بخش 1

9

* مقدمه

مقدمه

تحقق اهداف و آرمان هاي يك سازمان ، به علل و عوامل مختلفي بستگي دارد . در اين ميان ، انساني » اساسي ترين و محوري ترين نقش را در موفقيت و بالندگي سازماني ايفا مي كند . ديگر عوامل سازماني در پرتو عامل انساني و حول محور او ، شكل گرفته و حركت مي كند .

سياست ها ، برنامه ها ، روش ها ، ابزار و سخت افزارهاي سازمان ، تابعي از خواست واراده نيروي انساني و دانش و تدبير او مي باشد . بالطبع كمّ و كيف نتايج و خروجي هاي سازمان نيز مانند « ورودي ها » و « فرآيند » ، متأثر از فعاليت و تدبير نيروي انساني است . بنابراين نيروي انساني ، افزون بر اينكه عامل موفقيت هر سازماني است ، شاخص و معياري براي پيش بيني ميزان موفقيت آن سازمان نيز محسوب مي شود .

بي جهت نيست كه دنياي مدرن با پي ريزي علومي همچون روان شناسي كار ، جامعه شناسي مشاغل و مديريت ، بخش اعظمي از مباحث اين علوم را به عامل انساني اختصاص داده است . پيش تر از اين نيز آموزه هاي وحياني ، بر جايگاه و اهميت نيروي انساني و نقش محوري آن در رستگاري و موفقيت جمعي اشاره كرده و به مؤمنان و جامعه ديني اكيداً توصيه نموده كه در واسپاري كارها و مسئوليت ها ، به شايستگي و صلاحيت نيروهاي انساني توجه كنند : اِنَّ اللهَ يَأمُرُكُم اَن تُؤَدُّوا الاَماناتِ اِلي اَهلِها وَاِذا حَكَمتُم بَينَ النّاسِ اَن تَحكُموا بِالعَدلِ اِنَّ اللهَ نِعِمّا يَعِظُكُم بِه اِنَّ اللهَ كانَ سَميعاً بَصيراً . ^{( 1 )}

در آيات ديگر ، اين رويه را تدبير خداوند متعال در عالم تكوين و تشريع معرفي كرده است : اللهُ اَعلَمُ حَيثُ يَجعَلُ رِسالَتَهُ . ^{( 2 )}

قالَ اِنّي جاعِلُكَ لِلنّاسِ اِماماً قالَ وَمِن ذُرّيَّتي قالَ لايَنالُ عَهدِي الظّالِمينَ . ^{( 3 )}

هدف و رسالت اساسي انبياي الهي نيز تربيت و پرورش انسان ها بوده است : رَبَّنا وَابعَث فيهم رَسولا مِنهُم يَتلوا عَلَيهِم آياتِكَ وَيُعَلِّمُهُمُ الكِتابَ وَالحِكمَةَ وَيُزَكّيهِم . ^{( 4 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . نساء : 58 .

2 . انعام : 124 .

3 . بقره : 124 .

4 . همان : 129 .

10

نهادها و مؤسسات ديني نيز براي تضمين موفقيت و دستيابي به اهداف و آرمان هاي سازمان ، بايد بر مبناي آموزه هاي وحياني و يافته هاي بشري ، جذب و گزينش نيروهاي كارآمد و تعليم و تربيت آنان را در اولويت مأموريت هاي خود قرار دهند .

در همين راستا ، « حوزه نمايندگي ولي فقيه در امور حج و زيارت » پس از فراغت از طراحي و اجراي فرآيند جذب و گزينش ، « آموزش و ارتقاي سطح علمي و فرهنگي نيروي انساني به ويژه روحانيون » را در كانون برنامه هاي ستادي خود قرار داد و دوره هاي آموزش بدو خدمت ، ضمن خدمت و تكميلي را راه اندازي نمود . از آن جا كه تدوين متون آموزشي كاربردي متناسب با واحدها و سرفصل هاي مصوب ، از مراحل و عناصر اصلي و اساسي دوره هاي آموزشي محسوب مي شود ، به طور همزمان گردونه تدوين متون آموزشي نيز به حركت درآمد . نكته حائز اهميت اين كه متون آموزشي پس از تدوين توسط گروه هاي علمي و تخصصي معاونت امور روحانيون و ارزيابي ناظران محتوايي ، به صورت « درسنامه » براي حداقل يك ترم ، به طور آزمايشي تدريس مي شود تا پس از نظرسنجي و گردآوري نقطه نظرات مدرسان و دانش پژوهان ، به رفع و اصلاح كاستي هاي احتمالي اقدام شود و براي آموزش در دوره هاي بعد ، تدوين نهايي شود .

نوشتار حاضر ، از جمله همين متون آموزشي است كه توسط « گروه علمي و تخصصي آيات و روايات » به رشته تحرير درآمده و در قالب « درسنامه » منتشر شده و در اختيار شركت كنندگان دوره هاي آموزشي روحانيون قرار مي گيرد . فرصت را مغتنم شمرده و از تدابير و تلاش هاي ارزشمند گروه علمي و تخصصي آيات و روايات به ويژه محقق و مؤلف گرانمايه جناب حجة الاسلام و المسلمين آقاي اكبر دهقان تقدير و سپاس به عمل مي آيد .

انتظار مي رود كه مدرسان و دانش پژوهان محترم پس از طي دوره ، نقطه نظرات اصلاحي خود را پيرامون متن ، محتوا ، منابع و ديگر بخش هاي درسنامه ، جهت رفع و اصلاح نواقص و اشكالات احتمالي به كميته تدوين ارايه نمايند .

معاونت امور روحانيون

كميته تدوين متون آموزشي

بهار 1388

11

* پيشگفتار

پيشگفتار

يكي از فرايض بسيار مهم در اسلام ، فريضه ي حج است كه بر انسان مستطيع انجام اين عمل عبادي لازم است . قرآن كريم مي فرمايد : ( و لله علي الناس حج البيت من استطاع اليه سبيلا ) . ^{( 1 )}

فريضه ي حج هم از نظر زماني داراي شرافت ويژه اي است ؛ زيرا در ماه حرام اين مراسم انجام مي شود ؛ ( الحجّ أشهر معلومات ) ^{( 2 )} ، و ماه ذي الحجه از ماه هاي داراي حرمت است و بر طبق برخي از احاديث هيچ زماني در نزد خداوند متعال از نظر پاداش دهي مانند دهه ي اول ذي الحجه نيست .

« ما من ايام العمل الصالح فيها احبّ الي الله عزّ و جلّ من أيام العشر » ؛ يعني عشر ذي الحجه و هم از نظر مكاني داراي شرافت است ؛ زيرا قسمتي از اعمال حج در مسجد الحرام كه بافضيلت ترين مسجد است انجام مي شود .

حج از جامعيت ويژه اي برخوردار است ؛ زيرا مركز و محل عبادت است ؛ ( و لكلّ أمّة جعلنا منسكاً ) ^{( 3 )} ، علاوه بر آن مركز سياست و برائت از مشركان است ؛ ( براءة من الله و رسوله الي الذين عاهدتم من المشركين ) ^{( 4 )} ، و نيز مركز دوري از شهوت و معصيت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آل عمران / 97 .

2 . بقره / 197 .

3 . حج / 34 .

4 . توبه / 1 .

12

است ؛ ( فمن فرض فيهن الحجّ فلا رفث و لا فسوق و لا جدال في الحج ) . ^{( 1 )}

مهم تر از همه ي اين ها مركز تجلّي عدالت و فضيلت است ؛ ( سواء العاكف فيه و الباد ) . ^{( 2 )}

حج ، تجسم اصول اعتقادي هر انسان مسلمان است ؛ زيرا حج از آغاز تا پايان نمونه اي از تجلي توحيد و طرد شرك است ؛ ( و لله علي الناس حج البيت ) ^{( 3 )} و ( و اذ بوّأنا لابراهيم مكان البيت ان لا تشرك بي شيئاً ) ^{( 4 )} و نيز حج ، محل حضور به مقام شامخ نبوت و رسالت است ؛ ( و اذّن في الناس بالحج يأتوك رجالا و علي كل ضامر يأتين من كل فجّ عميق ) ^{( 5 )} چه اين كه حج ، تجديد عهد و پيمان با مقام بسيار ارزشمند ولايت و امامت است . امام باقر ( عليه السلام ) مي فرمايد : « . . . انما أُمروا ان يطوفوا بهذه الاحجار ثم يأتونا فيعلمونا ولايتهم » . ^{( 6 )}

حج يادآور موضوع عالم محشر و عرصه ي قيامت است . شايد به همين جهت باشد كه در آغاز سوره ي حج ، موضوع قيامت مطرح شده است ؛ ( يا أيها الناس اتقوا ربّكم انّ زلزلة الساعة شيء عظيم ) . ^{( 7 )}

مناسك حج و حضور در مواقف و ميقات هاي آن هر يك نمونه اي از حشر و قيامت است ، از جمله : آماده شدن براي سفر حج و پرداخت بدهي هاي شرعي و قانوني و ردّ مظالم و وصيت و خداحافظي ، يادآور حالت احتضار و سفر به عالم آخرت است . حضور در سرزميني كه پيش تر با آن انس و الفت و آشنايي نداشته و دوري از زن و فرزند و منزل ، تداعي گر ( يوم يفر المرء من أخيه * و امه و ابيه ) ^{( 8 )} و ( و تقطعت بهم الاسباب ) ^{( 9 )} است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بقره / 197 .

2 . حج / 25 .

3 . آل عمران / 97 .

4 . حج / 26 .

5 . حج / 27 .

6 . بحار الانوار / ج 99 / ص 34 .

7 . حج / 1 .

8 . عبس / 34 ـ 35 .

9 . بقره / 166 .

13

حركت اعضاي كاروان به دنبال روحاني و مدير كاروان يادآور ( يوم ندعوا كل أناس بأمامهم ) ^{( 1 )} است . عاري بودن از مظاهر و مفاخر دنيوي چون لباس و زينت و زيور و پوشيدن دو جامه ي احرام ، يادآور پوشيدن كفن است ؛ به ويژه با توجه به اين كه براي حج گزار مستحب است در همان لباس كفن شود .

افاضه و كوچ كردن از عرفات به طرف مشعر و بعد به طرف منا ، مظهري است از ( يخرجون من الاجداث كانهم جراد منتشر ) . ^{( 2 )}

فروتني و تذلل گردن فرازان هنگام انجام مناسك در پيشگاه حيّ قيّوم ، چنان كه امام صادق ( عليه السلام ) مي فرمايد : « جعل السعي بين الصفا و المروة مذلّة للجبارين » ^{( 3 )} ، يادآور تذلل و خضوع همه ي چهره ها در قيامت است ؛ ( و عنت الوجوه للحيّ القيوم ) . ^{( 4 )}

اقرار و اعتراف حج گزار به گناهان خويش ، اعتراف به گناه در قيامت را تداعي مي كند كه برخي در پيشگاه خداوند مي گويند : ( فاعترفنا بذنوبنا فهل الي خروج من سبيل ) . ^{( 5 )}

حج از جمله عباداتي است كه عبادات ديگر نيز در آن مطرح است . مانند نماز ؛ ( و اتخذوا من مقام ابراهيم مصلّي ) ^{( 6 )} يا روزه در باره ي كسي كه نتواند در حج قرباني كند بايد سه روز در ايام حج و هفت روز به هنگام بازگشت به وطن روزه بگيرد ؛ ( فمن لم يجد فصيام ثلاثة أيام في الحج و سبعة اذا رجعتم ) ^{( 7 )} ، چه اين كه كسي كه مي خواهد به حج برود بايد از پيش بدهي خمس يا زكاتش را پرداخته باشد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . اسراء / 71 .

2 . قمر / 7 .

3 . وسائل الشيعه / ج 9 / ص 37 .

4 . طه / 111 .

5 . غافر / 11 .

6 . بقره / 125 .

7 . بقره / 196 .

14

حج از جمله عباداتي است كه بسياري از فضايل اخلاقي و انساني مانند اخلاص و ذكر خدا و طهارت نفس و تزكيه ي روح در آن مطرح است ؛ زيرا حج و عمره را بايد براي رضاي خداوند متعال به جا آورد ؛ ( و اتمّوا الحج و العمرة للّه ) ^{( 1 )} چه اين كه ياد خداوند در مقاطع مختلف حج بايد تحقق يابد ؛ ( و اذكروا الله في أيام معدودات ) ^{( 2 )} و ( ليذكروا اسم الله علي ما رزقهم من بهيمة الانعام ) ^{( 3 )} و در پرتو ياد خدا و قصد قربت در همه ي اعمال حج روح و نفس انسان تزكيه و تكامل پيدا مي كند .

حج در دين اسلام از جايگاه ويژه اي برخوردار است ، از اين رو به عنوان پرچم اسلام ؛ « جعله للاسلام علماً » ^{( 4 )} و جهاد ضعيفان ؛ « الحج جهاد كل ضعيف » ^{( 5 )} و عامل آرامش روح ؛ « الحج تسكين القلوب » ^{( 6 )} و سبب تقويت دين ؛ « فرض الله . . . و الحج تقوية للدين » ^{( 7 )} و وسيله ي تقرب به پروردگار ؛ « انّ افضل ما توسّل به المتوسلون الي الله سبحانه و تعالي . . . حج البيت و اعتماره » ^{( 8 )} و در نهايت عامل جلب رحمت حق و نيل به سعادت ابدي خواهد بود ؛ « جعله الله سبباً لرحمته و وصلة الي جنّته » . ^{( 9 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بقره / 196 .

2 . بقره / 203 .

3 . حج / 34 .

4 . نهج البلاغه / خطبه ي 1 .

5 . بحار / ج 99 / ص 7 .

6 . بحار / ج 75 / ص 183 .

7 . نهج البلاغه / حكمت 244 .

8 . نهج البلاغه / خطبه ي 110 .

9 . نهج البلاغه / خطبه ي 192 .

15

انگيزه تدوين

از آنجا كه موضوع حج و التزام به مناسك و درك اسرار اين فريضه الهي آرامبخش روح و روان آدمي است ، شايسته است كه زائران بيت الله مخصوصاً راهنمايان و مبلغان حج با منبع اصيل وحي يعني قرآن كريم هر چه بيشتر مأنوس باشند چرا كه اين ويژگي آرامبخشي روح در اين كتاب آسماني به طور كامل متجلي است . چرا كه از سويي قرآن كريم به عنوان ذكر معرفي شده است : ( إنّا نحن نزّلنا الذكر وانّا له لحافظون ) ^{( 1 )} و از سوي ديگر ذكر الهي مايه آرامش روح است : ( ألا بذكر الله تطمئنّ القلوب ) ^{( 2 )} .

از اين رو كميته آيات و روايات زير نظر بعثه مقام معظّم رهبري تصميم گرفتند تا دو تحقيق در زمينه تفسير آيات حج صورت گيرد . يكي ويژه آيات حج كه برخي از دوستان عهده دار شدند . دوم تحقيق به صورت عمومي در دو فصل ، فصل اول آيات مربوط به حج و مكّه معظّمه و فصل دوم آيات مربوط به مدينه منوّره و مسائل تاريخي مانند برخي از جنگ هاي بدر ، احد ، احزاب ، تبوك و برخي از آياتي كه مربوط به پيامبر اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) است كه مجموع آيات به 200 آيه رسيد و هدف از اين كار اين بود تا روحانيون گرانقدر هم خود هر چه بيشتر با معارف قرآن كريم آشنا شوند و هم زائران بيت الله را با معارف و اسرار قرآن كريم مأنوس سازند .

شيوه تحقيق

در آغاز متن آيه شريفه و ترجمه آن بيان شده و بعد از آن واژه هاي مشكل آن معنا گرديده و سپس تفسير آيه شريفه بيان شده و در پايان نكته هاي مختلف ( ادبي ، اخلاقي ، تربيتي ، اجتماعي و عرفاني ) كه از منابع و مصادر مختلف تفاسير شيعه و اهل سنت مورد

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سوره حجر / 9 .

2 . سوره رعد / 28 .

16

استفاده قرار گرفته و در ذيل معرفي مي شود ، بيان شده است .

1 - التبيان

2 - مجمع البيان

3 - نورالثقلين

4 - صافي

5 - الميزان

6 - نمونه

7 - راهنما

8 - نور

9 - كشاف

10 - مفاتيح الغيب

11 - روح المعاني

12 - في ظلال

محمد بن حسن طوسي

فضل بن حسن طبرسي

عبد علي بن جمعه حويزي

محسن فيض كاشاني

سيد محمد حسين طباطبايي

ناصر مكارم شيرازي

اكبر هاشمي رفسنجاني و همكاران

محسن قرائتي و همكاران

زمخشري

فخر رازي

سيد محمود آلوسي

سيد قطب

در پايان بر خود لازم مي دانم از تمام دوستان عزيز و گرانقدرم حجج اسلام آقايان محترم : محمود شريفي ، سيد محمد كاظم طباطبايي ، محمود لطيفي ، رضا برنجكار ، محمد فاكر ميبدي ، محمود مهدي پور ، كه با تذكرات سودمند و ارزنده خود اين جانب را در تحقيق و تنظيم اين كتاب مساعدت كردند صميمانه تقدير و تشكر كنم .

اكبر دهقان

17

فصل اوّل :

تفسير و نكته هاي آيات حج

18

* تفسير و نكته هاي آيات حج

19

ــــــــ 1 ــــــــ

كعبه ، مركز امنيت

( و اذ جعلنا البيت مثابة للنّاس و امناً واتّخذوا من مقام ابراهيم مصلّي و عهدنا الي ابراهيم و اسماعيل ان طهّرا بيتي للطّائفين و العاكفين و الرّكّع السّجود ) . ^{( 1 )}

ترجمه

و ( به خاطر بياوريد ) هنگامي كه خانه ي كعبه را محل بازگشت و مركز امن و امان براي مردم قرار داديم . و ( براي تجديد خاطره ، ) از مقام ابراهيم ، عبادتگاهي براي خود انتخاب كنيد . و ما به ابراهيم و اسماعيل امر كرديم كه : « خانه ي مرا براي طواف كنندگان و مجاوران و ركوع كنندگان و سجده كنندگان ، پاك و پاكيزه كنيد » .

تفسير

قرآن كريم بعد از ذكر مقام و منزلت ابراهيم ( عليه السلام ) در آيه 124 سوره بقره ، عظمت خانه كعبه را بيان مي كند و مي فرمايد : به خاطر بياوريد هنگامي كه خانه كعبه را « مثابه » ( محل بازگشت و توجه ) مردم و مركز امن و امان قرار داديم .

در معناي « مثابة للنّاس » چند قول است :

1 . بعضي گفته اند « مثابة » به معني مرجع است و كعبه به اين مناسبت مرجع ناميده مي شود كه مردم همه ساله به سوي آن روي مي آورند .

2 . ابن عباس گويد « مثابه » به معني مرجع است ولي اين اطلاق به اين مناسبت است كه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بقره / 125 .

20

نوعاً مسلماناني كه از خانه كعبه باز مي گردند ، قصد دارند دوباره به سوي آن برگردند و هيچ گاه زيارت و احتياج خود را نسبت به آن تمام شده نمي دانند ، لذا در حديث وارد شده ، كسي كه از مكه به اين قصد مراجعت كند كه در آينده به سوي آن برگردد ، عمرش طولاني مي شود . ^{( 1 )}

مثابه : اسم مكان است ، در اصل از ماده ( ثوب ) به معني رجوع شيء است به حالت اولي و يا به حالتي كه ابتدا براي آن در نظر گرفته شده است . در آيه شريفه به معني مكاني است كه مردم به آن رجوع مي كنند ، يا مكاني كه به مردم به خاطر انجام حج يا عمره ، ثواب مي دهند . ^{( 2 )}

« و امناً » خانه كعبه به اين مناسبت « محلّ امن » است كه خداوند مقرر فرموده كسي كه به اين خانه پناهنده شود هنگامي كه در آن جا است جان و مال او ايمن باشد . بعد مي فرمايد از مقام ابراهيم محلي براي نماز انتخاب كنيد ( و اتّخذوا من مقام ابراهيم مصلّي ) مقصود اين است نزديك مقام ابراهيم نماز طواف بخوانيد .

در تعيين مقام ابراهيم چهار قول وجود دارد :

1 . تمام مناسك حج 2 . عرفات ، مشعر ، جمرات 3 . حرم 4 . همان سنگي است كه در مسجدالحرام به اين نام معروف است . قول صحيح و معروف همين قول چهارم است كه در روايتي از حضرت صادق ( عليه السلام ) نقل شده است . ^{( 3 )}

( و عهدنا الي ابراهيم و اسماعيل ان طهّرا . . . ) « عهد » در اين جا به معني امر است ، يعني امر كرديم به آن ها ( ابراهيم و اسماعيل ) كه خانه را براي طواف كنندگان و مجاوران و ركوع كنندگان و سجده كنندگان ( نمازگزاران ) پاكيزه داريد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مجمع البيان / ج 1 / ص 382 .

2 . مفردات راغب / ص 83 ؛ روح المعاني / ج 1 / ص 378 ؛ جامع الاحكام / ج 2 / ص 110 ؛ جامع البيان / ج 1 / ص 420 .

3 . جامع البيان / ج 1 / ص 536 ؛ جامع الاحكام / ج 2 / ص 113 .

21

منظور از « تطهير » يا اختصاص خانه كعبه به عبادت و انجام مناسك حج است كه اين خود يك نوع تطهير است و يا اين كه مراد ، پاك كردن خانه خدا از كثافات ظاهري است . ^{( 1 )}

از امام صادق ( عليه السلام ) روايت شده كه درباره قول خدا ( طهّرا بيتي للطائفين ) فرمود : « نحيّا عنه المشركين . . . » يعني مشركان را از خانه خدا دور كنيد . ^{( 2 )}

« عكوف » مصدر « عاكفين » به معناي ماندن و اقامت كردن در مكاني است . منظور از عاكفان در آيه شريفه به قرينه طواف و ركوع و سجود يا مطلق عبادت كنندگان خداوند متعال و يا مجاوران در مسجدالحرام هستند كه در حال اعتكاف يا نظر كردن به كعبه اند ، نه كساني كه در مكه مقيم مي باشند و در آيه شريفه ( سواء العاكف فيه والباد ) ^{( 3 )} مطرح شدند ، زيرا عاكف در آن جا به معناي ساكن شهر مكه است ، نه به معناي معتكف يا ناظر به كعبه . ^{( 4 )}

نكته ها

1 . كعبه ، نعمت خداوند

تعيين خانه خداوند براي حضور مردم و تأكيد بر حفظ امنيت حاضران در آن محيط از نعمت هاي الهي و شايسته ياد كردن است . « اذ » مفعول براي « اذكروا » است و « ل » در « للناس » حكايت از آن دارد كه قرار دادن كعبه براي حضور پياپي مردم در جهت منافع آنان است . ^{( 5 )}

2 . كعبه ، محلّ رجوع مردم

حضرت ابراهيم ( عليه السلام ) شخصيت جهاني است . در آيه 124 سوره بقره خداوند ،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مجمع البيان / ج 1 / ص 382 ؛ الميزان / ج 1 / ص 281 ؛ روح المعاني / ج 1 / ص 380 ؛ كشف الاسرار / ج 1 / ص 350 .

2 . راهنما / ج 1 / ص 400 .

3 . حج 25

4 . مجمع البيان / ج 1 / ص 385 ؛ تسنيم / ج 6 / ص 550 ؛ راهنما / ج 1 / ص 399 .

5 . راهنما / ج 1 / ص 397 .

22

ابراهيم ( عليه السلام ) را امام براي همه مردم قرار داد ( انّي جاعلك للنّاس اماماً ) و در اين آيه كعبه را محل رجوع و مركز امن براي همه مردم قرار داده است ( و اذ جعلنا البيت مثابة للنّاس و امناً ) . ^{( 1 )}

3 . كعبه ، محلّ امن

واژه « امناً » مصدر و منظور محل امن است ، تعبير از اسم مكان به صورت مصدر جهت مبالغه است . خانه كعبه به اين مناسبت محل امن ناميده مي شود كه كساني كه اين خانه را زيارت كنند از عذاب الهي در امان هستند ، به علاوه خداوند مقرر فرموده كسي كه به اين خانه پناهنده شود تا هنگامي كه در آن جا است جان و مال او ايمن باشد و هرگز ترس به خود راه ندهد و مردم به جهت عظمت و احترامي كه براي اين خانه قائل هستند به كسي كه خود را در پناه آن قرار بدهد ، اصلا متعرض نمي شوند . به واسطه رعايت همين احترام مقرر گرديده كه قانون جزايي اسلام بر كسي كه پس از ارتكاب جنايتي در خارج به خانه كعبه يا به حرم پناهنده شود اجرا نشود .

از طرفي براي آن كه اين موضوع وسيله اي براي تعطيل حدود الهي نشود و افراد از اين قانون سوء استفاده نكنند ، در اسلام مقرر شده است كه آن شخص را از لحاظ مواد غذايي و آشاميدني و خريد و فروش در مضيقه بگذاريد تا ناگزير از خانه كعبه و حرم آن خارج گردد و حدّ الهي درباره او جاري شود تا هم احترام خانه كعبه رعايت شود و هم حدود الهي تعطيل نگردد . ^{( 2 )}

4 . امنيت خانه كعبه حتي براي حيوانات

بايد همگان حتي حيوانات در خانه خدا امنيت كامل داشته و از هرگونه آزاري مصون باشند ( و اذ جعلنا البيت . . . امناً ) .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . تفسير نور / ج 1 / ص 200 .

2 . تبيان / ج 1 / ص 452 ؛ مجمع البيان / ج 1 / ص 383 ؛ روح المعاني / ج 1 / ص 378 ؛ جامع البيان / ج 1 / ص 421 ؛ كشف الاسرار / ج 1 / ص 358 .

23

تقييد كلمه « مثابة » به وسيله « النّاس » و مقيد نساختن « امناً » به آن قيد گوياي اين نكته است كه امنيت مكه بايد براي هر ذي روحي چه انسان و چه غيرانسان تأمين شود . ^{( 1 )}

5 . اهميت مقام ابراهيم

قرآن كريم در اين جا نفرمود در مقام ابراهيم نماز بخوانيد ( صلّوا في مقام ابراهيم ) ، بلكه فرمود در آن جا محل نماز انتخاب كنيد كه در اين صورت امر به نماز نشده ، بلكه امر الهي به اتخاذ محل نماز در نزد مقام ابراهيم ( عليه السلام ) تعلق گرفته است ( علت لزوم نماز در مقام ابراهيم براي احترام و اهميت اين مقام است ) . ^{( 2 )}

اين اهميت و عظمت مقام ابراهيم ( عليه السلام ) را نيز كلام امام صادق ( عليه السلام ) بيان مي كند : « انّ الله فضّل مكّة و جعل بعضها افضل من بعض فقال الله تعالي ( و اتّخذوا من مقام ابراهيم مصلّي ) » . ^{( 3 )}

و نيز از امام باقر ( عليه السلام ) روايت شده است : « . . . لقد وضع عبد من عباد الله قدمه علي حجر فأمر الله تبارك و تعالي ان نتّخذها مصلّي . . . » : بنده اي از بندگان خدا ( ابراهيم ) پايش را بر سنگي نهاد ، پس خداوند براي تجديد خاطره به ما دستور داد كه آن سنگ را جايگاه نماز خويش كنيم . ^{( 4 )}

6 . خدمت در مكان هاي عبادي

خدمت كردن در مكان هاي عبادي و مهيّا ساختن آن ها براي پرستش خدا عملي نيكو و شايسته است ( و عهدنا الي ابراهيم و اسماعيل ان طهرا بيتي للطائفين و العاكفين و الركع السجود ) . ^{( 5 )}

7 . پاك نگه داشتن مكان عبادت

پاك نگاه داشتن مكان عبادت يك امر ضروري است . قيدهاي « للطائفين » و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . راهنما / ج 1 / ص 396 .

2 . الميزان / ج 1 / ص 280 .

3 . بحارالانوار / ج 99 / ص 241 .

4 . راهنما / ج 1 / ص 400 .

5 . راهنما / ج 1 / ص 399 .

24

« العاكفين » و . . . مي تواند بيانگر اين معنا باشد كه فلسفه تطهير كعبه جايگاه عبادت بودن آن است و لذا مي توان ضرورت پاك نگاه داشتن همه مكان هاي عبادت را احتمالي موجه دانست . ^{( 1 )}

8 . نزديك ترين حالات نمازگزار به خداوند

سرّ اين كه از جميع حالات نمازگزار موضوع ركوع و سجود مطرح شده « والرّكع السجود » آن است كه اين دو نزديك ترين حالات انسان به سوي خداوند متعال ، است علاوه بر اينكه ركوع و سجود دو ركن اساسي نماز محسوب مي شوند و در بسياري از اوقات به عنوان كنايه از نماز ذكر مي شوند . ^{( 2 )}

9 . وجوب نماز طواف

فقهاي اماميه براي وجوب نماز طواف به همين آيه ( و اتّخذوا من مقام ابراهيم مصلّي ) استدلال كرده اند ، زيرا خداوند به خواندن نماز در مقام ابراهيم ( عليه السلام ) امر فرموده و امر دلالت بر وجوب دارد و از طرفي غير از نماز طواف مسلّماً هيچ نمازي در آن مكان واجب نيست ، نتيجه اين مي شود كه متعلّق ( امر ) واقع در آيه نماز طواف است . ^{( 3 )}

10 . مقام ابراهيم از آيات روشن الهي

گرچه سراسر جهان آيات الهي است ، اما در محدوده كعبه آيات الهي بيّن و روشن است ( انّ اوّل بيت وضع للنّاس . . . فيه آيات بيّنات مقام ابراهيم ) آن گاه يكي از برجسته ترين آيات الهي مقام ابراهيم است كه ذكر خاص بعد از عام مفيد اهميت است . ^{( 4 )}

11 . اهميت عبادت

عبادت و نماز به اندازه اي مهم است كه حتي ابراهيم و اسماعيل ( عليهما السلام ) براي انجام

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . راهنما / ج 1 / ص 398 .

2 . روح المعاني / ج 1 / ص 381 ؛ جامع الاحكام / ج 2 / ص 114 .

3 . تبيان / ج 1 / ص 453 ؛ مجمع البيان / ج 1 / ص 384 .

4 . محاضرات .

25

آن مراسم بايد مأمور پاكسازي شوند . ^{( 1 )}

12 . تطهير خانه خدا وظيفه عموم مسلمانان

گرچه خطاب تطهير بيت به ابراهيم و اسماعيل است و لكن همه مسلمانان موظف به اين عمل هستند از اين رو امام صادق ( عليه السلام ) مي فرمايد : « انّ الله عزّوجلّ يقول في كتابه طهّرا بيتي . . . فينبغي للعبد ان لا يدخل الاّ و هو طاهر قد غسل عنه العرق و الاذي و تطهّر » از اين حديث استفاده مي شود كه عبادت با طهارت ارتباط دارد . ^{( 2 )}

13 . شرافت خانه كعبه

در آيه شريفه از خانه كعبه به عنوان « بيتي » خانه من ، تعبير شده ، در حالي كه روشن است خداوند نه جسم است و نه نياز به خانه دارد . منظور از اين اضافه همان اضافه تشريفي است به اين معني كه براي بيان شرافت و عظمت چيزي آن را به خدا نسبت مي دهند . ماه رمضان را شهرالله و خانه كعبه را بيت الله مي گويند . ^{( 3 )}

مرحوم طبرسي گويد : جهت اسناد بيت به خداوند آن است كه خواسته مزيت آن را بر ساير بقاع و مكان ها روشن سازد . ^{( 4 )}

14 . اطلاق بيت به خانه كعبه پيش از ساختن آن

آيا پيش از ساختن خانه كعبه توسط ابراهيم و اسماعيل به آن جا بيت اطلاق مي شده كه خداوند آن دو بزرگوار را مأمور به تطهير بيت كرده است ؟ در پاسخ برخي گفته اند منظور آن است كه خانه الهي را بر اساس طهارت از شرك بنا كند و جمله ( ان طهّرا بيتي ) نظير آيه ( افمن اسّس بنيانه علي تقوي من الله ) است و برخي نيز گفته اند آن محل را از وجود بت ها و شرك و گناه پاك سازد . ^{( 5 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . تفسير نور / ج 1 / ص 200 .

2 . نورالثقلين / ج 1 / ص 123 .

3 . روح المعاني / ج 1 / ص 381 ؛ تفسير نمونه / ج 1 / ص 450 ؛ جامع الاحكام / ج 1 / ص 114 .

4 . مجمع البيان / ج 1 / ص 385 .

5 . تفسير كبير / ج 4 / ص 57 ؛ جامع البيان / ج 1 / ص 423 .