بخش 1

بسم الله الرحمن الرحيم

هدف از اين تأليف كتاب

    يقينا كميت و كيفيت برگزاري سفرهاي زيارتي در جوامع اسلامي بعنوان يكي از شاخص ها و محورهاي توسه اعتقادي،فرهنگي،اقتصادي و ... بشمار مي آيد كه پيامدها و دستاوردهاي آن چنانچه بدرستي صيانت و ترويج شود،تأثير ويژه اي در بخش هاي اجرائي كشور بجا خواهد گذاشت.

    رشد فزاينده زائران و متقاضيان سفرهاي زيارتي،سازمان حج و زيارت را بر آن داشت تا نسبت به ارتقاي سطح ارشاد و آموزش دست اندركاران خدمت به زائران گامهاي مؤثر و مناسب بردارد تا از اين رهگذر جمع كارآمد و كادر ورزيده و آگاه در كسوت خدمتگذاري به زائران گرامي وارد اين عرصه مقدس شود.

    بنابراين با توجه به ضرورت تأمين و پرورش نيروي انساني كارآمد و ماهر بعنوان خادمان امور زيارتي ، تهيه و تدوين و تأليف متون آموزشي علمي و كاربردي متناسب با نيازهاي فراگيران در سطوح مختلف را كاملاً ضروري مينمايد.لذا تنظيم و ارائه سلسله انتشارات توسط اداره آموزش كارگزاران معطوف به همين امر مي باشد كه اميدواريم مورد توجه خوانندگان قرار گيرد.

اداره آموزش كارگزاران

سازمان حج و زيارت

7

1- ضرورت تدوين درس نقشه‏خواني در جغرافياي كشورهاي عربستان، عراق و سوريه

    بشر از ديرباز براي كشف ناشناخته‏ها و شناسايي محيط اطراف خود به
كسب اطلاعات مي‏پرداخته است. اين كوشش در ابتدا، جنبه‏ي رفع نيازهاي
اوليه را داشت. ليكن با پيدايش جوامع و پيچيدگي پديده‏هاي روي زمين
ابعاد گسترده‏اي يافت (مقيمي، همراه، 1373:1). يكي از جلوه‏هاي عيني
دريافت اطلاعات از محيط طبيعي نقشه است. ضرورت تهيه نقشه بر همه
كساني كه به محاسن اطلاعات تصويري واقف‏اند روشن است و بدون ترديد
مي‏توان ادعا كرد كه اجراي هر طرح مطالعاتي، آباداني، گردشگري و
زيارت بدون بهره‏گيري از نقشه ميسر نخواهد بود و يا مشكلاتي را به همراه
خواهد داشت.

    موضوعاتي كه در نقشه مي‏گنجد متنوع است و همين امر، كاربرد نقشه را
وسعت مي‏بخشد و تمام كارشناسان و كاربران نقشه در چند دهه‏ي اخير
سعي بر آن داشتند كه از اطلاعات تصويري بهره بيشتري برده و نقشه را
وسيله‏ي مناسبي براي برآورده ساختن نيازهاي خود بدانند.

    همچنين از آنجا كه ميدان و توانايي ديد انسان محدود است لذا مشاهده
يكپارچه حتي يك شهر كوچك نيز به طور مستقيم ممكن نيست زيرا حتي

8

 اگر با استفاده از امكانات تكنيكي امروزي نظير هواپيما و هلي‏كوپتر پهنه
مورد مطالعه را از فاصله دور بررسي كنيم اگرچه ميدان ديد وسيع‏تر مي‏شود
ولي در مقابل، به نسبت افزايش فاصله جزئيات بيشتري از چشم‏انداز
غيرقابل تشخيص خواهد شد. علاوه بر اين هنگامي كه تمامي كره زمين به
عنوان يك واحد جغرافيايي مورد بحث است، حتي ديدن خطوط كلي‏تر
نظير پراكندگي آب و هوا و خشكي هوا و كشورها مقدور نيست.

    اگرچه در تمام رشته‏هاي علوم زميني و برخي كاركردهاي ديگر از نقشه
به عنوان يك وسيله آموزش به طور وسيع استفاده مي‏شود ولي براي
گردشگري و سفر به كشورهاي مختلف به‏ويژه كشورهاي زيارتي چون
عربستان، عراق و سوريه براي كارگزاران حج و زيارت اهميت خاصي دارد.

    شناسايي و پيدا كردن شهرهاي زيارتي و مقدس چون مدينه و مكه بر
روي نقشه‏هاي عربستان يا كربلا، سامرا، نجف در عراق و شهر شام، حلب و
دمشق در سوريه از نيازهاي ضروري به شمار مي‏رود. در مقياس بزرگتر
كاربرد نقشه در نقشه‏هاي شهرهاي گفته شده غيرقابل انكار است. به طور
مثال پيدا كردن محل خيمه‏هاي ايراني‏ها، منا، محل قرباني، بزرگراه‏ها،
هتل‏ها، بازارهاي مهم، مساجد قديمي در شهرهاي مكه و مدينه اهميت
تدريس نقشه و نقشه‏خواني را در كشورهاي مذكور نشان مي‏دهد. اين مهم
نيز در سفر به كشورهاي عراق و سوريه و پيدا كردن شهرهاي مورد نظر بر
روي نقشه كشور و پيدا كردن مكان‏هاي مقدس، هتل‏ها، خيابان و . . . بر
روي نقشه شهري مصداق پيدا مي‏كند.

2- تعريف نقشه:

    نقشه تصوير قائم از تمامي يا قسمتي از سطح كره زمين روي يك سطوح
مستوي است كه به نسبت به مقياس معيني كوچك شده و عوارض و

9

پديده‏ها و عوارض مختلف به طور انتخابي و با علائمي خاص روي آن
نشان داده شده است. بنابراين نقشه وسيله‏اي كه اگر به طور صحيح مورد
بهره‏برداري قرار گيرد مي‏تواند اطلاعات سودمندي از قبيل مساحت،
موقعيت ارتفاعات، مكان‏ها، راههاي ارتباطي و غيره را در اختيار كاربر يا
استفاده‏كننده قرار دهد (عارف‏زاده، 1378:5).

3- روش تهيه نقشه: عكس‏هاي هوايي و تصاوير ماهواره

    عكس‏هاي هوايي كه توسط هواپيماي مخصوص تهيه مي‏شوند مبنايي
براي تهيه نقشه به شمار مي‏روند. در ايران اولين عكسبرداري هوايي در 22 ارديبهشت سال 1335 صورت گرفت (زبيري، دالكي، 1378:5) عكسهاي
هوايي در اكثر رشته‏هاي علمي براي پيش‏برد عمليات شناسايي و اندازه‏گيري
به كار برده مي‏شوند. نقشه‏برداري هوايي و تهيه نقشه، امور كشاورزي و
منابع طبيعي، حفاظت خاك و آبخيزداري، مطالعات زيستي، تشخيص
آلودگيها، بررسي توسعه شهري، طراحي راهها، گردشگري و باستان‏شناسي
و ... از كاربردهاي عكس هوايي است. تفسير عكس هوايي توسط
استرسكوپ صورت مي‏گيرد. امروزه تصاوير ماهواره‏ها به خصوص
ماهواره‏هاي پيشرفته تهيه نقشه را نيز ميسر ساخته كه از دقت قابل توجهي نيز
برخوردار است.

4- نقشه‏خواني چيست:

    اساس نقشه‏خواني بر دو اصل استوار است: اول اطلاعات حاشيه نقشه و
دوم اطلاعات متن نقشه كه اطلاعات حاشيه نقشه شامل موارد زير مي‏شود:

    1ـ طول و عرض جغرافيايي.

    طول جغرافيايي به موازات نصف‏النهار مبدأ يا گرينويچ مي‏باشند كه بين

10

 180-0 درجه شرقي و 180-0 درجه غربي قرار دارند. به عبارت ديگر
نصف‏النهارات دايره‏هايي هستند كه از دو قطب كره‏ي زمين عبور مي‏كنند و
زمين را به دو نيم‏كره شرقي و غربي تقسيم مي‏نمايند.

    عرض جغرافيايي دوايري به موازات خط استوا هستند كه بين 90-0 درجه شمال و 90-0 درجه جنوب آن قرار مي‏گيرند.

    2ـ كادر نقشه كه به شكل عمدتا مستطيل نقشه دربر مي‏گيرد.

    3ـ عنوان نقشه كه در بالاي كادر نوشته مي‏شود.

    4ـ جهت‏ها.

    ما به طور روزمره جهت بعضي از عوامل يا پديده‏ها را با اصطلاحات
سمت راست، سمت چپ، جلو، عقب و نظاير آن نشان مي‏دهيم. درواقع
جهت آن پديده‏ها نسبت به يك نقطه مبداء مشخص مي‏كنيم. اين نقطه
مبداء ممكن است شخص ناظر يا مكان معيني باشد. اما در روي نقشه‏هاي
جغرافيايي، امتداد نقطه شمال جغرافيايي به عنوان مبداء مورد استفاده قرار
مي‏گيرد و جهت و امتداد هر نقطه‏اي در سطح زمين نسبت به امتداد شمال به
عنوان مبداء مقايسه مي‏گردد. بر اين اساس نصف‏النهارات، امتداد شمال به
جنوب و مدارات، امتداد مشرق به مغرب را نشان مي‏دهند.

11

    اما ساده‏ترين راه براي پيدا كردن جهت‏هاي جغرافيايي روشي ساده ولي
عملي است به اين صورت كه اگر دست راست به سمت طلوع خورشيد و
دست چپ در جهت غروب خورشيد باشد دست راست سمت مشرق و
دست چپ سمت مغرب را نشان مي‏دهد. به اين ترتيب سمت مقابل شمال و
پشت سر جنوب را تعيين مي‏كند كه سمت شمال به عنوان مبداء انتخاب
مي‏گردد.

1-4- انواع شمال

    همان‏گونه كه اشاره گرديد در تعيين جهت و امتداد نقاط و موقعيت‏ها،
امتداد شمال به عنوان امتداد مبداء درنظر گرفته مي‏شود. به طور كلي در
كارهاي جغرافيايي براي سنجش امتدادها، سه امتداد مبنا به شرح زير وجود
دارد:

12

الف: شمال حقيقي يا شمال جغرافيايي True North

    امتداد شمال حقيقي هر نقطه همان‏گونه كه قبلاً اشاره گرديد، امتداد
نصف‏النهاري است كه از آن نقطه مي‏گذرد. بديهي است نصف‏النهارها به
قطب شمال حقيقي ختم مي‏گردند. امتداد شمال حقيقي را با يك فلش ì يا
علامت ستاره، در حاشيه نقشه نشان مي‏دهند.

ب: شمال مغناطيسي: Magnetic North

    هنگام استفاده از نقشه و توجيه آن، مشخص نمودن امتداد شمال حقيقي
در روي زمين مشكل است و عموما براي رفع اين مشكل، از قطب‏نما
استفاده مي‏كنند. جهت شمالي كه عقربه قطب‏نما نشان مي‏دهد شمال
مغناطيسي مي‏باشد. اين امتداد، بر امتداد شمال حقيقي منطبق نيست و شمال
مغناطيسي نسبت به شمال حقيقي، داراي مقداري انحراف است كه آن را
«انحراف مغناطيسي» مي‏گويند (يماني، 1382:33).

ج: شمال شبكه: Gride North

    امتداد شمالي محورهاي شبكه را در مختصات قائم‏الزاويه‏اي شمال شبكه
مي‏نامند. درحقيقت نصف‏النهارات و مدارها (عرض‏ها) برهم عمودند و
بالاي آن شمال و مقابل آن جنوب قرار مي‏گيرند.

2-4- روش پيدا كردن شمال جغرافيايي:

    چنان كه گفته شد يافتن جهت شمال يكي از ضروريات نقشه‏خواني
است. علاوه بر توجيه نقشه اغلب در كارهاي روزانه نيز يافتن سمت شمال
مسائل گوناگوني را مطرح مي‏سازد.

13

يافتن سمت شمال به كمك خورشيد و سايه سردستك

    اين طريقه كه يكي از ساده‏ترين شيوه‏هاي يافتن مي‏باشد به اين شرح
است كه دستكي را كه در ازاي آن حدود 120 سانتي‏متر باشد انتخاب كرده
و آن را در زمين آفتابگير مسطح و همواري فرو بريد و محل سايه
سردستك را (در هر موقع از روز فرق نمي‏كند) به وسيله ميخ و يا قطعه
سنگي روي زمين علامت بگذاريد. حدود ده دقيقه صبر كرده و دوباره
محل سايه سر دستك را با علامت ديگري مانند چوب يا ميخ روي زمين
نشانه‏گذاري كنيد. حال دو نقطه‏اي را كه نشانه‏گذاري كرده‏ايد به وسيله خط
مستقيمي بهم متصل ساخته و آن را قدري ادامه دهيد. اين خط درواقع
جهت غرب به شرق را مشخص مي‏سازد بدين ترتيب كه نقطه يكم سوي
مغرب و نقطه دوم شرق را نمايش مي‏دهد.

    حال خط مستقيمي را بر هر نقطه از خط مشرق مغرب كه مورد نظرتان
باشد عمود سازيد تا امتداد شمال و جنوب بدست آيد. بايد توجه داشت كه
عمود بودن دستك بر سطح زمين ضرورتي ندارد و مورب هم كه باشد
اشكالي ندارد (جعفري، 1363:30)

14

يافتن شمال با استفاده از برابري سايه‏هاي دستك

    اين طريقه نسبت به روش قبل (سايه سردستك) داراي دقت بيشتري
است و طرز كار آن به شرح زير مي‏باشد:

    دستكي را به طور قائم در زمين آفتاب‏گير همواري كه بتواند حداقل
سايه‏اي به درازاي حدود 30 سانتي‏متر ايجاد كند فرو ببريد و محل سايه را
در زمان پنج تا ده دقيقه پيش از ظهر به وسيله ميخ يا قطعه سنگي روي زمين
مشخص سازيد. حال كماني به مركز پاي دستك و شعاع درازاي سايه آن به
كمك ريسمان روي زمين رسم كنيد.

    بديهي است هرچه به ظهر نزديك شويم از طول سايه كاسته شده و
درازاي آن در ظهر به حداقل مي‏رسد و از ظهر به بعد دوباره بر درازاي آن
افزوده مي‏شود تا هنگامي كه سايه مزبور كمان رسم شده را قطع نمايد. محل
برخورد سايه دستك با كمان مزبور را بدون درنگ روي زمين نشانه‏گذاري
كنيد و دو نقطه مزبور را به وسيله خط راستي بهم متصل سازيد تا مشرق ـ
مغرب بدست آيد.

    خطي از پاي دستك به خط مشرق ـ مغرب عمود سازيد تا كمان مزبور
را در نقطه‏اي قطع نمايد و امتداد شمال مشخص گردد. بايد توجه داشت كه
دقت اين روش به سرعت عمل و دقت عامل در هنگام برخورد مجدد سايه
و كمان دايره دارد.

15

يافتن شمال در شب

    در هنگام شب براي شمال‏يابي از ستارگان استفاده مي‏شود. براي اين
منظور در نيم‏كره شمالي مي‏توان از اشكال فلكي دب اكبر كمك گرفت و
ستاره قطبي را به آساني پيدا كرد. در نيم‏كره جنوبي نيز از ستارگان ديگري
به نام صليب جنوبي كمك گرفته شده و مطابق شكل محل قطب جنوب را به
دست مي‏آورند.

    مطابق شكل اگر فاصله ميان ستارگان 7 و 6 از صورت فلكي دب اكبر (خرس بزرگ) را از جهت 6 به 7 پنج برابر كنيم به ستاره نسبتا درخشاني
مي‏رسيم كه به آن ستاره‏ي قطبي يا ستاره جدي مي‏گويند. اين ستاره در
امتداد محور چرخشي زمين بر فراز شمال كره‏ي زمين قرار گرفته و امتداد
شمال جغرافيايي را نشان مي‏دهد.

16

    در قطب جنوب مطابق شكل صورت فلكي صليب جنوبي اگر فاصله ميان
ستارگان 2 و 3 از جهت 2 به 3 چهار و نيم برابر كنيم به نقطه‏اي مي‏رسيم كه
در امتداد چرخش زمين و بر فراز قطب جنوب كره‏ي زمين قرار گرفته است. اين نقطه امتداد جنوب جغرافيايي را نشان مي‏دهد.

شمال‏يابي به كمك ساعت:

    امتداد تقريبي شمال و جنوب را مي‏توان به كمك ساعت به شرح زير
بدست آورد:

الف: در نيمكره شمالي

    نوك عقربه ساعت شمار را طوري متوجه خورشيد بسازيد كه پايه آن
درست در زير عقربه ساعت‏شمار قرار گيرد. در اين حال نيمساز زاويه
حاصل از عقربه ساعت‏شمار و عدد 12 نمايشگر جنوب و سوي ديگر آن
شمال را نشان مي‏دهد.

17

ب: در نيمكره جنوبي

    عدد 12 ساعت را متوجه خورشيد كرده و نيمساز زاويه عقربه ساعت
شمار و عدد 12 را نظري رسم كنيد. در اين حال امتداد نيمساز معرف شمال
و سوي ديگر آن جنوب را به‏طور تقريب نشان مي‏دهد.

18

روش پيدا كردن قبله

الف ـ قطب ‏نما

ب ـ آزيموت مكه

    چون تعيين سمت قبله يكي از مسائل مساجد و نمازخانه‏ها است، از اين
رو به نحوه‏ي محاسبه از يموت جغرافيايي مكه كه درواقع همان سمت قبله
است به شرح زير اشاره مي‏شود:

    اصولاً براي محاسبه‏ي سمت قبله، مختصات جغرافيايي شهري كه در آن
به سر مي‏بريم و همچنين مختصات جغرافيايي شهر مكه ضروري است. براي اين كار اختلاف طول جغرافيايي نقطه مورد نظر يا شهر مورد نظر را با
شهر مكه حساب مي‏كنيم سپس اختلاف عرض جغرافيايي نقطه مورد نظر با
شهر مكه را نيز بدست مي‏آوريم و بعد اختلاف طول‏ها را بر اختلاف
عرض‏ها تقسيم مي‏كنيم و عدد زاويه‏اي كه حاصل مي‏شود با مراجعه به
جداول مثلثاتي يا ماشين حساب تانژانت آن را حساب مي‏كنيم كه اين
آزيموت مستقيم مكه به تهران است.

تعيين سمت قبله با ساده‏ترين شيوه

    قبله‏يابي و تعيين سمت قبله از مباحث بنيادين علم هيئت و نجوم اسلامي
است و دانستن سمت قبله در بسياري از عبادات امري ضروري است. يكي
از شيوه‏هاي دقيق جهت‏يابي قبله، استفاده از سايه شاخص به هنگام زوال
ظهر مكه معظمه در روزهاي 6 خرداد و 24 تير است. بر اين پايه مي‏توانيد با
استفاده از يك شاخص و تعيين سايه شاصخ در اين دو روز، سمت دقيق
قبله هر مكاني را در نيمكره شمالي به سادگي بياييد.

    مكه معظمه كه قبله مسلمانان در آن واقع است، در طول جغرافيايي 39 درجه و 54 دقيقه شرقي و عرض جغرافيايي 21 درجه و 27 دقيقه شمالي
قرار دارد.

19

در روزهاي 6 خرداد و 24 تير هر سال، ميل خورشيد (فاصله مركز
خورشيد تا استواي سماوي) با عرض جغرافيايي مكه برابر مي‏شود و به
عبارت ديگر، در هنگام ظهر شرعي، خورشيد درست در سمت‏الرأس مكه
قرار مي‏گيرد؛ درنتيجه شاخص در مكه سايه نخواهد داشت و لذا در هر
مكاني كه ايستاده باشيد، خلاف جهت سايه‏ي شما، سمت صحيح قبله را
نشان مي‏دهد. براي آنكه اين عمل به دقت انجام پذيرد، مي‏توان از يك
ميله‏ي عمود بر زمين يا شاغول استفاده كرد و خلاف جهت سايه‏ي آن را در
اين دو روز از سال در هنگام ظهر مكه (ساعت 13 و 48 دقيقه روز 6 خرداد
و ساعت 13 و 57 دقيقه روز 24 تير) مشخص نمود. به اين ترتيب جهت
صحيح قبله در محل مورد نظر به دست مي‏آيد.

6 خرداد، ساعت 13 و 48 دقيقه به وقت ايران

24 تير، ساعت 13 و 57 دقيقه به وقت ايران

20

استفاده از دستگاه GPS

    جديدترين وسيله‏ي تعيين مشخصات جغرافيايي و قبله GPS است كه با
ارتباط با ماهواره‏هاي مختلف، طول، عرض، ارتفاع و جهت قبله‏ي هر نقطه
امكان‏پذير است.

5ـ مقياس:

    همان طور كه در تعريف نقشه داريم يكي از اركان نقشه، مقياس آن بود
كه تعريف كوچك شدن عوارض به نسبت معين است. آنچه كه مسلم است
ترسيم عوارض سطح زمين به همان اندازه طبيعي امكان‏پذير نيست و ناگزير
بايد عوارض طبيعي را به نسبت‏هاي معيني كوچك كرد تا انتقال و ترسيم
آنها بر روي نقشه ميسر شود.

    به عبارتي مي‏توان مقياس نقشه را چنين تعريف كرد كه مقياس عبارت
است از نسبت فاصله مستقيم دو نقطه معين در روي نقشه به فاصله مستقيم
همان دو نقطه بر روي زمين، يا نسبت كوچك شدن فاصله دو نقطه روي
نقشه به فاصله همان روز نقطه روي زمين را مقياس مي‏گويند (يماني، 1382:41).

    مقياس اساسي‏ترين فاكتور روي نقشه است و در تمام نقشه‏ها بايد مقياس
آن مشخص شود. در فرمول مقياس، E مقياس، d فاصله دو نقطه بر روي
نقشه و D فاصله دو نقطه بر روي زمين است.

E = d/D

انواع مقياس:

الف ـ مقياس لفظي

    نسبت كوتاه شدن طول خطوط يا فاصله‏ها يعني مقياس در نقشه‏هاي

21

 قديمي اغلب به صورت لفظي بوده و با جملاتي از قبيل: يك سانتي‏متر برابر
يك كيلومتر است يا يك سانتي‏متر بر يك كيلومتر بيان مي‏شد (جداري
عيوضي، 1369:33).

ب ـ مقياس كسري

    در اغلب نقشه‏ها به صورت يك كسر ساده بيان مي‏شود. صورت كسر
هميشه عدد يك (واحد) مي‏باشد و به اين ترتيب نسبت كوتاه شدن فواصل
يا خطوط به دقيق‏ترين و روشن‏ترين شكل خود نشان داده مي‏شود. هر
واحدي كه به صورت كسر داده شد مخرج نيز همان واحد را خواهد داشت.

    براي مثال در مقياس 1/400,000 ، فاصله دو آبادي بر روي نقشه يك
سانتي‏متر است و فاصله آنها بر روي زمين400,000سانتي‏متر.

    بايد توجه داشت كه قاعدتا فاصله روي زمين را به متر و كيلومتر بيان
مي‏كنند ولي در كسر صورت و مخرج بايد يك واحد اندازه‏گيري باشند. در
مقياس كسري بالا مي‏توان گفت كه هريك سانتي‏متر روي نقشه معادل 400,000سانتي‏متر يا 4000 متر يا 4 كيلومتر بر روي زمين است.

    مسأله 1 : فاصله دو روستا بر روي نقشه‏اي به مقياس1/50,000 ، چهار
سانتي‏متر است. فاصله آنها بر روي زمين چقدر است؟

    حل: با توجه به كسر 1/50,000، هر سانتي‏متر روي نقشه معادل پنجاه هزار
سانتي‏متر بر روي زمين است كه معادله‏اي ساده مي‏توان فاصله آنها را بر
روي زمين از روي فرمول E = d/D بدست آورد.

22

E =1/50,000

d = 4 سانتي‏متر

D = ?

سانتي‏متر روي زمين             1 سانتي‏متر روي نقشه

              4                                        50,000

× = 50،000 x 4 = 200،000   فاصله به سانتيمتر روي زمين

D = 200،000 ÷100 = 2000   فاصله به متر روي زمين

D = 2000 ÷ 1000 = 2          فاصله به كيلومتر بر روي زمين

    مسأله 2 : اگر فاصله دو شهر بر روي نقشه‏اي 5 سانتي‏متر و بر روي زمين
اين دو شهر به فاصله 50 كيلومتر باشند مقياس نقشه را بدست آوريد.

    حل: مطابق فرمول E = d/D ، مقياس نقشه محاسبه مي‏شود.

d = 5 سانتيمتر

D = 50 كيلومتر

    چون صورت و مخرج كسر بايد يك واحد باشند و صورت 5 سانتي‏متر
است بنابراين D را كه فاصله روي زمين است به سانتي‏متر تبديل مي‏كنيم:

D = 50 x 1000 = 50،000    كيلومتر به متر

50،000 x 100= 5000،000    متر به سانتيمتر

E = d/D =  5/5000،000 = 1/1000،000

مقياس خطي يا ترسيمي:

    مقياس نقشه معمولاً به صورت خطوط مدرجي ترسيم مي‏شود كه به
واحدهاي معادل زميني تبديل شده‏اند. مقياس خطي داراي دو قسمت است.

23

 قسمت اول تقسيمات سمت راست صفر و قسمت دوم تقسيمات جزئي
سمت چپ صفر است كه به پاشنه‏ي مقياس معروف است.

          كيلومتر    5              4               3               2               1               0                                             1000 متر

 

مسأله: مقياس 000/5001 را به مقياس خطي تبديل نمائيد.

حل: خطي به طول پنج سانتي‏متر رسم مي‏كنيم و آن را به واحدهاي يك
سانتي‏متري تقسيم مي‏كنيم و به شكل اعداد را قرار مي‏دهيم.

       
 كيلومتر    20                15              10                 5                 0                      
                              5000 متر

    قسمت سمت چپ صفر تقسيمات جزئي كه هر كدام هزار متر و
تقسيمات سمت راست صفر هر واحد يك سانتي‏متري معادل پنج كيلومتر
مي‏باشد. همان طور كه ملاحظه مي‏شود تقسيمات جزئي يعني سمت چپ
صفر يك سانتي‏متر معادل 5000 متر است كه پنج واحد جزئي‏تر هزار متري
تقسيم شده است. واحد جزئي مي‏توانست به ده واحد جزئي‏تر 500 متر نيز
تقسيم شود.

 

6ـ محاسبه طول و مساحت از طريق مقياس نقشه:

    نقشه داراي مقياس است، بنابراين مي‏توان فواصل نقاط و نيز مساحت
پهنه‏ها را اندازه‏گيري كرد.

24

اندازه‏گيري خطوط مستقيم

الف: با استفاده از مقياس كسري

    فاصله شهري با روستايي بر روي نقشه‏اي به مقياس1/20،000، 5 سانتي‏متر
است. فاصله آنها بر روي زمين چقدر است؟

E = d/D           1/20،000 = 5/D

D = 5 x 20،000 = 100،000      فاصله روي زمين به سانتيمتر

100،000 ÷ 100 = 1000           فاصله روي زمين به متر

1000 = 1000 = 1                   فاصله روي زمين به كيلومتر

 

ب: روشهاي اندازه‏گيري طول خطوط منحني

1ـ اندازه‏گيري با نخ

    يك تكه نخ را به تدريج بر مسير مورد اندازه‏گيري منطبق نموده، سپس با
كشيدن دو سر نخ آن را به يك امتداد مستقيم تبديل مي‏كنيم و سپس طول
آن را با خط‏كش يا مقياس خطي نقشه قرائت مي‏كنيم.

25

2ـ اندازه‏گيري با لبه كاغذ

    طول مسير مورد اندازه‏گيري را با مداد، تبديل به پاره‏خطهايي مي‏كنيم كه
اين پاره‏خط‏ها امتداد نسبتا مستقيمي داشته باشند. سپس با قرار دادن لبه
كاغذ، پاره‏خط را به روي كاغذ انتقال داده و مسير را تبديل به يك امتداد
مستقيم مي‏نمائيم و درنهايت با استفاده از خط‏كش يا مقياس خطي، فاصله
مورد نظر را بدست مي‏آوريم.

3ـ اندازه‏گيري به وسيله كورويمتر

    كورويمتر يا منحني‏سنج دستگاهي است با يك صفحه مدرج (مطابق
تصوير) كه در انتهاي آن چرخ كوچكي تعبيه شده است. براي اندازه‏گيري
بايد اين چرخ را به طور دقيق روي مسير مورد اندازه‏گيري حركت داد. طول
مسير طي شده برحسب مقياس يا يكي از واحدهاي متريك از روي صفحه
مدرج كورويمتر قرائت شده و با توجه به مقياس نقشه محاسبه مي‏گردد.

26

در ميان روشهاي گفته شده دقت كورويمتر و سرعت آن از همه بيشتر است.

رابطه بين مقياس و مساحت سطوح

    بايد توجه داشت كه مقياس، بيانگر نسبت كوچك شدن فاصله‏هاست، نه
مساحت‏ها، براي مثال، يك فاصله يك سانتيمتري روي نقشه 50000:1 برابر 500 متر است، اما يك پهنه يك سانتيمتر مربعي، روي همين نقشه،
برابر 250000 متر مربع مي‏باشد. زيرا هر سطح داراي دو بعد است، (طول و
عرض) و هرگاه يك سطح بر روي نقشه ترسيم مي‏شود، هر دو بعد آن به
نسبت مقياس كوچك مي‏گردد. از اين رو كوچك شدن سطوح، با توان دوم (مجذور) مقياس نقشه متناسب است. مقياس نقشه موجود در تصوير زير دو
برابر بزرگ شده است.

27

    در صورتي كه ابعاد آن، 4 برابر بزرگتر است. زيرا همانگونه كه اشاره
گرديد، مقياس بيانگر نسبت كوچك شدن فاصله‏هاست، نه مساحت‏ها. بنابراين اگر هر كدام از اضلاع نقشه را دو برابر بزرگ كنيم، ابعاد آن همانند
تصوير، در عمل 4 برابر بزرگتر خواهد شد. چون ضلع نقشه درواقع يك
فاصله است.

روش محاسبه مساحت پهنه‏ها روي نقشه

    همان‏گونه كه ذكر گرديد، مساحت روي نقشه با مجذور مقياس متناسب
است. بنابراين اگر مساحت بدست آمده از روي نقشه را در مجذور مخرج
مقياس كسري ضرب كنيم، مساحت معادل آن روي زمين به دست مي‏آيد.

28