بخش 3

درس چهارم
مذاهب و جريانهاي شيعي در طول زمان

63

هدف از اين درس:

ـ آشنايي با فقه مذاهب شيعه همچون زيدي و اسماعيلي و نيز آشنايي با عقايد اباضيه.

ـ آشنايي اجمالي با برخي از مكتوبات اصيل اماميه و نيز فقه شيعه از منظر ديگر متفكرين
اسلامي.

ـ اصالت فقه اماميه.

64

 

    صرف نظر از علل و عوامل اصلي ايجاد فرق در جوامع بشري و اديان جهان اعم از
اديان الهي و غير آن چون هندويسم، بوديسم، و ... دراين فصل برآنيم تا به معرفي
مذاهب و انشعابات اصلي شيعيان بپردازيم.

    مقدمتا بايد گفت كه از اواخر قرن نخست هجري ما شاهد رشد و توسعه سه جريان
فكري در جهان اسلام هستيم كه عبارتند از:

    1ـ اصحاب حديث در مدينه.

    2ـ اصحاب رأي و قياس در عراق و كوفه كه در مقابل تفكرات حديثي و علماي مدينه
قرار دارند.

    3ـ اهل بيت: كه مدارس شيعيان خود به سه شاخه اصلي تقسيم مي‏شود: فقه اماميه،
زيديه و اسماعيليه.

    ما در مورد مدارس مدينه و عراق در جاي خود مفصل بحث خواهيم كرد. در اين‏جا
مي‏پردازيم به مدارس و جريانات فكري شيعه.

    1ـ فقه امامي: منسوب به امام علي ( عليه السلام ) و امام صادق ( عليه السلام ) و ساير ائمه ( عليهم السلام ) است.

    اگر چه در دوران بعد از پيامبر و تا اواخر بني‏اميه زمينه براي فقه شيعه مهيا نبود ولي از
همان ابتدا ائمه ميراث مكتوبي در زمينه مسائل فقهي از خود بجاي گذاردند. كتاب (جامعه) علي كه در آن علاوه بر احاديث رسول خدا به مسايل فقهي هم اشاره شده

65

دلالت بر تقدم اين فقه از صدر اسلام دارد.

در وصف اين كتاب چنين آمده: اين كتاب حاصل جلسات خصوصي پيامبر ( صلَّي اللّه عليه و آله و سلم ) با
علي ( عليه السلام ) است و به املاء پيامبر ( صلَّي اللّه عليه و آله و سلم ) و خط علي ( عليه السلام ) است.

    ولي پس از اين دوران و پس از شهادت امام علي ( عليه السلام ) عرصه بر شيعيان تنگ شد و تا
اواخر اين سلسله زمينه‏اي براي گسترش فقه شيعه نبود. اما با فضايي كه در اثر تضارب
سلسله عباسي و اموي به وجود آمد امامان باقر ( عليه السلام ) و صادق ( عليه السلام ) زمينه را براي كار علمي
مهيا ديدند و لذا به تبيين و بسط فقه شيعه پرداختند كه به تربيت حدود چهار هزار شاگرد
منجر شد.

    افزون بر اينها شخصيت والاي امام صادق ( عليه السلام ) نيز براي همه علما ارزشمند بود. مالك بزرگترين فقيه مدينه در ميان عامه در توصيف امام صادق ( عليه السلام ) در سفر حج
مي‏گويد:

    نديدم حضرت را جز در يكي از اين سه حال:

    1ـ صائم 2ـ قائم بالليل 3ـ مشغول به ذكر.⁽¹⁾

    اين روند ادامه داشت و فقه امامي توسط اساتيدي چون كليني، شيخ طوسي و مفيد به
صورت مدون و باب‏بندي شده در كتاب‏هاي فقهي گردآوري شد و اين به ثبت
آكادميك فقه شيعه كمك كرد.

    در عهد سلجوقي و ايوبي به شيعه و تأليفاتش آسيب‏ها و صدمات زيادي وارد آمد. سلجوقيان كه در سه بخش شام، روم و ايران قلمرو خود را گسترش دادند در ايران بر
روي مذهب حنفي تعصب خاصي ورزيدند و لذا اين قضيه مشكلات زيادي را بويژه در
بغداد و محله كرخ آن بوجود آورد. ايوبيان نيز به ريشه‏كني فاطميان و قتل عام بسياري از
مردم در مصر پرداختند.⁽²⁾

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1- ابن تيميه، التوسل والوسيله، ص 52، به نقل از حيات فكري و سياسي امامان شيعه، رسول
جعفريان، ص 327. و يا به اين طريق كه: 1ـ مصليا 2ـ صائما 3ـ يقرا القرآن.

2- براي اطلاعات بيشتر رجوع كنيد به شيعيان بغداد، محمدطاهر يعقوبي و تاريخ سياسي شيعيان
اثني عشري در ايران، پروين تركمني آذر.

66

    ولي در عين حال فقه شيعه تا به حال باقي مانده است و لازم است تا در زمينه اصالت
فقه شيعه به نظرات مختلفي اشاره كرد:

    دكتر عبدالهادي فضلي از علماي شيعه در عربستان مي‏گويد: حيات ائمه در امتداد
حيات رسول خداست كه از مصادر تشريع محسوب مي‏شوند و اين يعني روايت از پيامبر
و خدا. شيخ طوسي در زمينه علم امامان اشاره‏اي جالب دارد: علم امام به احكام از ناحيه
پيامبر ( صلَّي اللّه عليه و آله و سلم ) است.⁽¹⁾

    امام باقر ( عليه السلام ) مي‏فرمايند: «هرچه را به شما مي‏گويم از جانب پيامبرست و از جانب
خود نمي‏گويم».⁽²⁾

    از مجموع سخنان بالا به اين جمع‏بندي مي‏رسيم كه در فقه شيعه اصالت چه از ناحيه
صدور آن ازپيامبر و معصومين و چه در نحوه انتقال آن، مصونيتي خاص وجود دارد
بدين معني كه تا امروز ضامن بقا و حركت آن بوده است و لذا در بستر زمان شاهد رشد و
نمو اين مكتب بوده‏ايم.

    در زمان حيات خود معصومين نيز كتابهايي تأليف شده كه علاوه بر كتاب جامعه علي
كه املاء رسول و خط علي ( عليه السلام ) است كتاب مسائل علي‏بن جعفر ( عليه السلام ) نيز به عنوان نخستين
كتاب فقه شيعه به شمار مي‏رود. كتاب ديگري كه بايد به آن اشاره كرد و جزو نخستين
كتب فقه شيعه است الشرايع شيخ صدوق پدر مي‏باشد.⁽³⁾

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1- منظور اين است كه اهل بيت ( عليهم السلام ) به سيره جدشان پيامبر ( صلَّي اللّه عليه و آله و سلم ) استنان داشته‏اند بطور مثال
بكيربن اعين از ابوجعفر باقر ( عليه السلام ) آورده است كه او فرمود: آيا كيفيت وضوي رسول خدا ( صلَّي اللّه عليه و آله و سلم ) را
براي شما تعريف بنمايم آنگاه كفي از آب برگرفت و . . . ـ الكافي، ج 3، ص 24-27 به نقل از
تاريخ عمومي حديث دكتر مجيد معارف، ص 275.

2- براي اطلاعات بيشتر رجوع كنيد به معالم المدرستين، مرحوم علامه عسگري و نيز بحارالانوار،
ج 2، ص 249 به نقل از كشي.

3- كتاب مسائل علي‏بن جعفر، شامل مجموعه سؤالات و پاسخ‏هايي است كه علي‏بن جعفر ( عليه السلام ) از
برادر بزرگ خويش امام موسي كاظم ( عليه السلام ) نقل كرده به همراه جواب‏هاي آن حضرت در موضوع
حلال و حرام.

از كتاب شيخ صدوق پدر كه در زمان غيبت صغري مي‏زيسته در حال حاضر اثري نيست. جناب آقاي
ابوالقاسم گرجي در كتاب تاريخ فقه و فقها نيز ليستي از نخستين مدونان فقه ارائه فرمودند.

67

    به هر روي ما در اينجا سخن خود را با كلامي از دو متفكر متقدم و متأخر اهل سنت به
پايان مي‏رسانيم.

    ابن خلدون در مقدمه خود مي‏گويد: فقه اهل سنت در مصر منقرض شد و با پيدايش
دولت شيعه فاطمي فقه اهل بيت در جهان اسلام حرف نخست را مي‏زد و همچنان
گسترش داشت حتي زماني كه دولت فاطمي هم از بين رفت در عراق و... گسترش داشت. دكتر بدران ابوالعينين (داراي درجه جهاني استادي در شريعت اسلامي) مي‏گويد: مذاهب شيعه امامي و زيدي در گذشته توسعه زيادي داشتند كه به عنوان نمونه مي‏توان به
فاطميان در مغرب اشاره كرد.⁽¹⁾

    2ـ زيدي: اين مذهب منسوب به زيدبن علي‏بن زين العابدين ( عليه السلام ) مي‏باشد اين
مذهب نخست در كوفه نشو و نمو يافته و سپس به يمن منتقل شد.

    از جمله اصول مهم اين مذهب عبارتند از ايمان به كتاب (قرآن) سنت، امر به معروف
و نهي از منكر و جهاد با ظالمين. در مورد تاريخچه اين مذهب و علت قيام و شهادت زيد
آنچه مهم است اين است كه زيد علت قيام خود عليه حكومت وقت را امر به معروف و
نهي از منكر مي‏دانست ولي ادعاي امامت نداشت و قصد نداشت تا مذهبي براي خود
تشكيل دهد و اين افراد بعد از او بودند كه اين مذهب را منتسب به او كردند و نكته ديگر
اينكه ابوحنيفه با زيد بيعت كرد و نظر زيد راجع به خلفا اين است كه علي ( عليه السلام ) افضل
صحابه بود ولي به خاطر مصالح مسلمين خلافت به ابوبكر تفويض گرديده است.

    از جمله مشتركات فقه زيدي و امامي در موارد زير است:

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1- براي اطلاعات بيشتر رجوع كنيد به الفقه المقارن للاحوال الشخصية بين المذاهب الاربعة
السنية والمذهب الجعفري والقانون، بدران ابوالعينين.

68

    1ـ خمس 2ـ ذكر حي علي خيرالعمل در اذان 3ـ تكبير براي جنازه 4ـ عدم مسح بر
خُفّين 5ـ بدعت بودن نماز تراويح 6ـ جايز نبودن تزويج با اهل كتاب و خوردن ذبيحه
غير مسلمان 7ـ قايل بودن به اجتهاد مجتهد 8ـ اولي بودن تقليد از اهل بيت 9ـ وجوب
خروج بر حاكم ظالم و قيام به سيف.

    زيديه تا كنون 144 امام داشته كه از مهمترين آنها مي‏توان به:

    احمدبن عيسي بن زيد، الناصر الكبير، الهادي يحيي بن الحسين و امام الناصر اشاره
كرد. از كتب مهم زيديه مي‏توان به موارد زير اشاره كرد:

    البحرالزاحر، احمدبن يحيي (متوفي 840 ه . ق) الجامع لمذاهب العلماء الامصار
نوشته امام احمدبن يحيي (متوفي 840 ه . ق)، مجموع امام زيد.

    از مهمترين فرق زيديه مي‏توان به جاروديه و سليمانيه اشاره كرد.

    3ـ اسماعيليه: اسماعيل فرزند ارشد امام جعفر صادق ( عليه السلام ) است كه در زمان خود امام
صادق ( عليه السلام ) رحلت كرده. اختلاف شيعه و اسماعيليه هم از همين‏جا شروع مي‏شود زيرا
آنان قايل به امامت فرزند ارشد امام صادق ( عليه السلام ) اند. گفته شده كه اسماعيل بعد از رحلتش
در مصر ظاهر شده و مجددا ظهور خواهد كرد.

    خلفاي فاطمي مصر پيرو اين مذهب بوده‏اند كه اين حكومت از سال 909 الي قرن 12 هجري به طول انجاميده و لذا شاهد تأثيرات زياد اين مذهب در جهان اسلام هستيم كه
نمونه آن دعوت مبلغين اين مذهب در زمان خود و جذب شخصيتي چون ناصر خسرو
قبادياني و يا تشكيل قلعه الموت حسن صباح در قزوين و ترور شخصيتهاي مهم آن زمان
چون خواجه نظام‏الملك هستيم.

    از ديگر اقدامات اينان تأسيس دانشگاه الازهر مصر بدست المعزبالدين اللّه‏
قاضي‏القضات قاهره مصر است.

محور عقايد فاطميون:

1ـ ذات الهي 2ـ تقديس امام و اينكه وجود امام امري ضروري است. 3ـ قايل بودن به
ظاهر و باطن مسايل ديني يعني يك شخص باطني مذهب، بايد هم به ظاهر و هم به باطن

69

دين ايمان داشته باشد. در تفاسير قرآني اسماعيليان شاهد تاويل آيات قرآن و نيز آميخته
شدن تفاسير با فلسفه افلاطون هستيم.

    در زمينه علماي اسماعيليه فقهاي مشهوري را جز معدودي نمي‏توان ذكر كرد مانند: قاضي نعمان مغربي متوفي 363 / صاحب كتاب دعائم الاسلام.

رياست فعلي شاخه‏اي از اسماعيليان بدست آقاخان مي‏باشد كه يك دهم اموال را به وي
مي‏دهند و حدود 8 تا 12 ميليون اسماعيلي در سراسر دنيا وجود دارند كه به دو بخش
شرقي و غربي تقسيم مي‏شوند. اسماعيليان شرقي بيشتر در هند و پاكستان و غربي در
جنوب عربستان، آفريقاي شرقي و كوههاي لاذقيه سوريه زندگي مي‏كنند.

    پس از حمله صلاح‏الدين ايوبي به مصر وي با شدت به مبارزه با فاطميون پرداخت و
ارتباط اين مذهب با مصر به كلي قطع شد و لذا جمعيت اينان رو به كاهش نهاد كه در حال
حاضر شاهد انشعابات زير در بين اسماعيليان هستيم:

    الف ـ مستعليه يا بُهَرِه‏ها: بُهَرِه‏ها داراي جمعيت زيادي مي‏باشند و بيشتر در هند و شرق
آفريقا و بويژه شهر گجرات مستقر هستند و به دو شاخه داوودي و سليماني تقسيم
مي‏شوند.

    ب ـ نزاري يا آقاخانيان: كه در بالا اشاره كوتاهي به آن شد.

    اينان نخست در ايران توسط حسن صباح در قلعه الموت دست به فعاليت گسترده
زدند و پس از حمله مغول قلع و قمع شدند و سپس در سال 1255 ه . ق آقاخان محلاتي
در ناحيه كرمان عليه محمدشاه قاجار قيام كرد و شكست خورد. به بمبئي گريخت و در
آنجا دست به تبليغ زد كه پس از آن به آقاخانيه مشهور شدند.⁽¹⁾

    ج ـ دروزيه: در لبنان و سوريه حضور دارند. طبق آمار سال 1956 تعداد آنها در لبنان 88100 نفر و طبق آمار 1947 در سوريه تعداد آنها در حدود 96641 نفر مي‏باشد. از
معروف‏ترين بزرگان اين مذهب سيد جمال‏الدين عبداللّه‏ تنوفي (884 م) است كه قبر وي
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1- رباني گلپايگاني، علي، فرق و مذاهب كلامي، ص 96.

70

در لبنان از سوي دروزيان زيارت مي‏شود.

    از جمله اعتقادات اينان مي‏توان به: تناسخ ارواح و سرّ مكتوم⁽¹⁾ اشاره كرد. ورود يا
خروج از فرقه خود را نمي‏پذيرد و در لبنان براي خود داراي محاكم خاص هستند.

    4ـ نُصَيريه (علويان): اينان در لاذقيه و سه استان ديگر سوريه سكونت دارند،
تعدادشان در حدود دو ميليون نفرست و خود نصير از موالي امام يازدهم بوده. به اين
فرقه علويان هم مي‏گويند.⁽²⁾

    در انتهاي اين بحث نيز به معرفي يك مذهب ديگر مي‏پردازيم كه البته جزو
جريان‏هاي شيعي نيست ولي مزيد اطلاع خوانندگان محترم آورده مي‏شود:

    5ـ اباضيه: منسوب به جابربن زيد متوفي 93 ه . ق از علماي تابعين و شاگرد مكتب
فقهي ابن عباس است.

    از جمله اعتقادات اينان: 1ـ عينيت ذات و صفات الهي 2ـ عدم رؤيت خدا 3ـ عدم
جواز مسح بر خفين 4ـ انداختن دست به هنگام نماز 5ـ ابعد الاجلين براي عده
حاملگي⁽³⁾ 6ـ تبري جويي از غلاة خوارج 7ـ تقدم نظر علي ( عليه السلام ) بر ديگر اصحاب
مي‏باشد.

    به لحاظ پراكندگي جغرافيايي در كشورهاي عمان، ليبي و تونس مستقر مي‏باشند كه به
تازگي ملاقاتي بين خليلي مفتي اعظم كشور عمان و اينجانب صورت گرفته است و ايشان
خاطرنشان ساختند كه فرقه اباضيه از سوي مجمع جهاني تقريب به رسميت شناخته شده
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1- نوري كه از پشوايي به پيشواي بعدي منتقل مي‏شود.

2- در مورد نصيريان در منابع تاريخي گزارشهاي ضد و نقيضي داده شده و حتي برخي اينان را
جزو غلاة مي‏دانند كه قائل به الوهيت امام علي ( عليه السلام ) هستند و اينكه سلمان فارسي فرستاده
حضرت است. ولي خود نصيريان تمام اين اتهامات را رد مي‏كنند و خود را دسته‏اي از شيعيان
دوازده امامي مي‏دانند از جمله يكي از متفكرين معاصر اين مذهب بنام (شيخ علي عزيز ابراهيم) كه با آيت‏اللّه‏ سيد محسن امين و امام موسي صدر ديدار داشته و كتابي در اين خصوص بنام (العلويون بين الغلو و الفلسفة و التصوف و التشيع) را چاپ كرده است.

3- يعني هريك از عده طلاق و وفات كه مدتش بيشتر بود بايد به آن عمل كرد.

71

و در فقه اباضي نظر علي ( عليه السلام ) بر ساير اصحاب مقدم است.

از جمله كتاب‏هاي اين فرقه مي‏توان به موارد زير اشاره كرد:

    1ـ النيل و شفاءالعليل / ضياءالدين عبدالعزيز ابن ابراهيم الثميمي (متوفي 1223 ه . ق)، شارح: شيخ محمدبن يوسف الطفيش (متوفي 1332 ه . ق) در 17 جلد، كه بعنوان
كتاب فقهي اين مذهب مورد استفاده قرار مي‏گيرد.

    2ـ المصنف / شيخ احمد بن كندي.

    3ـ الأيضاح عامربن علي شمّاخي.

    4ـ جوهر النظام في عامي الاديان و الاحكام ابومحمد عبداللّه‏ ابن حميد السالمي (1914-1871). فقه اباضيه بصورت شعر.

    5ـ الجامع / ابن بركت در دو جزء.

    6ـ قاموس الشريعة الحاوي طرقها، جميل بن خميس السعدي (قرن 11).

72

خلاصه درس چهارم

    مذاهب شيعي به جريانهاي اصلي اماميه يا دوازده امامي، اسماعيلي و زيدي تقسيم
مي‏شوند كه ما در مذهب اسماعيلي شاهد تقسيم‏بنديهاي خاصي هستيم كه در حال
حاضر مذاهب آقاخاني، بُهَره و دروزي را مي‏توان برشمرد.

    در ميان مذاهب شيعي شاهد مشتركات بسيار زيادي هستيم، فقه اسماعيلي منسوب به
فرزند ارشد امام صادق ( عليه السلام ) است، خلفاي فاطمي مصر پيرو مذهب اسماعيلي بودند و فقه
زيدي منسوب به زيدبن علي‏بن زين‏العابدين ( عليه السلام ) است كه عليه حكومت وقت قيام كرد و
شهيد شد.

73

نمونه سؤالات تشريحي

1ـ سه جريان عمده فكري جهان اسلام در اواخر قرن نخست را نام ببريد.

2ـ در مورد كتاب جامعه امام علي ( عليه السلام ) توضيح دهيد.

3ـ در مورد اصول اعتقادي زيديان توضيح دهيد.

4ـ محور عقايد فاطميون را نام ببريد.

5ـ در خصوص پراكندگي جغرافيايي فاطميون توضيح دهيد.

6ـ فقه اباضيه منسوب به كيست؟ چهار مورد از عقايد ايشان را ذكر كنيد.

74

نمونه سؤالات تستي

1ـ كتاب جامعه به املاء . . . . . . . . . . . . و به خط . . . . . . . . . . . . است.

الف) علي ( عليه السلام ) ، امام حسين ( عليه السلام )

ب) پيامبر ( صلَّي اللّه عليه و آله و سلم ) ، زيدبن ثابت

ج) پيامبر ( صلَّي اللّه عليه و آله و سلم ) ، علي ( عليه السلام )

د) پيامبر ( صلَّي اللّه عليه و آله و سلم ) ، گروهي از اصحاب

2ـ فقه امامي توسط اساتيدي چون . . . . . . . . . . . . به صورت باب‏بندي شده درآمد.

الف) هشام، زراره، ابوبصير

ب) شيخ كليني، طوسي، مجلسي

ج) شيخ كليني، طبرسي، حر عاملي

د) شيخ كليني، طوسي، مفيد

3ـ در عهد . . . . . . . . . . . . و . . . . . . . . . . . . به تأليفات شيعي صدمات زيادي وارد آمد.

الف) سلجوقي و ايوبي                     ب) مغول و سلجوقي

ج) اسماعيليان و غزنويان                 د) ايوبي و فاطمي

4ـ زيدبن علي علت قيام خود را چه مي‏دانست:

الف) گرفتن حق و حقوق قانوني خود

ب) امر به معروف و نهي از منكر

ج) تقسيم عادلانه بيت‏المال

د) خروج عليه حاكم ظالم

75

5ـ از جمله مشتركات فقه زيدي و امامي عبارت است از:

الف) خمس، ذكر حي علي خير العمل، تكبير براي جنازه

ب) عدم مسح بر خفين، بدعت بودن نماز تراويح

ج) وجوب خروج بر حاكم ظالم، اطاعت از فقه امام صادق ( عليه السلام )

د) موارد الف و ب

6ـ اسماعيل فرزند . . . . . . . . . . . . است كه . . . . . . . . . . . . رحلت نمود.

الف) امام باقر ( عليه السلام ) ، در زمان امام كاظم ( عليه السلام )

ب) امام صادق ( عليه السلام ) ، پس از پدر رحلت نمود

ج) ارشد امام صادق ( عليه السلام ) ، پس از پدر رحلت نمود

د) ارشد امام صادق ( عليه السلام ) ، قبل از پدر رحلت نمود

7ـ دانشگاه . . . . . . . . . . . . در زمان . . . . . . . . . . . . به دست . . . . . . . . . . . . تأسيس شد.

الف) جامع بغداد، عباسيان، المعز بالدين اللّه‏

ب) الازهر مصر، فاطميان، خواجه نظام‏الملك

ج) الازهر مصر، فاطميان، قاضي‏القضات قاهره

د) الازهر مصر، اسماعيليان، خواجه نصير طوسي

8ـ در تفاسير اسماعيلي . . . . . . . . . . . . و . . . . . . . . . . . . به هم آميخته شده.

الف) حديث و تاريخ                     ب) فلسفه اسلامي و افلاطوني

ج) فلسفه تحليلي و تجربي                 د) تأويل آيات قرآن و تفسير

9ـ از جمله علماي اسماعيلي . . . . . . . . . . . . صاحب كتاب . . . . . . . . . . . . است.

الف) حسن صباح، قلعه الموت

ب) نعمان مغربي، دعائم التاويل

ج) قاضي نعمان، دعائم الاسلام

د) آقاخان، الموطا

76

10ـ در حال حاضر اسماعيليان به شاخه‏هاي زير تقسيم مي‏شوند:

الف) مستعليه، بُهَرِه، نزاريه و دروزيه

ب) داوودي، سليماني، نصيريه، جاروديه

ج) نزاري، آقاخاني، اباضيه

د) بهره، داووي و سليماني، آقاخانيه

11ـ مذهب رسمي كشور عمان كدام است؟

الف) دروزيه             ب) نصيريه             ج) اباضي             د) فاطمي

77

درس پنجم
مذاهب اهل سنت

81

هدف از اين درس:

ـ آشنايي با مذاهب چهارگانه اهل سنت، مؤسسين آن

ـ آشنايي با كتابهاي مهم اين مذاهب

ـ آشنايي با شخصيت‏ها و متفكرين اصلي اين مذاهب

ـ اطلاعاتي پيرامون علاقه رؤساي مذاهب فقهي عامه به اهل بيت ( عليهم السلام )

82

 

    همانطور كه قبلاً گفته شد در صدر اسلام دو مدرسه كوفه و مدينه پديد آمد كه باهم
رقابت سازنده داشتند كه موجب رشد و ترقي فقه در جهان اسلام بود. با مهاجرت
حضرت امير ( عليه السلام ) از مدينه به كوفه در حدود 150 صحابي با آن حضرت به كوفه آمدند (قبلاً هم عبداللّه‏ بن مسعود در آنجا بود) و احاديث فراواني را از مدينه به كوفه آوردند. در اين شهر حضرت شاگردان زيادي را پرورش دادند از جمله:

1ـ علقمه نخعي 2ـ مسروق همداني (متوفي 63) 3ـ اسود نخعي (متوفي 95) 4ـ حارث
جحفي 5ـ عبيدة سلماني (متوفي 72) 6ـ شريح قاضي (م 78 ه )⁽¹⁾ از اين شاگردان حضرت
امير طبقه سومي پديد آمد من جمله: 1ـ ابراهيم نخعي (95 هجري) 2ـ عامر شعبي (104 هجري) 3ـ سعيدبن جبير (95 هجري).

بعد از اين مرحله طبقه چهارم كه شاگردان اينها بودند پديد آمدند:

    1ـ ابو حنيفه (متوفي 150 هجري)

    2ـ سفيان ثوري (متوفي 161 هجري)

از شاگردان ابوحنيفه نسل ديگري پديد آمد كه از جمله آنهايند:

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1- در مورد اينكه شريح از صحابه بوده يا تابعين ميان مورخين اختلاف نظرست. بطور خلاصه
مي‏توان گفت وي جزء بزرگان تابعيني بوده كه محضر امام علي ( عليه السلام ) ، عُمر، زيدبن ثابت و
عبداللّه‏بن مسعود را درك كرده و از آنان علوم مختلف بويژه حديث را فراگرفته.

83

    1ـ ابويوسف (متوفي 183 هجري)

    2ـ محمدبن حسن شيباني (متوفي 189 هجري)

    3ـ ابن جراح

    4ـ اسماعيل بُحتري

    5ـ عبدالوهاب ثقفي

    اينان كساني هستند كه در مراحل مختلف فقه كوفي را تشكيل مي‏دهند.

    به هر روي آنچه تا كنون باقي مانده فقه حنفي است و فقه سفيان ثوري در حال حاضر
پيرواني ندارد.

 1ـ مذهب حنفي

    منسوب به ابوحنيفه (150-80 ه . ق).نعمان بن ثابت بن كاوس منسوب به قبيله تميم. وي سرسلسله يكي از مذاهب اربعه
است. اصل او از فارس است. در كوفه براي تحصيل آمده و در كنار آن به خريد و فروش
خز مي‏پرداخته. وي صاحب مسندي است و كتاب مخارج در فقه و رساله‏اي كه به وي
منسوب است با موضوع اعتقادي بنام الفقه الاكبر و رساله ديگري بنام العالم و المتعلِّم.

    وي با علماي كوفه مجالست داشته و از آنان فقه آموخت. از حمادبن ابي سليمان
هجده سال درس آموخته كه او شاگرد ابراهيم نخعي⁽¹⁾ و شعبي است و ابراهيم نخعي فقه
را از شريح قاضي، علقمه و مسروق بن اجدع گرفته كه آنان نيز معلوماتشان را از حضرت
علي ( عليه السلام ) و ابن مسعود گرفته‏اند.

    دهلوي⁽²⁾ مقايسه‏اي بين فقه ابوحنيفه و ابراهيم نخعي كرده كه در اين مقارنه معلوم
شده ابوحنيفه صدي هشتاد فقهش مأخوذ از ابراهيم نخعي است. گفته شده در زمان
خلفاي عباسي منصور او را به بغداد فراخواند و خواست كه قاضي القضات شود و او
نپذيرفت و چون فكر كرد كه اين به خاطر قبول نداشتن خلافت وي است دستور داد تا
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1- (متوفي 96 ه . ق).

2- حجة‏اللّه‏ البالغة، احمد عبدالرحيم دهلوي، ج 1، ص 146 به نقل از موسوعه فقه ابراهيم حنفي.

84

روزي 10 تازيانه به او بزنند تا جايي كه وي مشرف به مرگ شد.

دكتر محمدعلي البار نوشته⁽¹⁾: ابوحنيفه بيش از همه اهل بيت رسول‏اللّه‏ را دوست
مي‏داشت و در محضر امام باقر ( عليه السلام ) و زيدبن علي ( عليه السلام ) شاگردي كرده و مؤيد قيام زيدبن
علي ( عليه السلام ) بوده است.

    شيخ محمد ابوزهره مي‏گويد: ابوحنيفه علاقه فراواني به اهل بيت داشته و خلافت را
منحصر در اولاد علي ( عليه السلام ) و فاطمه عليهاالسلام مي‏دانسته و خلفاي معاصر خود را غاصبين امر
خلافت مي‏دانسته وقتي ابويوسف و شيباني جاي استاد خود را قرار گرفتند اين دو يك
عمل تقريبي انجام دادند و آمدند از كوفه به مدينه مهاجرت كردند و پاي درس مخالفين
فقه حنفي نشستند و پس از آشنايي با مباني فقه آنان و استفاده از مالك با آنها گفتگو
كردند و بسياري از سوء تفاهمات را بر طرف كردند.

    وقتي شاگرد ابوحنيفه، شيباني به كوفه برگشت تمام مسايل مورد اشكال مدنيان را در
كتابي بنام «الحجة علي اهل المدينه» پاسخ داد و گفت كه شما در اين مسايل از فقه ابن‏عمر
و ابوهريره استفاده كرديد و ما از فقه ابن مسعود و علي ( عليه السلام ) كه از مقدمين اصحاب‏اند،
شما از خليفه اول، دوم و سوم گرفتيد و ما از علي ( عليه السلام ) كه سه خليفه قبلي هم مشكلاتشان
را از وي مي‏پرسيدند. بنابراين كتاب (الحجه شيباني) نخستين كتاب تقريبي توأم با ادب
اختلاف است.⁽²⁾

    در اين كتاب از روايات امام باقر و صادق ( عليهم السلام ) بسيار استفاده شده و سند برخي از
فتاواي ابو حنيفه به اين دو امام برمي‏گردد.

    استاد اسد حيدر آمده و شيوخ ابوحنيفه را شمرده و گفته كه برخي از آنها شيعه
بوده‏اند مثل:

    1) جابربن يزيدبن حارث جحفي كوفي (متوفي 128 ه . ق).

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1- الامام زيد، حياته و عصر، محمد ابوزهره، قاهره، دارالفكر العربي، ص 38.

2- تاريخ الفقه الاسلامي، محمدعلي السايس، ص 107، مكه، مكتبه احياء التراث الاسلامي، بي‏تا،
رواس قلعه‏جي، ج 1، ص 134-139، مصر، مطالع الهيئة، 1339.

85

    2) حبيب بن ابي ثابت ابو يحيي بن قيس كوفي (متوفي 119 ه . ق).

    3) فخول بن راشد نحوي (متوفي 141 ه . ق).

    4) اسماعيل بن عبد الرحمان كوفي (متوفي 127 ه . ق).

    5) عدي بن ثابت انصاري (متوفي 116 ه . ق).

    6) شيخ اجلح كندي (متوفي 145 ه . ق)

    برخي از علما مثل شيخ محمد عبده در تفسير آيه «و لا ينال عهدي الظالمين» بيان
مي‏كند كه ابوحينفه اعتقاد داشت امامت مخصوص علويان است.⁽¹⁾

    بيشترين پيروان در ميان مذاهب اربعه مربوط به حنفيان است و مذهب غالب عراق در
دوران عثماني بوده. و در مصر، سوريه، پاكستان، تركستان و آسياي ميانه، چين،
آمريكاي جنوبي و بلوچستان و تركمن صحرا و قسمتي از خراسان ايران پيرو مكتب
حنفي هستند. پس از قرآن و حديث توصيه زيادي بر قياس، عرف و شرع مَنْ قبلنا دارند.

مشهورترين شاگردان ابوحنيفه عبارتند از:

    1ـ ابويوسف كه قاضي‏القاضات بوده ونخستين كسي بود كه روحانيان را به لباس
مخصوص مزين كرد.

    2ـ محمدبن حسن شيباني (متوفي 189 ه . ق) در زمان ابويوسف رياست فقه را
برعهده داشته است.

    3ـ ابوهُذيل (متوفي 158 ه . ق): در مذهب او رأي و قياس غلبه دارد.

    4ـ حسن‏بن زياد: وي به روايت بيشتر اهميت داده است.

    لازم به ذكرست كه بسياري از فتاواي ابوحنيفه توسط ابويوسف و شيباني تغيير كرده و
علماي مدينه شيباني را جزو اصحاب الحديث برشمرده‏اند.

مهمترين كتاب‏هاي حنفيان عبارتند از:

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1- تفسير القرآن الكريم، رشيد رضا، ج 1، ص 8-457.

86

    1ـ ظاهرالروايه / شيباني⁽¹⁾، الجامع الكبير والصغير ـ السير الكبير و الصغير. 2ـ المبسوط / سرخسي م 483/ 3ـ الأصل 4ـ الزيادات 5ـ النوادر / محمدبن حسن شيباني 6ـ الكافي / حاكم شهيد مرزوي 7ـ بدايع الصنايع في ترتيب الشرايع / كاشاني م 5117 ه . ق 8ـ
مختصر الهدايه / مرغيناني م 593 (مشهورترين و مختصرترين كتاب فقه حنفي) 9ـ شرح
ابن عابدين و مجله الاحكام العدلية كه در زمان عثماني بعنوان كتاب قانون درتمام مناطق
تحت سلطه عثمانيان پخش مي‏شد.

 2ـ مذهب مالكي

    منسوب به مالك بن انس (93-179 ه . ق) است. وي از فقه امام
صادق، زهري و ربيعة الراي استفاده كرده.⁽²⁾ هرگاه از او سؤالي و مسأله‏اي مي‏پرسيدند و
نمي‏دانست هيچ عيبي براي خود نمي‏ديد كه بگويد: نمي‏دانم.

    منابع فقه وي: قرآن، سنت، اجماع، قياس، قول صحابي، استحسان، استصلاح، سد
ذرايع و عمل اهل مدينه مي‏باشد.

    مالك فردي بود با هيبت و وقتي هارون‏الرشيد به مدينه آمد گفت: هارون بايد پيش
اهل علم بيايد و عالمان به نزد سلاطين نمي‏روند. وي قيام محمد نفس زكيه را تأييد كرد. وي بيعت با منصور عباسي را مكروه و ساقط از اعتبار مي‏دانست. مالك را توسط
حكومت تازيانه زدند و اين وسيله‏اي شد تا مالك در نزد مردم محبوب شود.⁽³⁾

    از جمله كتابهاي مالك: 1ـ موطأ 2ـ تفسير غريب‏القرآن 3ـ رساله‏هاي منسوب به او
را مي‏توان برشمرد. مالك الموطأ را به ترتيب ابواب فقهي نوشته كه درآن رواياتي از امام
سجاد و باقر عليهماالسلام به چشم مي‏خورد.

    گفته شده از مالك خواستند تا موطأ را تكثير كنند و در سراسر جهان اسلام پخش كنند
تا همه از كتاب او استفاده نمايند ولي مالك اجازه نداد و گفت: در سراسر جهان اسلام
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1- ابي عبداللّه‏ محمدبن الحسن الشيباني.

2- ضميري، محمدرضا، جستاري در انديشه فقهي مذاهب، ص 272، از: گلستان معرفت، تابستان 84.

3- الفهرست، ابن نديم.

87