاد «عدنان»

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ گودوين، ويليام؛ همان، ص 10.
2 ـ شهيدي، سيد جعفر؛ تاريخ تحليلي اسلام، ص 6 - 16، نيز دراسات تاريخ الجزيرة العربيه، ص 91 - 103 و الرحلة الحجازيه، ص 13 - 40.

50

نواده حضرت اسماعيل( عليه السلام ) مي‌شناسند و آنان را «عدنانيان» مي‌خوانند. قحطانيان را اعراب عاربه و عدنانيان را عرب‌هاي مستعربه مي‌نامند. ^{( 1 )}
از نظر پيشينه تاريخي، نخست در قسمت جنوبي اين كشور به علت دارا بودن آب و هواي مساعدتر، تراكم جمعيت بيشتر بوده و شهرنشيني نيز در آن قسمت پديد آمده است؛ به گونه‌اي كه مناطق حاصلخيز يمن در تاريخ شهرت دارد. اما در قسمت شمالي به علت خشكي و غير قابل سكونت بودن، كوچ نشيني رواج داشته است.
متروك‌شدن راه بين المللي «بخور» به دليل توجه دريانوردان رم به اقيانوس هند و كاسته شدن از اهميت راه جنوب، همچنين به علت شكستن سدّ بزرگ «مأرب» در جنوب و... ، موجب مهاجرت‌هاي گسترده در اين شبه جزيره گرديد؛ جمعيت عمده‌اي از جنوب به شمال و برخي از شرق به غرب هجرت كردند و در اين مسيرها به اقتضاي زمان و نياز مهاجران، شهرك هايي تأسيس و در نتيجه حكومت هايي به وجود آمد. گروه هايي كه از جنوب به شمال كوچ كرده بودند، به ويژه دو قبيله خُزاعه و جُرهم، در شهر مكه مستقر شدند. بيشتر مردم عربستان از اين دو قبيله نشأت مي‌گيرند. در حال حاضر تعداد چهار هزار قبيله در عربستان وجود دارد. مهمترين طوايف آن عبارتند از: مطير، عتيبه، بني سليم، قريش، هذيل، البقوم، عدوان، بني حارث، بني لحيان، بني سعد، شَمَّر.
گفتني است اغلب شهرها، استان‌ها و اراضي عربستان، به نام باستاني يا به اسم عشايري كه در آنها ساكنند، خوانده مي‌شود.

ج. جمعيت كنوني

جمعيت: 599/417/26 نفر شامل 076/576/5 نفر مهاجرِ غير عربستاني

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ بغدادي، ابن نديم؛ الفهرست، ص 8؛ مسعودي، مروج الذهب، ج 1، ص 300.

51

ا (برابر سرشماري ژولاي سال 2005 ميلادي = 1426 ه‍ . ق)
ميانگين سن: 28.21 سال؛ متوسط سني جنس مذكر: 84.22 و متوسط سني جنس مؤنث: 28.19 سال.
ساختار سني جمعيت: از كودك تا 14 سال: 2/38% ـ از 15 تا 64 سال: 4/59% ـ از 65 به بالا: 4/2%
سرعت رشد جمعيت: 31/2% (ميزان ولادت‌ها 56/29% و ميزان مرگ و مير 62/2%).
نرخ رشد جمعيت: از 1/5 در سال 1976 و 2/4 در 1981 و 8/3 در 1986 ^{( 1 )} در سال 2004 به 3% كاهش يافته است. ^{( 2 )} كه با نرخ رشد جهاني 6/1 تا 7/1 درصد ^{( 3 )} هنوز فاصله زيادي دارد.
ميانگين اميد به زندگي: 75 سال (در مردان، 73 سال و در زنان، 77 سال)
نژاد جمعيت: 90% عرب و 10% آسيايي ـ آفريقايي. ^{( 4 )}

د. تراكم و پراكندگي جمعيت
تراكم جمعيت در اين كشور 6/9 نفر در كيلومتر مربع و پراكندگي تراكم جمعيت در منطقه جنوب، هماره بيشتر از شمال و مركز بوده است. ^{( 5 )}

در زمان‌هاي گذشته بيشتر مردم اين كشور چادرنشين بوده يا در روستاها زندگي مي‌كردند؛ به گونه‌اي كه تا سال 1970 م = 1390 ه‍ . ق تنها يك چهارم آنان در شهرها سكونت داشتند، اما توسعه امكانات شهري باعث شد كه هم اكنون

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ عربستان، ص 7.
2 ـ برازش، عربستان سعودي، ص 19.
3 ـ مخدوم، مجيد؛ شالوده آمايش سرزمين، ششم، دانشگاه تهران، 1384، تهران، ص 3.
4 ـ سايت world  Atlas Home ، www. About. com: Geography .
5 ـ برازش، محمد رضا؛ عربستان سعودي، ص 19.

52

بيش از 80% ساكنان اين كشور، به شهرنشيني روي آورند.
نسبت جمعيت كنوني اين كشور با مساحت آن، تقريباً 12 نفر در هر كيلومتر مربع مي‌باشد.

ه‍ . مهاجرت
همواره مهاجرت از مناطق روستايي و دورافتاده به مناطق شهري و مهاجرت اتباع بيگانه به اين كشور روندي رو به افزايش داشته است.
گفته مي‌شود تعداد خارجيان مقيم اين كشور كه برابر آمار رسمي 076/576/5 نفر بوده، به حدود هفت ميليون افزايش يافته كه نزديك به يك چهارم جمعيت اين كشور است.
حدود هفتاد هزار نفر از مهاجرين از كشورهاي غربي مي‌باشند كه اغلب در امور نظامي، نفتي و صنايع بزرگ به كار اشتغال دارند. در سال 1999 بيش از 35 هزار نفر آمريكايي در عربستان سعودي كار و زندگي مي‌كردند.
بقيه مهاجران از كشورهاي آسيايي و آفريقايي هستند كه براي كار به اين كشور آمده‌اند. شهروندان اندونزي، مالزي، افغانستان، پاكستان، يمن و سودان بيشترين جمعيت مهاجران عربستان را تشكيل مي‌دهند. اندونزيايي‌ها و مالزيايي‌ها در كار خدمات پرستاري بيمارستان‌ها و امور خدماتي منازل متمولين عربستان، اشتغال دارند. پاكستاني‌ها و هندي‌ها بيشتر در صنايع خرد و امور ساختماني و مهندسي شاغل هستند. سوداني‌ها و مصري‌ها بيشتر در مشاغل فرهنگي حضور دارند. ^{( 1 )}

 

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آشنايي با عربستان، ص 18.

53