بخش 4

76

ز) حضور نمازهاي جماعت

زائران ايراني شركت در نماز جماعت را دوست دارند و به آن اهمّيّت مي‌دهند. نمونة اين اهتمام را در مشهد يا مكّه و مدينه مشاهده مي‌شود. گاهي يك ساعت قبل از اذان در صفوف جماعت حاضر مي‌شوند و منتظر رسيدن وقت نماز و شنيدن صداي اذان مي‌مانند. شايسته است، به اين خواستة عمومي احترام بگذاريد و شما نيز در جمع آنان حضور پيدا كنيد در اين صورت هم به پرسش هاي آنان پاسخ مي‌گوييد و هم چنانچه به هر دليل در اقامة جماعت خللي پيدا شد، خودتان اگر روحاني هستيد، امامت را به عهده خواهيد گرفت و كمبود ها را پوشش خواهيد داد. درباره اقامة جماعت به چند نكته مهم توجّه كنيد:

1- هرگز به بهانة اين كه امام جماعت را نمي‌شناسيد و عدالت او را احراز نكرده ايد، از شركت در نمارجماعت خودداري نكنيد؛ زيرا عموم امامان جماعت مورد تأييد حوزه هستند.

2- اگر در جايي امام جماعت منصوب و راتبي ندارد. از برپايي چند نماز جماعت در مكان و زمان واحد اجتناب كنيد. حتّي المقدور جمعيّت ها را در هم ادغام و ضمن احوال پرسي از روحانيون همسفر يك نفر را كه وجاهت و مقبولّيت بيشتر دارد، مقدّم سازيد و همگي به او اقتدا كنيد اين همدلي و اعتماد شما به يكديگر براي زائران بسيار زيبا و آموزنده خواهد بود.

اگر معمّم نيستيد هرگز حتي در صورت اصرار همراهان امامت جماعت را به عهده نگيريد؛ زيرا توجّه داريد كه اين امر

77

خلاف فتوا فقهاست و بزرگاني چون امام (رحمه الله) ، رهبري معظم انقلاب (مد ظله العالي) و برخي ديگر از مراجع از امامت جماعت افراد غير معمّم در فضاهايي كه دسترسي به معمّمين وجود دارد، نهي كرده اند.

4- نمازهاي جماعت را كوتاه و مختصر اقامه كنيد و از طولاني كردن نماز و افزودن ادعيه و اذكار مستحبي به آن پرهيز كنيد. توجّه داشته باشيد كه نماز مسافر را خداوند از هفده ركعت به يازده ركعت تقليل داده، شما با طولاني كردن نماز اين تخفيف را جبران نكنيد!

ح) پرهيز از بر پايي دو مجلس در يك فضا

پس از اقامة جماعت فرصت خوبي براي سخنراني، مدّاحي يا خواندن دعا و زيارت فراهم است ولي بايد توجّه داشته باشيد كه هرگز در يك فضا دو نفر به سخنراني يا مدّاحي نپردازند؛ زيرا هر دو مي‌كوشند تا براي تحت الشعاع قرار دادن ديگري صداي خود را بلند تر كنند و زائر شنونده در اين ميان نمي‌داند به صداي كدام گوينده يا مداح گوش بد

78

حتي مي‌توانيد به همراهان توضيح بدهيد كه براي جلوگيري از تداخل برنامه‌ها با كاروان‌هاي ديگر، بهتر است فعلاً از ايشان استفاده كنيم. همچنين مي‌توانيد با اشاره يا فرستادن يادداشتي به خواننده يا گوينده يادآور شويد كه بنا داريد، بعد از او شما هم انجام وظيفه كنيد و نيز اگر خودتان مشغول اداره مجلس هستيد، توجّه داشته باشيد كه بنا نيست تمام فرصت را شما به تنهايي در اختيار بگيريد و ديگران هم كه از راه هاي دور به اين فضاها مشرّف شده اند، مايلند در جمع همراهان خود برنامه اي داشته باشند و فيضي ببرند. پس برنامة خود را مختصرتر كنيد و صداي خود را چنان پايين بياوريد كه فقط همسفران خودتان آن را بشنوند تا مزاحمتي براي ساير مبلّغان فراهم نشود.

ط) حدّ اكثر استفاده از انعطاف پذيري زائر

سفر به اعتاب مقدسه عراق با سفرهاي توريستي كه مردم مثلاً براي بازديد از آثار تاريخي پيشنيان به كشورهاي مختلف مي‌روند، يك تفاوت اساسي دارد و آن اين است كه در سفرهاي زيارتي به ويژه در سفر به عراق، زائران از نوعي انعطاف پذيري ويژه برخوردار مي‌شوند؛ به گونه اي كه مطالب حاوي امر به معروف و نهي از منكر را به راحتي مي‌پذيرند و اين حالت به بركت ذوات مقدّسه اي است كه زائر به زيارت آنها آمده است؛ به عنوان مثال در سفر عتبات و

79

بارها در شهر و ديار خودشان از گويندگان مشهور و مطرح، شنيده اند و به آن ترتيب اثر نداده اند. پيدايش چنين حالتي در زائران مسؤوليّت و رسالت مبلّغ كاروان را سنگين‌تر مي‌كند. اين شما هستيد كه بايد از اين فرصت گرانبها استفاده كنيد و با بيان شيرين خود ارزش‌هاي والاي اعتقادي و اخلاقي را در جان و روان همراهان نهادينه سازيد. بسياري از كساني كه در ايران نماز شب مي‌خوانند يا به حضور در مسجد و نماز جماعت اهتمام مي‌ورزند يا نگاه خود را از حرام برمي‌گيرند يا دست و زبان خود را كنترل مي‌كنند يا بانواني كه به حجاب سخت پايبند هستند، اين ارزش‌ها را از اين سفرها به يادگار دارند. در سفري كه با يك روحاني يا مدّاح با سليقه به اين سامان آمده‌اند، لذّت درك حضور در محضر ائمه را چشيده‌اند و آن مبلّغ با استفاده از اين آمادگي روحي ارزش هاي ياد شده را براي ايشان تبيين كرده و از آنها خواسته است تا در اين چند روزي كه در كنار معصومان و اولياي الهي هستند، ادب حضور را رعايت كنند و گونه‌اي باشند كه آنان مي‌پسندند. در واپسين روزهاي سفر نيز با يادآوري اين كه حيف است اين تقرّب و اتّصالي كه برقرار شده است از بين برود و گوهرهاي معنوي را كه حاصل شده از كف بدهند؛ به زائر پيشنهاد كرده اند كه از خدا و ائمه كمك بخواهند و خود نيز تصميم بگي

80

روزه چنين تحوّلي را در دل و جان همسفران پديد آوريد، چه اندوختة عظيمي از ايمان و عمل صالح را براي خودتان و در پرونده عملتان ذخيره كرده‌ايد كه:

$وَمَنْ أَحْيَاهَا فَكَأَنَّمَا أَحْيَا النَّاسَ جَمِيعاً، كسي كه يك نفر را با هدايت خود حيات معنوي بخشد، چنان است كه همه مردم را زندگي بخشيده است. &; ^{( 1 )}

ي) اصلاح حمد و سوره ها

اگر در لابي هتل نشسته ايد و منتظر آماده شدن زائران براي عزيمت به نقطه اي هستيد، از افراد حاضر دعوت كنيد تا براي اصلاح قرائت حضور يابند و اشكالات احتمالي را رفع كنيد. اين كار بركات فراوان دارد. هم قرائت افراد اصلاح مي‌شود و هم كساني كه نظاره گر و شنونده گفت و شنود شما هستند و به اهميّت موضوع پي مي‌برند و هم خودتان با دقّت و حسّاس شدن روي لغزش ها و غلط هاي رايج ديگران نسبت به صحّت قرائت خودتان دقيق مي‌شويد و مصونيّت پيدا مي‌كنيد. چون بعضي غلط ها تدريجي و ناخواسته روي زبان انسان مي‌نشينند و يك

81

ك) دقّت درمرثيه خواني

شايسته است با مطالعه و مراجعه به متون و منابع معتبر و موثّق، اشعار و مراثي وزين و صحيح را انتخاب كرده و همراه داشته باشيد و به جا و به موقع از آنها بهره گيريد و هرگز مطالبي را كه از صحّت آنها اطمينان حاصل نكرده ايد، به صرف شنيدن از ديگري بازگو نكنيد. در اين خصوص نيز شايسته است به چند نكته توجّه شود:

1. از ذكرمصيبت و مرثيه در حدّ چاشني براي غذا استفاده كنيد و به ويژه در ايام عادي هرگز تمام وقت مجلس خود را با ذكر مصيبت پر نكنيد. شخصيّت هايي كه شما به زيارت آنها آمده ايد، مثلاً اميرمؤمنان يا امام حسين (عليهما السلام) و... فضايل و مناقب فراوان دارند، معجزات دارند، در ابعاد مختلفي از ارزش‌هاي والا سرآمد بشريتند، در مقاطع گوناگون تاريخ زندگي خود افتخارات بي نظير آفريده اند، اين منصفانه نيست كه فكر و ذهن زائران آنها را فقط به تلخي ها و مصيبت هاي آنان معطوف كنيم. اگر باور داريم كه آنان همواره ما را مي‌بينند و س

82

به روان آن منبري معروف تهراني1 باد كه وقتي در حرم حضرت سيدالشهدا (عليه السلام) از او خواستند روضه حضرت علي اكبر (عليه السلام) را بخواند، از ميان جمعيّت برخاست و گفت من به شرطي در اين مجلس، ذكر مصيبت خواهم كرد، كه ابتدا پيرمردان مجلس برخيزند و زير بغل امام حسين (عليه السلام) را بگيرند و از اين جا بيرون ببرند. بعد من روضه فرزندش را بخوانم. آخر در حضور پدر كه نمي‌شود، مصيبت فرزند جوانش را خواند و با همين اشاره لطيف و نمكين چنان مجلس را منقلب كرد كه همگان به شدّت گريستند و مجلس اشباع شد.

2. از به كار بردن الفاظ و عباراتي كه با ادب حضور در محضر معصومين (عليهم السلام) منافات دارد پرهيزكنيد.

3. اشعاري كه حاوي اهانت به خاندان پيامبر است را با توجيه اين كه دل شنونده را بسوزانيد و بگريانيد، نخوانيد؛ به عنوان مثال هرگز حضرت زينب كبري (سلام الله عليها) قهرمان خروشنده در مقابل يزيد و آن عارف كامل كه فرمود $ما رَأيتُ اِلا جَميلاً&; را با عبارتي همچون ستمديده، آواره، بيچاره، كتك خورده و بلاكش توصيف نكنيد.

4. هرگز نگران گريه كردن زائر نباشيد. آن ها در اين سفر چنان عواطف سرشاري دار

83

بنا بر اين نيست كه همة آنها با هر قيمتي كه شده، حتماً گريه كنند. آن روز كه امام صادق عليه السلام از تباكي (تشبه به گريستن) در كنار بكاء (گريستن) و ابكاء (گرياندن) نام برد، دقيقاً به اين معنا توجّه داشت كه همه مردم در همة شرايط به گريه نمي‌افتند. از اين رو فرمود:

$وَ مَن تُباكي فَلَه الجَنّة؛ كسي كه خود را شبيه گريه كننده در آورد، بهشت براي او است.&; ^{( 1 )}

ل) دقّت در صحيح خواندن متون دعاها و زيارات

معمولاً همة ما تصوّر مي‌كنيم كه متن دعاها و زيارات را صحيح مي‌خوانيم. ليكن اگر گاهي موقع خواندن ديگران گوش بدهيم، به سادگي در خواهيم يافت، كه عبارتي را اشتباه مي‌خوانده ايم. يا دست كم محل‌هاي وقف و ابتدا را رعايت نمي‌كرده‌ايم. چه مانعي دارد كه در اين موارد احتياط كنيم تا از قرائت صحيح عبارت ها مطمئن شويم. ساكنان اين سرزمين ها عرب زبان هستند و خيلي زود متوجّه خطاي ما مي‌شوند و بدون رودربايستي و در حضور ديگران خطاي ما را به ما

84

م) پرهيز از اجراي برنامه درون حرم‌ها

بعضي به گمان اين كه براي زائران همراه خود سنگ تمام بگذارند، آن ها را با خود به درون حرم برده و براي ايشان زيارت يا دعا مي‌خوانند. اين كار پسنديده اي نيست؛ زيرا اجراي مراسم درون حرم با صداي بلند، مخلّ آسايش ديگران و موجب در هم ريختن حال توّجه و حضور قلب آنان است. پس بهتر است همة مراسم گروهي و برنامه هاي دسته جمعي خود را در صحن ها اجرا و تمام كنيم، سپس به صورت انفرادي براي زيارت به حرم وارد شويم.

بد نيست همين جا يادآور شوم، كه اعلام صلوات هاي پي در پي توسّط برخي زائران در درون حرم ها نيز كار سنجيده اي نيست و توجيه درستي ندارد. درون حرم ها معمولاً همه متذكّرهستند و هركس براي خود سرگرم دعا و زيارت است. وقتي كسي با صداي بلند همگان را دعوت به فرستادن صلوات مي‌كند، ديگران يا بايد صلوات را بفرستند كه در اين صورت از ذكر خود منقطع خواهند شد و يا صلوات را نفرستند كه در اين صورت از بيم آن كه مبادا ح

85

يادآوري چند نكته

كار روحانيون به اين اعتبار كه عهده دار هدايت همراهان هستند، شبيه كار انبيا است. از اين رو بايد كوشيد تا در حد توان، ويژگي‌هاي انبياي الهي را در خود ايجاد و تقويت كرد؛ زيرا موفّقيّت مبلغان ديني در گرو برخورداري از همان خصوصيّات است. اهمّ اين خصوصيّات را مي‌توان بدين شرح برشمرد:

الف) اخلاص

مبلّغ اگرمخلص نباشد نه در هدايت همراهان توفيق مي‌يابد و نه براي خودش در نزد خدا پاداشي ذخيره مي‌كند. امام علي عليه السلام مي‌فرمايد:

$ثَمَرَةُ العِلمِ اِخلاصُ العَمَلِ؛ ميوه دانايي (به مبدأ و معاد) اخلاص عمل است.&; ^{( 1 )}

بديهي است حضور در كنار مرقد اميرم

86

كنند و گوهر گرانماية اخلاص در نيّت و عمل و گفتار و كردار را به ما نيز مرحمت فرمايند.

ب) سعة صدر

امروز كشور عراق، مشكلات فراواني دارد و زائراني كه از سطوح مختلف جامعه درقالب كاروان هاي زيارتي به كشور عراق اعزام مي‌شوند، جامعه اي ناهمگون و ناهماهنگ هستند و سليقه ها و ظرفيّت هاي مختلف دارند لذا هدايت معنوي آن ها كار دشواري است. عهده دار خدمت معنوي به زائران در اين سرزمين مي‌بايست از ظرفيّت بالاي روحي برخوردار باشد و با آرامش و تدبير و درايت همچون پدري مهربان و برادري دلسوز و آگاه، گره كور تنش ها و ناهنجاري هاي پيش آمده را با سرانگشت تدبير وحكمت بگشايد. در اين كشور بيگانگان حاكميّت دارند. دولت مركزي چندان بر همة امور مسلّط نيست. كارها گاهي تقسيمات منطقي و عادلانه اي ندارد. بسياري از شهروندان عراقي به خاطر مشكلات، تعادل رواني مناسبي ندارند. بنا بر اين شما هستيد، كه بايد با برخورداري از سعة صدر به گونه اي روابط همراهان را روا

87

مگر نه اين است كه زائران همراه شما مهمانان اهل بيت (عليه السلام) هستند و ما هم خادم اهل بيت؟ لذا خادم بودن اقتضا مي‌كند كه ما با قطع نظر از اين كه خودمان كي هستيم و در ايران چه سمتي داريم، به مهمانان موالي خود خدمت كنيم. آن هم با قطع نظر از اين كه اين مهمانان چه كساني هستند و چه منزلت اجتماعي دارند. خادم بايد مهمان اربابش را تكريم كند و گرنه حقّ مولايش را ادا نكرده است.

د) نرمخويي و مهرباني

خداوند متعال به پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله و سلم مي‌فرمايد:

$فَبِما رَحمَةٍ مِنَ الله لِنتَ لَهمُ وَلَو كُنتَ فَظّاً غَليظَ القَلبِ لاَنفَضُّوا مِن حَولِكَ؛ به موجب رحمت ويژه الهي است كه با اينان نرمخو هستي و اگر خشن و سنگدل بودي از گردت پراكنده مي‌شدند.&; ^{( 1 )}

دقت كنيد اگر پيامبر اكرم (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) با آن همه محاسن و فضايل بي شمار تنها در

88

تندي نكنيد، سرشان داد نزنيد، آن ها را توبيخ نكنيد، كه اگر چنين كرديد، در دل آنان نسبت به شما كدورتي ايجاد خواهد شد و اين كدورت مانع تأثير سخن شما در دل او خواهد گشت.

ه‍ ) خوش‌رويي و شادابي

زائراني كه همراه شما آمده اند، از نظر اخلاق و تربيت يكسان نيستند، ظرفيّت هاي روحي متفاوتي دارند، آداب و رسوم آنان گوناگون است، حساسيّت هاي آن ها هم نسبت به پديده ها مختلف است. دوران آشنايي شما هم با آن ها كوتاه است با اين ويژگي ها شوخي با آنها اصلاً زمينه ندارد. چون گاهي ممكن است، از مزاح بي غرض شما برداشت منفي كنند. هنر يك مبلغ موفق اين است كه بتواند خوش‌رويي و شادابي را چنان با متانت، تواضع و وقار عجين كند كه خاطرات شيرين و در عين حال مثبت و سازنده‌اي را از اين سفر در ذهن و ضمير زائران به يادگار بگذارد.

و) حفظ شأن و جايگاه مبلّغ ديني

روحاني يا مدّاح، شأن والايي دارند. به همان اندازه كه دين و مقدّسات ديني احترام دارند

89

افراد ديگر ندارند؛ مثلاً كشيدن سيگار در عراق رواج دارد ولي شما از كشوري آمده ايد كه سي سال است؛ در آن، ضدّ دخانيات تبليغ مي‌شود؛ به صرف اين كه مردم عراق غالباً سيگار مي‌كشند، شما نبايد به اين كار مبادرت كنيد. چون اگر زائران، شما را در اين حال ببينند، نسبت به شما احساس ناخوشايندي پيدا مي‌كنند وشخصيّت و وجاهت شما در نظر آنان مخدوش و بي اعتبار مي‌شود.

همچنين راهنمايي زائران براي خريد از فروشنده خاصّي كه جنس بهتر يا ارزان تر مي‌فروشد به خودي خود كار ناپسندي نيست ولي شما هرگز نبايد به اين قبيل كارها مبادرت كنيد؛ زيرا به خاطر چند تومان صرفه مادّي براي زائران حيثيّت شما زير سؤال مي‌رود و متهم مي‌شويد.

از ديگر اموري كه بايد رعايت شود آراستگي ظاهر و پوشيدن لباس كامل و معمولي است. گاهي يك مدّاح با صورت تراشيده يا لباس هاي جلف و سبك و تنگ مثلاً با شلوار لي يا كاپشن كوتاه در ملأ عام ظاهر مي‌شود يا يك روحاني به بهانة اين كه هوا گرم است، بدون عمامه يا عبا و قبا به خيابان و حرم و... مي‌رود چنين اموري از جاذبه شما در دل آنها مي‌كاهد.

امام صادق عليه السلام به يكي از بستگانش فرمود:

$اِنَّ الحسنَ مِن كُلِّ اَحَدٍ حَسَنٌ وَاِنَّهُ مِنكَ اَحسَنٌ لِمَكانِكَ مِنّا وَاِنَّ الق

90

كار خوب از هركس سر بزند خوب است؛ ولي از تو خوب تر است؛ چون تو وابسته به ما هستي و كار بد هم از هر كس صادر شود بد است و از تو بد تر است؛ چون تو وابسته به ما هستي.&; ^{( 1 )}

نوع نگاه به زائر

نگاه به زائر بايد نگاه خادم به مخدوم خويش باشد و بكوشد تا به بهترين و ماندگارترين روش معارف اسلامي را براي ايشان تبيين و خاطرات معنوي سفر

94

نقشه حرم مطهر اباعبدالله الحسين (عليه السلام) و آثا ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1-

محل دفن شيخ محمدباقر وحيد بهبهاني، سيد علي طباطبايي، آل عصفور، سيد كاظم رشتي، آل كمونه حسيني، كليددار

2- محل دفن پادشاهان قاجار، مظفرالدين شاه، محمدعلي شاه، احمدشاه و محمد حسن ميرزا، ظل السلطان و نيز سلطان حمزه ميرزا از سلاطين صفوي

3- محل دفن ميرزا تقي خان اميركبير

4- باب ابراهيم مجاب

5- باب الكرامه

6- باب علي اكبر (عليه السلام)

7- باب حبي

96

نقشه حرم مطهر حضرت ابوالفضل العباس (عليه السلام)

97

راهنماي حرم مطهر

مراقد علماء در صحن شريف

اتاق شمارة 1: آ

98

اتاق شمارة 3: آرامگاه شيخ محمد حسين بن محمد باقر اصفهاني، شيخ عبد علي بن امير علي الرشتي

اتاق شمارة 4: آرامگاه سيد موسي بن مهدي مازندراني

اتاق شمارة 6: آرامگاه سيد محمد جواد تبريزي (متوفي 1388 هـ. ق)، شيخ فتح علي بن حسن سلطان آبادي و شيخ محمد رضا بن علي ناييني

اتاق شمارة 11: آرامگاه شيخ مرتضي بن محمد امين انصاري معروف به خاتم المجتهدين صاحب مكاسب (متوفي 1281هـ. ق) و شيخ آقا رضا بن محمد باقر تبريزي

اتاق شمارة 13: آرامگاه سيد علي بن محمد خلخالي، سيد آقا بن محمد خلخالي، شيخ كمال الدين بن محمد تقي شريعتمدار، سيد عبدالصمد بن احمد جزائري شوشتري (متوفي 1337 هـ. ق)

اتاق شمارة 15: در ايوان اطاق آرامگاه شيخ حسين بن محمد تقي نوري (متوفي 1320 هـ. ق)، شيخ عباس بن محمد رضا قمي (متوفي 1359 هـ. ق) مؤلف مفاتيح الجنان و چهار اثر حديثي ديگر

اتاق شمارة 18: آرامگاه سيد عباس بن اسدالله بن عباس اشكوري، س

99

اتاق شمارة 19: آرامگاه سيد علي مدد قائيني (متوفي سال 1384 هـ. ق)

اتاق شمارة 20: آرامگاه سيد علي بن محمد نوري

اتاق شمارة 21: آرامگاه شيخ حسين بن عبدالرحيم ناييني (متوفي 1355 هـ. ق) و سيد محمد بن ميرقاسم فشاركي (متوفي 1313 هـ. ق)، سيد اسماعيل بن رضي شيرازي، شيخ محمد غلام بن غلام علي تستري و شيخ موسي بن محمد خوانساري

در ايوان اتاق، آرامگاه سيد علي اصغر بن محمد تقي شهرستاني

اتاق شمارة 22: آرامگاه سيد حسين بن محمود قمي (متوفي 1366 هـ. ق)، شيخ فتح الله اصفهاني (شيخ شريعه) (متوفي 1339 هـ. ق)، شيخ باقر بن محمد مهدي زنجاني (متوفي 1394 هـ. ق)، سيد علي بن محمد تقي تبريزي، شيخ ابوالقاسم بن محمد تقي اوردبادي و در ايوان اطاق آرامگاه شيخ علي اكبر بن هاشم خوئي

اتاق شمارة 23: آرامگاه شيخ محمد علي بن ابي القاسم اوردبادي (متوفي 1308 هـ. ق)، سيد احمد بن رضي مستنبط (متوفي 1400 هـ. ق)

اتاق شمارة 24: آرامگاه سيد حس

100

ق)، سيد احمد بن حسين (طالقاني (متوفي 1337 هـ. ق) و سيد عبدالرسول بن مشكور طالقاني (متوفي 1394 هـ. ق)

اتاق شمارة 26: آرامگاه سيد ابوالحسن بن محمد اصفهاني (متوفي 1356 هـ. ق)، سيد ميربادكوبي (متوفي 1359 هـ. ق)، سيد حسن بن آقا بزرگ بجنوردي (متوفي 1405 هـ. ق)، شيخ حبيب الله بن محمد علي رشتي و شيخ محمد كاظم بن حسين خراساني معروف به آخوند خراساني صاحب كفايت الاصول

اتاق شمارة 29: آرامگاه سيد ابوالقاسم بن محمدرضا تبريزي، شيخ محمد علي بن محمد حسن خونساري و سيد عزيزالله بن حسين دركني

اتاق شمارة 31: آرامگاه آيت الله العظمي سيد ابوالقاسم بن علي اكبر خوئي (متوفي 1413 هـ. ق) همراه با فرزندان و سيد نصرالله بن رضي مستنبط (متوفي 1400 هـ. ق) داماد آيت الله خوئي

اتاق شمارة 46: آرامگاه سيد محمد بن محمد باقر فيروزآبادي و سيد هادي بن ابي الحسن نقوي

اتاق شمارة 47: آرامگاه سيد محمد كاظم بن عبدالعظيم يزدي (متوفي 1337 هـ. ق) ص

101

اتاق شمارة 52: آرامگاه سيد حسين بن اسماعيل شاهرودي و سيد عزيز الله بن اسدالله تهراني

اتاق شمارة 53: آرامگاه شيخ عبدالكريم بن محمد رضا زنجاني (متوفي 1388 هـ. ق)

گلدستة سمت درب باب طوسي: سمت راست گلدسته آرامگاه شيخ محمد حسين بن محمد حسن اصفهاني كمپاني (متوفي 1361 هـ. ق) استاد برجستة حوزة نجف، شهيد آيت الله سيد مصطفي بن روح الله خميني (متوفي 1379 هـ. ق) و در سمت چپ گلدسته آرامگاه علامه حلي حسن بن يوسف بن مطهر (متوفي 726 هـ. ق)

گلدستة سمت درب باب قبله: سمت راست گلدسته آرامگاه مقدس اردبيلي احمد بن محمد (متوفي 992 هـ. ق)

ايوان علما: آرامگاه شيخ محمد مهدي بن ابي ذر نراقي صاحب جامع السعادات (متوفي 1209 هـ. ق) و شيخ احمد بن محمد مهدي نراقي، صاحب مستند الشيعه في علم الشريعه، سيد عبدالباقي بن محمد حسين خاتون آبادي و شيخ محمدباقر بن محمد باقر هزار جريبي

ورود خواهران به حرم از سمت باب طوسي: راهرو تا حرم سمت راست

102

آرامگاه خانواده مجدد شيرازي: آرامگاه سيد محمد حسن بن محمود مجدد شيرازي (ميرزاي شيرا صاحب فتواي تحريم تنباكو)
غير از اين بزرگان افراد ديگري نيز در حرم و يا صحن دفن شده‌اند، از جمله: عضدالدوله و اشرف‌الدوله و بهاءالدوله از سلاطين آل بويه در ورودي شرقي حرم و برخي از سلاطين قاجار در شمال حرم مدفون هستند.