بخش 5

3. دوران معاصر عربستان
سيماي نظام سياسي معاصر عربستان به شرح ذيل است:

الف. قانون اساسي
اين كشور قانون اساسي خود را قرآن معرفي مي‌نمايد، ولي در سال 1412 ه‍ . ق = 1992 ميلادي به فرمان ملك فهد داراي سه قانون اساسي، قانون مجلس شورا و قانون مناطق ايالتي شد.
قوانين سه گانه عربستان سعودي، در برگيرنده 83 اصل است و در بند اوّل آن، چنين آمده است:
«مملكت عربستان سعودي، دولتي عربي، اسلامي و داراي استقلال كامل است و دين آن اسلام و قانون اساسي اش كتاب الله و سنت پيامبر و زبان رسمي آن عربي و پايتختش رياض است».

ب. ساختار سياسي
1ـ قدرت مطلقه پادشاه
پادشاه بالاترين مقام سياسي و رئيس دولت و هيأت وزيران و نخست وزير مي‌باشد و قوه مقننه و قضائيه را نيز هدايت مي‌كند.
در اصل پنجم در باره سيستم حكومتي عربستان چنين آمده است:

«سيستم حكومتي در مملكت عربستان سعودي، پادشاهي است و حكومت در فرزندان پادشاهِ بنيان گذار، عبدالعزيز بن عبدالرحمن بن فيصل آل سعود و فرزندانش موروثي است و با صالحين آنان براي حكومت بر مبناي كتاب الله و

113

سنت پيامبر بيعت مي‌شود.»
ديوان سلطنتي كه دفتر اجرايي و شخصي پادشاه است و شامل دفتر مشاوران سياست داخلي، خارجي، روابط ديني، روابط بدويان، پژوهش‌هاي ديني، كميته اخلاقيات عمومي و تشريفات مي‌شود، در رياض قرار دارد و ديدارهاي عمومي با مردم و بار عام شاه نيز در آن مكان انجام مي‌گيرد. ^{( 1 )}

2ـ وليعهد
يكي از برادران شاه به عنوان وليعهد و نايب اوّل رئيس شوراي وزيران انتخاب مي شود و در غياب شاه، رياست جلسه هيأت وزيران را بر عهده دارد. پس از مرگ شاه، وليعهد با تأييد شوراي خانوادگي آل سعود به حكومت مي‌رسد.

3ـ شوراي خاندان حاكم
مجلس خانوادگي آل سعود يا (مجلس الاسرة المالكه) كه اعضايش از وابستگان خاندان آل سعود، متنفذان و ثروتمندان قبايل هستند، در تعيين مسائل كلّي، ترسيم خطوط كلي و تعيين پادشاه نقش دارد. با رأي اين مجلس، در سال 1965 م. ملك سعود تحت عنوان عدم لياقت عزل و ملك فيصل به عنوان پادشاه نصب گرديد، ولي در اغلب موارد نقش اين مجلس، مشورتي بوده است.

4ـ قواي سه گانه
عربستان داراي سه قوه مقننه، قضائيه و مجريه است. در اصل 24 قانون اساسي آمده است:
«قواي دولت بر سه قوه استوار است: قوه قضائيه، قوه مجريه و قوه مقننه؛ اين سه قوه در انجام وظايف خود بر مبناي اين قانون و ديگر قوانين، هماهنگي به عمل مي‌آورند و پادشاه مرجع تمام اين قوا مي‌باشد.»

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ گودوين، عربستان سعودي، ص 64.

114

الف‌ـ قوه مقننه
اوّلين مجلس شورا به فرمان ملك فهد در سال 1992م با عضويت 60 نفر تشكيل شد. دوره دوم در 1996 م با عضويت 90 نفر و دوره سوم با عضويت 120 نفر و دوره اخير با حضور 150 نفر تشكيل شده است. اين مجلس در دوره‌هاي اوّل و دوم صرفاً مشورتي بود، ولي در دوره سوم در مواردي به تصميم گيري پرداخت. اعضاي اين مجلس به مدت چهار سال هجري قمري توسط پادشاه تعيين و مردم در انتخاب آنان نقشي ندارند.
«رئيس مجلس شورا و معاون و دبير كل مجلس و بركناري آن به دستور پادشاه انجام مي‌پذيرد و حقوق و وظايف آنان توسط فرمان پادشاهي تعيين مي‌شود.»
اين مجلس داراي يازده كميسيون تخصصي است و هيأت رئيسه آن، شامل رئيس و معاونان كميسيون‌هاي يازده گانه است. در صورت بروز اختلاف در مصوبات اين مجلس مشورتي با مصوبات هيأت وزيران، تصميم گيرنده نهايي، پادشاه است. ^{( 1 )}

ب‌ـ قوه قضائيه
وزارت عدل يا دادگستري در اين كشور، در سال 1382 ه‍ . ق در زمان ملك فيصل تشكيل شد. وزير دادگستري اغلب يكي از اعضاي خانواده آل شيخ محمد بن عبدالوهاب است. در سال 1390 وزير، به منصب قاضي القضات نيز منصوب گرديد.
اين وزارتخانه شامل شوراي عالي قضايي، دادگاه عالي استيناف، دادگاه‌هاي عمومي، دادگاه ويژه و دادگاه خاص مي‌باشند.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ اصل 3، 10، 13 و 17 قانون مجلس شورا.

115

1ـ شوراي عالي قضايي (مجلس القضاء الاعلي): اعضاي اين ديوان، يازده نفرند كه پنج نفر آن دائمي هستند و توسط شاه انتخاب مي‌شوند. تمام دادگاه‌هاي كشور زير نظر شوراي عالي هستند و تجديد نظر در مورد مجازات اعدام و بريدن دست در اين شورا صورت مي‌گيرد. تصميم ديوان عالي به عنوان رأي نهايي تلقي مي‌شود و حكم صادره جهت اجرا به دايره مربوطه ارسال مي‌شود.
2ـ دادگاه عالي استيناف (محكمة التمييز): اعتراض متهم نسبت به حكم صادره از دادگاه محلي، در مسائل گوناگون كيفري، حقوقي، جناحي و شخصي در دادگاه عالي استيناف بررسي مي‌گردد. گاه همان نظر اوّليه تأييد و گاه جهت بررسي و صدور حكم مجدد، به دادگاه محلي ارجاع مي‌شود.
بررسي پرونده‌ها در دادگاه عالي بدون حضور هيچ يك از طرفين دعوا يا وكيل آنها صورت مي‌پذيرد. در صورتي كه به حكم صادره توسط دادگاه عالي نيز اعتراض شود، پرونده به ديوان عالي ارجاع داده مي‌شود و آن ديوان، ظرف يك ماه پرونده را بررسي و حكم قطعي را صادر مي‌نمايد.
3ـ دادگاه عمومي: در دادگاه عمومي يك قاضي كه از طرف وزير دادگستري نصب مي‌شود، انجام وظيفه مي‌كند. ولي پرونده‌هاي منجر به حكم رجم، بريدن دست و اعدام، با حضور سه قاضي بررسي مي‌شود.
4ـ دادگاه ويژه (محكمة الجوزيه): اين دادگاه، تحت نظر پادشاه است و از طرف وزير دادگستري جهت رسيدگي به امور ويژه تشكيل مي‌شود. يك قاضي دارد و كيفيت كار آن مثل دادگاه‌هاي عمومي است.
5ـ دادگاه خاص (المحكمة الخاصة للاحوال الشخصيّه): اين دادگاه به شكايات از حكمرانان، استانداران، پليس يا دادگاه‌هاي محلي رسيدگي مي‌كند.
طبق قانون اين دادگاه بايد در بررسي حقوق شاكيان و دعاوي، علني، مستقل و بي‌طرف باشد، امّا در عمل، فاقد استقلال و كاملا تحت نفوذ است.

116

بر اساس قوانين عربستان، جرايمي همانند قتل، حمله به اسلام، زنا، تجاوز به عنف، سرقت مسلحانه، خرابكاري و از سال 1987 به بعد، قاچاق مواد مخدر، مجازات اعدام را به دنبال دارد.
اعتقاد و باور ديني، ترس از برخورد شديد پليس و مجازات، آمار بزهكاري در عربستان را نسبت به ميزان وقوع جرم در ساير كشورهاي مدرن كاهش داده است و جرايمي همچون درگيري‌هاي خياباني توأم با زد و خورد، قتل، آتش زني، جعل و كلاهبرداري بسيار كم است.
همچنين رواج داوري‌هاي قبيله‌اي و حلّ و فصل دعاوي توسط رئيس و بزرگترهاي قبيله و فضا و جوّ ترس حاكم بر مردم، موجب خلوت بودن دادگاه‌هاي عربستان شده است.
فقدان نظام حقوقي مدوّن و عدم تبيين حقوق شهروندي، اِعمال نابرابر قانون در مورد بيگانگان و اتباع كشور، نفوذ و تأثير حاكمان و متنفذان در صدور حكم، از مهم‌ترين چالش‌هاي سيستم قضايي عربستان است.

ج‌ـ قوه مجريه
پس از شاه كه رياست هيأت وزيران و پست نخست وزيري را بر عهده دارد، هيأت وزيران عالي ترين قدرت اجرايي مي‌باشند.
هيأت وزيران: نخستين هيأت وزيران به فرمان ملك عبدالعزيز در سال 1953 ميلادي = 1373 ه‍ . ق تشكيل شد. در سال 1993 ملك فهد نظامنامه جديدي براي هيأت وزيران مقرر نمود. اكنون هيأت وزيران 40 عضو به شرح ذيل دارد:

1. پادشاه: رئيس هيأت وزيران و نخست وزير 2. نايب رئيس اوّل: وليعهد و وزير دفاع و هواپيمايي و بازرسي كل 3. وزير كشاورزي و آب 4. وزير تجارت 5. وزير راه 6. وزير آموزش و پرورش 7. وزير دارايي و اقتصاد ملي 8. وزير خارجه 9.

117

وزير بهداشت 10. وزير آموزش عالي 11. وزير صنعت و برق 12. وزير تبليغات 13. وزير كشور 14. وزير دادگستري 15. وزير كار و امور اجتماعي 16. وزير نفت و معدن 17. وزير حج 18. وزير اوقاف و امور اسلامي 19. وزير پست و تلگراف و تلفن 20. وزير برنامه ريزي 21. وزير مسكن 22. وزير امور شهر و روستا 23 - 25. سه وزير مشاور بدون وزراتخانه. افزون بر آنان، رؤساي برخي از مؤسسات دولتي همچون رئيس سازمان جوانان، ديوان محاسبات عمومي، خدمات اجتماعي و رئيس هيأت رقابت و تحقيق و ... در هيأت وزيران شركت مي‌كنند.

اعضاي هيأت وزيران از سه دسته تشكيل يافته‌اند:
1. شاه و شاهزادگان كه وزارتخانه و ارگان‌هاي مهم دفاع، خارجه، كشور و... را در اختيار دارند.
2. تكنوكرات‌ها و تحصيل‌كرده‌هاي خارج كه مديريت وزارتخانه‌هاي تخصصي را بر عهده گرفته‌اند.
3. مذهبي‌هاي سنتي كه وزارت خانه‌هاي فرهنگي، آموزشي و قضايي را اداره مي‌كند و اغلب از نوادگان محمد بن عبدالوهاب معروف به «آل شيخ» هستند.
محل تشكيل جلسه هيأت دولت در رياض، كاخ «اليمامه» و در جده، كاخ «السلام» مي‌باشد و پادشاه حق دارد تا 30 روز بعد، مصوبات هيأت دولت را لغو كند.
استانداران يا اميران مناطق: پس از هيأت دولت، عالي‌ترين مقام اجرايي در هر منطقه = استان، استانداران و اميران مناطق سيزده‌گانه هستند كه از سوي پادشاه منصوب مي‌گردد و وظيفه اجراي سياست كلي و امور اجرايي را بر عهده دارد و از اختيارات تام برخوردار است.

118

ج. سياست داخلي
عربستان تا كنون از حزب سياسي، آزادي بيان و انتخابات براي تعيين مسؤولان حكومتي برخوردار نبوده است. بلكه به گفته فيليپ گودوين، جامعه عربستان و سياست‌هاي آن حتي از دهه‌هاي پيش هم محافظه كارانه تر شده است.
راهبردهاي اساسي سياست داخلي اين كشور، سعودي كردن مردم با ساختن يك ملت و مليت به نام يك خاندان، نهادينه سازي آموزه‌هاي وهابيت، كنترل عمليات تروريستي و برقراري امنيت و جايگزيني كارگزاران سعودي به جاي اتباع خارجي است.
حوادث يا چالش هايي همچون اشغال كعبه در سال 1979 م، كشتار حجاج ايراني در سال 1366 ه‍ . ش، خفه شدن هزاران حاجي در تونل‌هاي مكه در حج سال 1990 م، نامه اعتراضيه علماي عربستان كه در آن به ناديده گرفتن مسائل اسلامي، پنهان نگهداشتن زد و بندهاي سياسي خارجي، عدم آزادي بيان، آوردن مسيحيان و غير مسلمانان به كشور براي حمله به كشور اسلامي (عراق) و برخورد نامناسب دولت با علماي مخالف حكومت، اعتراض شده بود، اعتراضات زنان به مقررات ممنوعيت رانندگي از چالش‌هاي سياست داخلي اين كشور است.
گفتني است ملك عبدالله علي رغم ناخشنودي برخي از سنت گرايان مذهبي با تشكيل گروه گفتگوي ملي (الحوار الوطني) با حضور برخي از روشنفكران، منتقدان، معترضان، عالمان شيعي و نمايندگان اقشار مختلف جامعه كوشيده است فضاي سنگين، بسته و خشن حاكم بر جامعه را تلطيف نمايد. همچنين در خردادماه 1386 ه‍ .ش. اولين همايش گفتگوي مذاهب اسلامي (الحوار الاسلامي) را برگزار نمود كه اميد مي‌رود فضاي تكفير و مشرك خواندن مذاهب ديگر توسط وهابيون تندرو را تا حدودي تغيير دهد.

همچنين در دو سال گذشته براساس تصويب هيأت دولت نيمي از اعضاي

119

شوراهاي شهر را مردم انتخاب مي‌كنند، ولي در انتخاب اين عده نيز فقط مردان سعودي شركت داشتند و زنان، حقّ حضور نيافتند. ^{( 1 )}

د. سياست و روابط خارجي
راهبرد اساسي سياست خارجي عربستان، همسويي با سياست كشورهاي غربي، گسترش روابط با ديگر كشورها، كمك‌هاي مالي و فروش نفت ارزان به كشورهاي آفريقايي و اسلامي، تلاش براي ترويج وهابيت و حمايت از طرفداران آن در كشورها، ساخت مسجد، تربيت و اعزام ائمه جماعات، چاپ و نشر گسترده قرآن و كتب مذهب وهابيت است.
گفتني است عربستان با يمن بر سر منطقه نجران و جيزان ^{( 2 )} ، با كويت و عراق بر سر مناطق بي طرف بينابين و با قطر بر سر قطع بزرگراه دوحه ـ ابوظبي ^{( 3 )} داراي اختلافات مرزي بوده است كه با تلاش گسترده از طريق گفتگو و پيمان‌هاي جديد ^{( 4 )} بسياري از موارد حل شده است. البته پس از حادثه 11 سپتامبر، رويكرد ملايم تري در سياست‌هاي عربستان نسبت به همسايگان و كشورهاي اسلامي پديد آمده است.

در مورد فلسطين، عربستان در زمان ملك فيصل در تحريم نفتي اعراب شركت نمود و به تدريج بيش از يك ميليارد دلار به كشورهاي خطوط مقدم جبهه كمك كرد و پس از امضاي معاهده كمپ ديويد، براي به تعليق در آوردن عضويت مصر در سازمان كنفرانس اسلامي تلاش بسيار نمود، ولي پس از كشته شدن ملك فيصل و صميميت بيشتر با آمريكا، به تدريج سياست خود را تغيير داد

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آشنايي با عربستان، ص 58.
2 ـ اين اختلاف در سال 1998 با اشغال جزيره دُوَيمه در درياي سرخ توسط سربازان يمن تشديد شد.
3 ـ اين اختلاف منجر به درگيري مرزي و اشغال پاسگاه الخفوس قطر توسط عربستان گرديد.
4 ـ به عنوان نمونه: بستن پيمان 1981 م با عراق.

120

و ملايم تر كرد. برآيند اين ملايمت، طرح 8 ماده‌اي ملك فهد بود كه با طرح مذاكره با رژيم غاصب اسرائيل، به صورت ضمني آن را به رسميت شناخت. در اين اواخر ملك عبدالله نيز طرحي براي خروج از بن بست مذاكرات به اصطلاح «صلح خاورميانه» ارائه نمود، و در اثر حادثه تهاجم گسترده اسرائيل به غزه در اواخر دي‌ماه 1387، موضعي نامناسب اتخاذ نمود و مفتي كل عربستان نيز تظاهرات حمايت‌گرانه از مردم فلسطين را بي‌فايده و غيرمشروع دانست.

رابطه با جمهوري اسلامي
ارتباط ايران و عربستان سعودي، فراز و نشيب فراواني طي نموده است كه به آن اشاره مي‌شود:
آغاز روابط ايران و عربستان سعودي: 1307 ه‍ . ش.
گشوده‌شدن سفارت ايران در عربستان: 1309 ه‍ . ش و تعطيلي آن در سال 1314
نصب سفير ايران در مصر به عنوان سفير آكروديته در عربستان، درگيري حاجيان ايراني با اتباع سعودي و اعدام يكي از حجاج ايراني در حادثه‌اي ديگر به اتهام واهي اهانت به خانه كعبه و قطع كامل ارتباط سياسي: سال 1322 ه‍ . ش.
سفر هيأت حسن نيت عربستان و اشتغال دوباره سفير ايران در مصر به صورت آكروديته در عربستان: سال 1326 ه‍ .ش.
انعقاد توافق نامه هايي ميان دو كشور و همكاري در مسائل اوپك: 1327 ه‍ . ش به بعد.
پيروزي انقلاب اسلامي و ايجاد روابط عادي: 1357 و سردي روابط بر اثر برگزاري اوّلين مراسم برائت.
تيره شدن و تنزل روابط تا سطح كاردار بر اثر شروع جنگ تحميلي و حمايت عربستان از عراق.

121

بهبود اندك روابط به دليل كمك به پايان دادن حادثه هواپيماي ربوده شده سعودي در تهران: سال 1363 ه‍ . ش.
تيرگي روابط به علت اقدام عربستان در كاهش قيمت نفت: سال 1365
قطع يك جانبه روابط با ايران و به شهادت رساندن حدود 400 تن از حجاج ايراني در مراسم برائت: سال 1366 تا 1369 ه‍ .ش.
فراهم آمدن زمينه بهبود روابط با پذيرش قطعنامه 598 و موضع گيري عالي ايران در تجاوز عراق به كويت: 1369 ه‍ . ش.
گشوده شدن سفارتخانه‌هاي دو كشور: فروردين سال 1370.
مرحله تنش زدايي و ايجاد روابط بهتر: از سال 1370 تا 1376.
برگزاري كنفرانس سران كشورهاي اسلامي در تهران و ديدار ملك عبدالله از تهران: سال 1376.
از آن پس انعقاد موافقت نامه ها، مسافرت رؤساي جمهوري اسلامي ايران به عربستان و ديدار امير سلطان وليعهد كنوني از ايران و ديدگاه مثبت ملك عبدالله و حضور رياست جمهوري در نشست سران شوراي همكاري در دوحه قطر به تاريخ 12 آذرماه 1386 و ملاقات با ملك عبدالله، روز به روز روابط دو كشور را ارتقا بخشيده است.

ه‍ . سيستم دفاعي عربستان
عربستان داراي چهار نيروي هوايي، دريايي، زميني و نيروي دفاع هوايي و افزون بر آنها، داراي گارد ملي يا حرس وطني و نيروهاي شبه نظامي وزارت كشور است. فرماندهي گارد ملي را ملك عبدالله، پادشاه عربستان و وزارت دفاع و رياست سازمان هواپيمايي را امير سلطان وليعهد بر عهده دارد و نيروهاي شبه نظامي تحت كنترل وزارت كشور عمل مي‌كنند.

طبق آمار سال 2002 بودجه نظامي اين كشور 18 بيليون دلار و سهم آن

122

نسبت به كل بودجه، 10% مي‌باشد. برابر آمار موجود تعداد افراد نيروهاي مسلح 106000 نفر شامل 73000 نيروي زميني، 11000 نيروي دريايي، 18000 نيروي هوايي و 4000 نفر نيروي دفاع هوايي مي‌باشند. گارد ملي نيز بيش از 75000 عضو (55000 عضو فعال و 20000 نيروي داوطلب از قبايل) دارد. ^{( 1 )} اين گارد در دهه‌هاي اخير، نوسازي و به سلاح‌هاي سنگين و هلكوپتر مجهز شده است.
از نظر نظامي، عربستان به هفت منطقه فرماندهي تقسيم مي‌شود:
1. شمالي به مركزيت تبوك 2. جنوبي به مركزيت ابها 3. مركزي به مركزيت رياض 4. مدينه به مركزيت مدينه 5. غربي به مركزيت جده 6. طائف به مركزيت طائف 7. شرقي به مركزيت ظهران.
درجات نظامي اين كشور از عالي به پايين عبارت است از: فريق اوّل = ارتشبد، فريق = سپهبد، لواء= سرلشكر، عميد = سرتيپ، عقيد = سرهنگ تمام، مقدّم = سرهنگ دوم، رائد = سرگرد، نقيب = سروان، ملازم اوّل = ستوان يكم، ملازم ثاني = ستوان دوم، ملازم ثالث = ستوان سوم و جندي = سرباز.

و. مؤسسات عمومي عربستان
1ـ ديوان محاسبات عمومي: اين ديوان در سال 1953 (1373 ه‍ . ق) به قصد نظارت بر اموال دولتي و چگونگي هزينه نمودن آنها و خدمات اجتماعي وزارتخانه‌ها تأسيس شد.
2ـ ديوان خدمات شهري: اين ديوان تدوين قوانين، سياست گذاري و نظارت در مورد خدمات شهري را بر عهده دارد.

3ـ سازمان امور استخدامي: اين سازمان در سال 1964 م /1380 ه‍ .ق.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ عربستان، ص 57 - 64.

123

براي اصلاح اداري و كشوري و تحقيق در اين امور به وجود آمد.
4ـ اداره آمار عمومي: اين تشكيلات كه زير نظر وزارت امور مالي و اقتصادي مي‌باشد، به منظور آمارگيري جمعيتي و تنظيم اطلاعات تأسيس شد.
5ـ سازمان محيط زيست و هواشناسي: اين سازمان براي افزايش اطلاعات مطلوب آب و هوا براي نيروهاي مسلح، مراكز مهم صنعتي هواپيمايي كشوري و نظارت بر امور جوّي، حفظ محيط زيست در كشور و بحر احمر و خليج فارس، همچنين انتشار جزوات و نشريات در امور مذكور براي استفاده در دواير دولتي و استفاده كارشناسان از اين اطلاعات، تأسيس شده است.
6ـ هيأت عربي سعودي استاندارد (المواصفات والمقاييس): اين مؤسسه در سال 1972 م/ 1392 ه‍ . ق براي كنترل توليد و مصرف، بنيان نهاده شده است.
7ـ مؤسسه عمومي مخارج و هزينه‌ها: اين تشكيلات براي بررسي خدمات عمومي و مطالبات و نيازهاي آينده كشور و بر طرف ساختن موانع و مشكلات مربوط به عمران راه‌ها و ساختمان‌ها به وجود آمده است. ^{( 1 )}

4. وضعيت اقتصادي عربستان
در اين بخش به سيستم اقتصادي، برنامه و محورهاي توسعه اقتصادي و بخش‌هاي مختلف اقتصادي، حمل و نقل و ارتباطات و بودجه كشور اشاره مي‌شود:

الف. سيستم اقتصادي

سيستم اقتصادي عربستان بر اساس نظام اقتصادي و تجارت آزاد است.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ الاصاله و المعاصره، ص 125 - 138.

124

عربستان جزو كشورهاي تك محصولي و نفت محور است؛ زيرا فروش نفت 75% درآمد كشور، 40% توليد ناخالص داخلي و 90% درآمد حاصل از صادرات را تشكيل مي‌دهد. به همين دليل دگرگوني‌هاي بازار نفت، تأثير فوري و قطعي در اقتصاد اين كشور دارد؛ ^{( 1 )} به عنوان نمونه كاهش شديد قيمت نفت در 1998 موجب كاهش كسري بودجه به مقدار 3/12 ميليارد دلار گرديد. در برابر در سال 2002 با درآمد حاصل از فروش نفت با دستيابي به مبلغ 776/178 ميليارد دلار، رتبه بيست و يكم جايگاه اقتصاد جهاني را كسب نمود. در سال 2006 به دليل افزايش قيمت جهاني نفت، درآمد اين كشور بر 350 ميليارد بالغ شد. ^{( 2 )}
بر اثر فروش فراوان نفت و اجراي برنامه‌هاي اقتصادي، سرمايه اين كشور به حدي رسيده است كه بخش‌هاي اقتصادي داخلي، توان بهره برداري از آن را ندارند و به همين دليل، در بانك‌هاي آمريكا و اروپا نگهداري مي‌شوند. درآمدهاي سرشار به دولت اجازه داده است تا سطح خدمات رفاهي، صنعت توريست و صنايع پتروشيمي را توسعه بدهد. 35% محصولات عمده داخلي اين كشور به بخش خصوصي تعلق دارد. ^{( 3 )}
عربستان جزء معدود كشورهايي است كه بدهي خارجي ندارد، بلكه سرمايه‌هاي انباشته اش در بانك‌هاي خارج، منبع درآمد عظيمي براي آن كشورها شده است. گفتني است عربستان حدود 180 ميليارد دلار بدهي داخلي به بانك ها، سرمايه داران و شركت‌هاي خصوصي دارد. ^{( 4 )}

عربستان از سرمايه گذاري خارجي استقبال نموده و تسهيلات زيادي در اختيار سرمايه گذاران قرار داده است. از سوي ديگر اين كشور به دلايل اقتصادي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آشنايي با عربستان، ص 27.
2 ـ برازش، عربستان سعودي، ص 41.
3 ـ گودوين، عربستان سعودي، ص 124.
4 ـ آشنايي با عربستان، ص 29.

125

و تبليغاتي، به سرمايه گذاري در خارج از كشور نيز پرداخته است. شركت معروف «البركه» در 32 كشور جهان از جمله جمهوري‌هاي شوروي سابق، سرمايه گذاري و در كشورهايي چون هند، پاكستان، بحرين و نيجريه، بانك تأسيس نموده است. ^{( 1 )}

ب. درآمد، درآمد سرانه، اشتغال و مسكن
برابر آمار رسمي ارائه شده در رسانه ها، در سال 2005، درآمد نفتي عربستان 163 ميليارد دلار بوده است، در حالي كه درآمد جمهوري اسلامي ايران از فروش نفت با دارا بودن بيش از سه برابر جمعيت عربستان (68 ميليون نفر) تنها 54 ميليون دلار برآورد شده است!!
در سال 2002 درآمد سرانه هر نفر به 530/8 دلار و رتبه سي و هشتم جهان افزايش يافت و در سال‌هاي بعد نيز اغلب، رشد داشته است.
اشتغال در عربستان به طور متوسط سالانه 8% افزايش داشته است، ولي وضعيت كار براي شهروندان سعودي از سامانه خوبي برخوردار نيست و نرخ بيكاري در عربستان حدود 11% اعلام شده است؛ زيرا ميزان فارغ التحصيلان دانشگاه‌ها در عربستان با بازار كار همخواني ندارند. بر اساس آمار رسمي نزديك به يك سوم از جمعيت عربستان را اتباع خارجي تشكيل مي‌دهند كه اكثر مشاغل مديريتي و توليدي را به خود اختصاص داده‌اند. ^{( 2 )}
در اين كشور توليد ناخالص ملي از كشاورزي، 1/5 از صنعت، 4/51 و از خدمات، 5/43به دست مي‌آيد و نيروي كار بر حسب نوع اشتغال 40% دولتي، 25% نفت و ساختمان، 30% خدمات و 5% كشاورزي اعلام شده است. ^{( 3 )}

دولت براي تأمين مسكن، تسهيلات و وام‌هاي مختلفي توسط «صندوق رشد

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ فخري، عربستان، ص 104.
2 ـ آشنايي با عربستان، ص 56.
3 ـ گودوين، عربستان سعودي، ص 125.

126

مستغلات» به شهروندان مي‌پردازد كه با اين وام‌ها تنها در طول برنامه چهارم بالغ بر 87000 واحد مسكوني ساخته شده است.

ج. برنامه، بودجه و رهيافت‌هاي توسعه اقتصادي
عربستان تا سال 2005 ميلادي، هفت برنامه توسعه اقتصادي پنج ساله را به اجرا در آورده و هم اكنون (2010 - 2005) نيز در حال اجراي هشتمين برنامه اقتصادي خود مي‌باشد.
هنوز حدود 90% از بودجه حدود صد ميليارد دلاري سالانه اين كشور به رغم توسعه و تحول بسيار زياد اقتصادي، به نفت متكي است. ^{( 1 )} محور و رويكردهاي توسعه در سال‌هاي اخير، توسعه بخش صنعت، كشاورزي و معدن و افزايش سهم آنها در سيستم اقتصادي بوده است، هر چند كمبود آب و رشد سريع جمعيت، خوداتكايي در زمينه ميزباني حاجيان و رونق اقتصادي حاصل از برگزاري مراسم حج و بازار پرفروش كالا در آن ايام نيز مورد توجه است.
جذب سرمايه گذاري خارجي نيز از رويكردهاي توسعه در اين كشور است و دولت توانسته است در مدت سه سال، 12 ميليارد دلار سرمايه خارجي جذب كند. اگر چه پس از يازدهم سپتامبر و ناامني داخلي از رغبت دولت‌هاي ديگر براي سرمايه گذاري در عربستان كاسته شد، ولي همچنان ادامه دارد.

خصوصي سازي در دهه اخير از رونق چشمگيري برخوردار بوده است و چون بيشتر شهروندان و سرمايه داران سعودي توان ريسك در جهان تجارت را ندارند و سود سرمايه گذاري در بانك‌ها نيز ناچيز است، مردم سرمايه گذاري در بازار بورس را بهترين راه كسب درآمد مي‌دانند. مؤسسه‌هاي اقتصادي اين كشور نيز از طريق بورس به جذب سرمايه‌هاي مردم مي‌پردازند، ولي بازار بورس در عربستان

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آشنايي با عربستان، ص 26.

127

به بازار بورس امارات وابسته و به همين دليل ناپايدار، متغيّر و آسيب پذير است. ^{( 1 )}

د. بخش‌هاي مختلف اقتصادي
اقتصاد عربستان، داراي بخش‌هاي مختلفي است كه به برخي از مهمترين آنها اشاره مي‌شود:

1ـ انرژي
عربستان با برخورداري از 26% ذخاير نفت جهان و 4/33% نفت اوپك و 2/5 تريليون متر مكعب ذخاير گازي و توليد 5/9 ميليون بشكه نفت، بزرگترين توليد كننده نفت و پنجمين صادر كننده گاز است.
نخستين امتياز كشف و توليد نفت در 1933 ميلادي به شركت استاندارد اويل كاليفرنيا واگذار شد و با پيوستن شركت‌هاي استاندارد اويل نيوجرسي، تكزاكو و سركني موبيل اويل به آن، شركت «آرامكو» تشكيل شد و توليد نفت از سال 1948 و توليد گاز از سال 1990 همچنين توليد مواد پتروشيمي، پروپان، بوتان و بنزين طبيعي را در دست گرفت.
با ملي شدن نفت در سال 1975، آرامكو همچنان به عنوان شركت مشاور باقي ماند و در ديگر امور اقتصادي و اجتماعي عربستان نيز نقش و دخالت يافت.
برابر برآورد 1996 توليد و مصرف برق اين كشور 95 ميليارد كيلو وات ساعت بوده كه تماماً با سوخت فسيلي توليد مي‌شده است. دولت عربستان، جايگزيني گاز طبيعي به جاي نفت در صنايع، توليد برق، شيرين كردن آب شور دريا را در دستور كار قرار داده است و استفاده از انرژي اتمي در آينده را نيز مورد بررسي قرار داده است.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آشنايي با عربستان، ص 30.

128

2ـ معادن
با تصويب قانون معدن در سال 1972 م = 1392 ه‍ .ق. حضور شركت‌هاي فرانسوي، انگليسي، كانادايي و سوئيسي و شركت‌هاي مشترك براي كشف معادن هموار شد و كشف ذخاير عظيم طلا، سنگ آهك، سنگ گچ، سنگ مرمر، خاك رس، نمك، هيدرواكسيد آلومينيوم، سنگ آهن، مس، سرب، قلع، نقره و اورانيوم و بهره برداري از 4500 معدن، بر درآمد اقتصادي عربستان افزود. گفتني است در سال‌هاي اخير، دولت نيز شركت بزرگي در زمينه معادن راه اندازي كرده است.

3ـ صنايع
وزارت صنايع با ايجاد 14 شهر صنعتي به مساحت 92 ميليون متر مربع و بهره برداري از آنها، به توسعه صنعت همت گماشته و در خردادماه 1387 شهرك بزرگ و مجهز اقتصادي ملك عبدالله را افتتاح نموده است؛ توسعه پالايشگاه ها، تأسيس و گسترش صنايع پتروشيمي و مواد شيميايي به ويژه در جده، جبيل و ينبع، افزايش مراكز صنعتي توليد آهن و فولاد و كارخانه‌هاي بزرگ سيمان، بهبود و توسعه صنايع سبك و مصرفي مثل چرم سازي، مبل سازي و لوازم خانگي از اقدامات رو به افزايش دولت سعودي است.
جذب سرمايه گذاري خارجي و خصوصي در ايجاد صنايع و كارخانجات، تأسيس صندوق «توسعه صنعتي عربستان SIDF » براي جلب مشاركت و حمايت از بخش خصوصي، حمايت از صنايع كوچك، واگذاري وام با شرايط بسيار آسان، از رهيافت‌هاي اساسي عربستان براي رشد و توسعه صنعتي است.

مهم ترين شركت صنعتي عربستان، دو شركت سابك(sabic ) ^{( 1 )} و سمارك هستند كه در زمينه جذب سرمايه گذاران خارجي، توليد، پالايش و بازاريابي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ تنها ميزان سوددهي شركت سابك در سال 2000 ميلادي، 2295 ميليون ريال سعودي بوده است.

129

پتروشيمي، مواد شيميايي، آهن، فولاد و پلاستيك و ... فعاليت دارند. توليدات اين كشور در بازار كشورهاي اروپايي، آمريكا، ژاپن و هنگ كنگ عرضه مي‌شود.
پس از آن دو، شركتِ صنعتي «وطني»، صافولا، پترومين و آرامكو بخش اعظم توليدات صنعتي را بر عهده دارند.

4ـ كشاورزي
عربستان علي رغم كمبود بارندگي و آب و زمين‌هاي غير قابل كشت، با صرف بودجه فراوان، توسعه راه‌هاي روستايي، پرداخت 50% قيمت ماشين‌هاي كشاورزي، دادن وام و كمك‌هاي بلاعوض به كشاورزان و پرداخت سوبسيد و يارانه توليد و خريد تضميني گندم و جو، زمين‌هاي زير كشت را افزايش و در سال 1985 در زمينه گندم به خودكفايي رسيده است و حتي در سال 1992، 4 ميليون تن و در سال 2000 ميلادي، 8/2 ميليون تن مازاد گندم خويش را به جهان صادر كرده است.
همچنين توليد ميوه و سبزيجات، گوجه فرنگي، انگور و خرما و لبنيات را نيز افزايش داده و برخي از آنها را به كشورهاي عربي منطقه صادر نيز كرده است.
دامداري اين كشور رو به رشد و كارخانجات و صنايع وابسته به كشاورزي و دامداري همچون كارخانه بسته بندي مرغ، كنسرو سازي، روغن زيتون، آرد و روغن سويا در حال افزايش است. ^{( 1 )}
گفتني است براي تأمين آب كشاورزي، استخراج آب‌هاي زيرزميني و شيرين كردن آب دريا مورد توجه جدي قرار گرفته است.

5ـ گردشگري و جهان‌گردي

در دوران‌هاي گذشته، درآمد مربوط به ميزباني حج، سود قابل ملاحظه‌اي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ عربستان، ص 105 - 112.

130

براي دولت داشت و در اقتصاد عربستان پس از نفت، جايگاه دوم را داشت ولي با خصوصي سازي و با عنايت به اين كه صدور رواديد براي حج و عمره مجاني است و دولت تنها از هر حاجي مبلغ 444 ريال بابت اجور الخدمات دريافت مي‌كند، ^{( 1 )} سود ارائه خدمات، حمل و نقل، غذا، مسكن و خريد سوغات، بيشتر عايدِ بخش و شركت‌هاي خصوصي مي‌شود. برابر اعلام رسمي، پيش بيني سود دولت در سال 1386 از اين بخش، تنها كمي بيش از سه ميليارد دلار است. ^{( 2 )}
گردشگري و جهان گردي در عربستان به سه بخش عمده تقسيم مي‌شود: الف. شركت كنندگان در مراسم و مناسك حج ب. بازديد كنندگان تجاري ج. جهان گردان داخلي. اخيراً گردشگري داخلي نيز به منظور جلوگيري از عزيمت بي رويه شهروندان به خارج از كشور، مورد تشويق حكومت واقع شده است و شوراي عالي گردشگري در حال هزينه كردن در اين زمينه است. ^{( 3 )}

6ـ حمل و نقل
حمل و نقل و ارتباطات ريلي، جاده‌اي و هوايي عربستان به شرح ذيل است:

الف‌ـ راه آهن
نخستين شبكه راه آهن در سال 1951 ميلادي تأسيس شد و اكنون حدود 1392 كيلومتر امتداد دارد. اين شبكه بيشتر در حمل كالاهاي وارداتي به رياض و انتقال فرآورده‌هاي نفتي بندر دمام به خارج فعاليت دارد و ساليانه بيش از 000/350 نفر را نيز جابه جا مي‌كند. احداث شبكه سراسري به مسافت 878/3 كيلومتر در دست مطالعه است.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آشنايي با مقررات عربستان، ص 24.
2 ـ آشنايي با عربستان، ص 28.
3 ـ فخري، عربستان، ص 11.

131

ب‌ـ جاده‌ها و اتومبيل
عربستان با افزايش و توسعه جاده‌ها و اتوبان‌ها بر اساس برآورد سال 1996، داراي 611/161 كيلومتر جاده شامل 010/69 كيلومتر جاده اصلي و 601/92 كيلومتر جاده فرعي مي‌باشد.
تا سال 2000 ميلادي 1/5 ميليون دستگاه وسيله نقليه در عربستان به ثبت رسيده است. در زمان حج، سنديكاي ماشين داران يا «النقابة العامه للسيارات»، تأمين وسايل نقليه حجاج را بر عهده دارد.

ج‌ـ فرودگاه‌ها
عربستان غير از فرودگاه‌هاي نظامي، داراي 27 فرودگاه است كه فرودگاه‌هاي ملك عبدالعزيز در جده، ملك خالد در رياض، ملك فهد در ظهران، هفوف در احساء، فرودگاه منطقه شرقيه و فرودگاه مدينه، فرودگاه هاي بين المللي هستند. ^{( 1 )}
شركت هواپيمايي عربستان، «السعوديه» نام دارد و در سال 2000 با در اختيار داشتن 106 فروند هواپيماي بوئينگ و ايرباس و 000/25 كادر و 100/1 خلبان و كمك خلبان، بيش از 25 ميليون مسافر و 335 ميليون تن كالا را جا به جا نموده است. اين كشور، براي خريد هواپيماهاي جديد نيز قراردادهايي با آمريكا منعقد كرده است.

7ـ مخابرات و ارتباطات
اين كشور تا سال 2003 داراي 600/502/3 خط تلفن ثابت و 200/238/7 تلفن همراهِ مورد استفاده بوده است. ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سايت www.farsnews.com
2 ـ اينترنت.

132

8ـ بانك‌هاي داخلي، سرمايه و كمك‌هاي خارجي
بانك‌هاي مهم داخلي عربستان عبارتند از: 1. بانك الرياض 2. بانك الجزيره 3. بانك عربي وطني 4. بانك سرمايه گذاري عربستان 5. بانك المتحد 6. بانك الراجحي(خصوصي) 7. بانك عربستان و آمريكا 8. بانك عربستان و انگليس 9. بانك عربستان و هلند 10. بانك عربستان و فرانسه.
عربستان از بنيان گذاران بانك توسعه اسلامي و يكي از اعضاي مهم بانك عرب براي توسعه آفريقا است؛ اين كشور 898 ميليون دلار به بانك جهاني و 9/44 ميليون دلار به بانك آسيا و از سال 1974 تا سال 1988 ميلادي بيش از 38/5 ميليارد دلار به 59 كشور مختلف جهان وام پرداخت نموده است.
عربستان به عنوان دومين كشور وام دهنده جهان معرفي شد و در سال 1978 ميلادي به عضويت هيأت مديره «صندوق بين المللي پول» در آمد و با افزايش سهميه خود تا مرز 74/1 ميليارد دلار از سال 1981 حضور اين كشور در هيأت مديره تثبيت شد.
اين كشور با اختصاص 5/2% از توليد ناخالص داخلي براي كمك به توسعه كشورهاي ديگر، كمك‌هاي بلاعوض بسياري به دولت‌هاي خط مقدم جبهه نموده است. (مثلا 100 ميليون دلار به بازسازي لبنان، 208 ميليون دلار به فلسطينيان و كشورهاي آسيب ديده از سوانح طبيعي)

گفتني است اين كشور در سال‌هاي 1989 م = 1410 ه‍ . ق. براي اجراي پروژه نظامي «اليمامه» 317 ميليارد دلار و در سال 1991 ميلادي = 1412 ه‍ . ق براي تأمين هزينه لشكركشي آمريكا عليه عراق، 7 ميليارد دلار استقراض نموده است. به علاوه 10% سرمايه گذاري عربستان از طريق دريافت وام‌هاي ميان مدت تأمين شده است و شركت نفتي مشترك آرامكو نيز براي توسعه فعاليت‌هاي خود 5/1 ميليارد دلار وام چهار ساله و 900 ميليون دلار وام ده ساله

133

دريافت نموده است. ^{( 1 )}

9ـ مبادلات تجاري، صادرات و واردات
مبادلات تجاري و پروژه‌هاي مشترك عربستان با ديگر كشورهاي جهان با آمريكا، ژاپن، انگلستان، آلمان، ايتاليا، چين، فرانسه، سوئيس، كره جنوبي، سنگاپور، هند و تركيه بوده است.
عربستان به دليل وضعيت نامساعد آب و زمين، بيشترين واردات را در بخش مواد غذايي دارد. بر اساس آمار سال 2004 ميلادي، صادرات اين كشور 113 ميليارد دلار و واردات اين كشور 21/36 ميليارد دلار كالا شامل 22% مواد غذايي، 18% مواد شيميايي و بقيه، فلزات و مواد متفرقه بوده است.
در گذشته حدود 94% صادرات اين كشور نفت بود، اما با توسعه صنعت پتروشيمي، از سال 2000 ميلادي سهم نفت به 67% تقليل يافت و 1/17% صادرات را كالاهاي پتروشيمي و 99/15% بقيه را مواد غذايي، حيوانات زنده، مواد كشاورزي و شيميايي تشكيل مي‌دهد.
مبادلات تجاري عربستان و ايران تحت تأثير عوامل سياسي، فراز و نشيب فراواني داشته است و در سال 2005 به 250 ميليون دلار رسيده است. كالاهاي صادراتي ايران به عربستان، قالي، قاليچه پشمي، پسته، كيف و كفش، مصالح و سنگ‌هاي ساختماني، سيمان، انواع ميوه، نوشابه و آب معدني، خاويار، مواد شوينده، مبل و مصنوعات چوبي، صنايع آلومينيوم، اتومبيل و قطعات يدكي بوده است و كالاهاي وارداتي ايران از عربستان، بيشتر مواد پتروشيمي و شيميايي نظير اوره، متانول، پلي اتيلن، دي اكسيد تيتانيوم، بوتان مايع، بنزين هواپيما، كولر گازي، نخ و الياف پلي استر مي‌باشد.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ عربستان، فخري، ص98 - 101.

134

چكيده فصل
عربستان به دليل موقعيت خاص جغرافيايي، عوامل ديني، سياسي، اقتصادي، تحولات سه دهه اخير منطقه‌اي و عضويت و نفوذ در سازمان‌هاي منطقه‌اي و جهاني از اهميتي ژئوپلتيك و جايگاهي استراتژيك برخوردار است.
پيشينه سياسي عربستان را مي‌توان به چهار دوران؛ باستان، ظهور اسلام، دوران شكل گيري حكومت آل سعود و دوران معاصر تقسيم نمود. در دوران باستان گرچه دولت هايي در بخش شمالي و جنوبي وجود داشت، اما مناسبات قبيله‌اي حاكم بود، اسلام، قبايل را متحد كرد و حكومت واحدي پي افكند.
آل سعود پس از پيمان با محمد بن عبدالوهاب با طي فراز و نشيب هاي بسيار و تجربه دو بار سقوط، دولت سوم خود را توسط عبدالعزيز بن عبدالرحمن شكل داد و از آغاز تاكنون، 21 پادشاه از اين خاندان حكومت يافته‌اند.
نظام كنوني عربستان، پادشاهي مطلقه بوده و شوراي خاندان حاكم يا «مجلس الاسرة المالكه» در تعيين پادشاه نفش دارد. كشور داراي قواي سه گانه مجريه، مقننه و قضاييه تحت نظر پادشاه است. هيأت وزيران آن داراي 40 عضو است.

عربستان كه در پي سعودي سازي ملت و نهادينه سازي وهابيت است، تا كنون از حزب سياسي، آزادي بيان و انتخابات برخوردار نبوده است. ملك عبدالله با تشكيل گروه «گفتگوي ملي» و راه انداختن انتخاب نيمي از اعضاي شوراهاي شهر توسط مردان، گام‌هاي نخستين تمرين دموكراسي سازي در اين كشور را

135

برداشته است. هم اكنون به دليل بروز حوادث خشنونت بار، برقراري امنيت و كنترل عمليات تروريستي مورد توجه ويژه قرار گرفته است.
همسويي با سياست غرب، گسترش روابط و ترويج آموزه‌هاي وهابيت در ديگر كشورها از راهبردهاي اساسي سياست خارجي آل سعود است.
عربستان افزون بر چهار نيروي زميني، هوايي، دريايي و دفاع هوايي، داراي گارد ملي(حرس وطني) و نيروهاي شبه نظامي است.
سيستم اقتصادي عربستان بر اساس تجارت آزاد بنا شده است و خصوصي سازي را دنبال مي‌كند. اقتصاد اين كشور تاكنون تك محصولي و متكي به نفت بوده و دولت كه توانسته است در مدت سه سال اخير، 12 ميليارد دلار سرمايه خارجي جذب نمايد، در حال اجراي هشتمين برنامه اقتصادي است. عربستان با 113 ميليارد دلار صادرات و 21/36 ميليارد واردات، از تراز مثبت بازرگاني برخوردار است.

136

پرسش‌ها
1. چه عواملي عربستان را از جايگاه و اهميت سياسي برخوردار كرده است؟
2. عربستان در چه سازمان هاي منطقه‌اي و جهاني عضويت و نفوذ دارد؟
3. دولت‌هاي منطقه شمالي و جنوبي شبه جزيره عربستان دوران باستان را نام ببريد.
4. عامل سقوط دولت اوّل و دوم سعودي چه بود؟
5. بنيان گذار دولت سوم سعودي كه بود و تاكنون چند نفر از فرزندانش حكومت يافته اند؟
6. هيأت دولت از سه دسته و گرايش تشكيل شده است، آنها را بنويسيد.
7. راهبردهاي اساسي سياست داخلي و خارجي عربستان كدام است؟
8. ويژگي‌هاي سيستم اقتصادي عربستان را بنويسيد.
9. بخش‌هاي مختلف اقتصادي عربستان را نام ببريد و بخش جهانگردي و گردشگري آن را تشريح كنيد.
10. درآمد نفتي عربستان و جمهوري اسلامي را مقايسه كنيد؟

137

براي مطالعه بيشتر

1. آشنايي با عربستان، عبدالله نصيري، نشر مشعر.
2. تاريخ تحليلي اسلام، سيد جعفر شهيدي.
3. دليل المملكة العربية السعودية، وزارت الاعلام فى المملكة العربية السعودية.
4. شناخت عربستان، علي محمدي آشناني، حوزه نمايندگي ولي فقيه در امور حج و زيارت.
5. عربستان، محمد فخري، موسسه مطالعات و پژوهش‌هاي بازرگاني.
6. عربستان سعودي، ويليام گودوين، ترجمه فاطمه شاداب.
7. عربستان سعودي، محمد رضا برازش.

138