بخش 2

    براي مثال، در پلان زير ابعاد زمين 3×2 سانتيمتر است كه مساحت آن
روي نقشه برابر 6 سانتي‏متر مربع خواهد بود. چون مقياس نقشه 2000:1 است، پس مساحت واقعي آن در روي زمين 2400 متر مربع خواهد بود. زيرا هر سانتيمتر مربع نقشه برابر (40=20×20) 400 متر مربع مي‏باشد. بنابراين:

  6cm² x 400m² = 2400m²

6cm² x 200 x 200 = 24,000,000cm²

24,000,000cm² ÷ 10,000 = 2400m²

    بهتر است قبل از انجام محاسبه، واحدهاي طول اضلاع پهنه مورد
اندازه‏گيري را به واحد معادل روي زمين تبديل كرده و سپس محاسبه را
انجام داد. مثال ديگر:

    ـ مساحت شهر مرند در روي نقشه برابر 3 سانتي‏متر مربع است كه با
پلانيمتر اندازه‏گيري شده است.

    ـ براساس مقياس هر سانتيمتر نقشه برابر 1000 متر است.

29

 پس يك
سانتيمتر مربع آن، 1000000 متر مربع مي‏باشد. متر مربع (1000000 = متر 1000 × متر 1000).

    بنابراين 3 سانتي‏متر مربع مساحت روي نقشه، در روي زمين معادل 3000000 متر مربع خواهد بود، (متر مربع 3000000 = متر مربع 1000000 ×
سانتيمتر مربع 3).

اندازه‏گيري مساحت پهنه‏ها

    براي اندازه‏گيري مساحت پهنه‏هاي مختلف، روشهاي متفاوتي وجود
دارد. بديهي است زمينه‏ي كار بر روي هر روش، با توجه به شكل پهنه و
دقت روش، تفاوت مي‏كند. اين روشها عبارتند از:

الف ـ اندازه‏گيري سطوح داراي شكل هندسي منظم

حالت اول:

    نقشه زير قسمتي از نقشه بزرگ مقياس يك آبادي را نشان مي‏دهد. مساحت عرصه‏هاي هندسي قابل محاسبه را به دست آوريد.

30

    با استفاده از يك خط‏كش مي‏توان به سادگي هر محدوده را اندازه‏گيري
نموده و با روش محاسبه اشكال هندسي منظم و مقايس نقشه، مساحت آنها
را بدست آوريد.

حالت دوم:

    نقشه زير محدوده يك زمين زراعي را نشان مي‏دهد. قبل از اندازه‏گيري
اضلاع، بهتر است با خط‏كش و مداد، آن را تبديل به چند شكل هندسي
منظم نموده، سپس اندازه‏گيري و محاسبه نمائيم.

    اين روش براي پهنه‏هايي مناسب است كه اضلاع آن خطوط مستقيم باشد.

31

متر مربع 600 = (2 ÷ 20) × 60 = مثلث 1

متر مربع 400 = (2 ÷ 20) × 40 = مثلث 2

متر مربع 180 = (2 ÷ 30) × 12 = مثلث 3

متر مربع 480 = (2 ÷ 30) × 32 = مثلث 6

متر مربع 600 = 24 × (2 ÷ 20 + 30) = ذوزنقه 4

متر مربع 800 = 32 × (2 ÷ 20 + 30) = ذوزنقه 5

متر مربع 3060 جمع

ب ـ اندازه‏گيري مساحت پهنه‏هاي داراي شكل نامنظم

    اگر پهنه‏ها، نظير درياچه‏ها، سطوح ناهمواري و شيب، اراضي تحت
پوشش گياهي و نظاير آن، شكل هندسي منظمي نداشته باشند، روشهاي
متفاوتي براي اندازه‏گيري مساحت آنها وجود دارد. اين روشها عبارتند از:

1ـ روش شبكه‏بندي مربع

    ـ در اين روش، پهنه مورد اندازه‏گيري را مانند تصوير زير بر روي يك
ميز نور قرار داده و سپس با يك مداد نازك، بر روي يك كاغذ ميليمتري به
دقت منتقل مي‏نمايند.

32

    ـ در مرحله دوم، شبكه‏ها را شمارش مي‏نمايند. ابتدا شبكه‏هاي 1 سانتيمتر
مربعي و سپس شبكه‏هاي 41 سانتيمتر رمبعي و درنهايت شبكه‏هاي يك
ميليمتري پيرامون محدوده را شمارش مي‏نمايند.

    براي جلوگيري از خطا و تكرار شمارش شبكه‏ها، داخل آنها را در هر
شمارش، علامت‏گذاري مي‏كنند. اين روش نسبت به ساير روشهاي دستي از
دقت نسبتا خوبي برخوردار است. درنهايت كليه شبكه‏هاي شمارش شده،
تبديل به سانتيمتر مربع مي‏شوند. از آنجا كه هر 100 ميليمتر مربع برابر 1 سانتيمتر مربع و هر 4 شبكه يك‏چهارم سانتيمتر مربعي برابر 1 سانتيمتر مربع
مي‏گردد، بنابراين جمع شبكه‏ها برابر 8/4 سانتيمتر مربع مي‏باشد و با احتساب
اينكه هر سانتيمتر مربع نقشه در مقياس 2000:1 برابر 400 متر مربع مي‏باشد،
مساحت پهنه مورد اندازه‏گيري برابر 1920 متر مربع خواهد بود.

33

2ـ اندازه‏گيري مساحت به روش نواري

    ابتدا بايد به وسيله مداد و خط‏كش پهنه مورد اندازه‏گيري را بوسيله
خطوطي موازي و هم فاصله تقسيم‏بندي نمود (تصوير زير).

    بهتر است فاصله خطوط موازي، متناسب با مقياس نقشه باشد و از طرفي،
انحناهاي محيط پهنه مورد اندازه‏گيري بر خطوط منطبق گردند. زيرا هر قدر
انحناها بيشتر باشد، پهناي نوارها بايد كمتر درنظر گرفته شوند.

    در مرحله دوم، انتهاي نوارها بايد مطابق تصوير زير، با يك زاويه قائمه
بسته شود. به گونه‏اي كه نوارها تبديل به مستطيل گردند. بايد توجه داشت كه
موقع بستن انتهاي نوارها، خط در يك حالت بينابين، ترسيم گردد. در
تصوير دوم پهناي نوارها 1 سانتيمتر بوده و طول مجموع آنها برابر 88/4 سانتيمتر است. چنانچه نوارها را به هم متصل كنيم، شكل حاصله يك
مستطيل با ابعاد 1 سانتيمتر در 88/4 سانتيمتر خواهد بود و با توجه به مقياس
نقشه، مساحت آن برابر 1952 متر مربع مي‏باشد.

    روش نواري يك روش نسبتا آسانتر و سريعتري مي‏باشد. ليكن، در
كارهايي كه نيازمند دقت زيادتري است، اين روش مناسب نبوده

34

 و از دقت
كافي برخوردار نيست. زيرا حدود نوارها يا ابعاد و مرز محدوده تحت
مساعي، كاملاً منطبق نمي‏گردد.

3ـ اندازه‏گيري مساحت به روش شبكه نقطه‏دار

    با اين روش مي‏توان به سرعت مساحت پهنه‏اي را محاسبه نمود. اصول
كار براساس همان روش شبكه‏بندي استوار است. وسيله‏ي اندازه‏گيري، طلق
يا كاغذ شفافي است كه روي آن يك شبكه متعامد، همراه با نقطه‏هاي با
فاصله مساوي ترسيم شده است. هر نقطه درواقع در مركز مربعي قرار دارد
كه طول اضلاع آن به اندازه‏ي فاصله هر دو نقطه است (تصوير 1). براي
اندازه‏گيري مساحت يك پهنه بايد شبكه نقطه را روي پهنه مورد نظر قرار
داد (تصوير 2). ابتد كليه نقاط داخل محدوده را به صورت سطر سطر
شمارش نموده و سپس نقاطي را كه در روي خط پيرامون پهنه قرار دارند
جداگانه شمرده و نصف آنها را به نقاطي كه قبلاً شمارش شده اضافه
مي‏كنيم. در تصوير 1 درمجموع تعداد 16 نقطه در مركز و تعداد 4 نقطه
روي خط پيرامون قرار گرفته كه نصف آنها به اضافه نقاط اصلي، مجموعا 18 نقطه مي‏گردد. از آنجا كه نقاط شبكه با فاصله 5/0 سانتيمتر مي‏باشند

35

و بيانگر شبكه‏اي با همين بعد هستند، بنابراين براساس مقياس 2000:1 نقشه،
مساحت محدوده مورد نظر 1800 متر مربع مي‏باشد. همان‏گونه كه نتيجه
محاسبه نشان مي‏دهد، حدود 120 متر نسبت به روش مربع اختلاف دارد. بنابراين روش شبكه نقطه‏اي، روش مناسبي براي اندازه‏گيري مساحت نيست
و تنها مزيت آن سرعت و سهولت اندازه‏گيري است.

4ـ اندازه‏گيري مساحت با پلانيمتر

    پلانيمتر يا مساحت‏سنج، يك دستگاه مكانيكي يا الكترومكانيكي است
كه براي اندازه‏گيري مساحت در روي نقشه به كار مي‏رود. نوع مكانيكي آن
به پلانيمتر قطبي معروف است.

36

    پلانيمترهاي قطبي انواع متفاوتي دارند، ليكن عموما طرز كار اصلي آنها
شبيه به يكديگر است. نمونه‏هاي نيمه مكانيكي و ديجيتالي نيز وجود دارد
كه به ترتيب داراي دقت بيشتري بوده و اندازه‏گيري با آنها به مراتب ساده‏تر
از پلانيمترهاي مكانيكي است. همراه پلانيمتر، جدولي وجود دارد كه
مخصوص همان دستگاه است. اين جدول داده‏هاي مقياس نقشه، ضريب
پلانيمتر براي هر مقياس و اندازه بازوي پلانيمتر را نشان مي‏دهد.

اطلاعات متن نقشه و روش خواندن آن

    همچنان كه گفتيم، نقشه‏خواني شامل دو بخش اطلاعات حاشيه و
اطلاعات متن نقشه است كه پس از اطلاعات حاشيه نقشه به اطلاعات متن
آن مي‏پردازيم.

37

7ـ جدول راهنما و علائم قراردادي

    جدول راهنما به صورت كادري غالبا مستطيل شكل در پايين و سمت
چپ نقشه قرار دارد. هدف از استفاده از جدول راهنما اين است كه به
اطلاعات متن نقشه دسترسي پيدا كنيم و آن را توجيه كنيم. علت رسم
جدول راهنما اين است كه اگر بخواهيم نام علائم و عوارض و پديده‏هاي
داخل نقشه را بنويسيم، نقشه هم شلوغ مي‏شود و هم اين كه براي همه قابل
استفاده نيست گو اينكه نقشه‏كشي و كارتوگرافي در تمام جهان استاندارد
است و طبق اين استاندارد بايد به تدوين و ترسيم جدول راهنما اقدام كرد و
در اين زمينه از علائم قراردادي استفاده مي‏كنيم.

    در جدول راهنما شكل، اندازه و رنگ عارضه و پديده‏ها طوري انتخاب
مي‏شوند كه بايد شكل علامت طوري انتخاب مي‏شود كه نشان‏دهنده عارضه
اصلي باشد مثلاً براي نشان دادن فرودگاه مي‏توان از شكل يك هواپيما
استفاده كرد. در مورد علائم، نسبت به اندازه‏ي واقعي عوارض در روي
زمين بزرگتر ظاهر مي‏شوند. اين اندازه در ارتباط با مقياس، اهميت
عوارض، وسعت منطقه‏ي مورد نظر و تراكم اطلاعات موجود در نقشه
تعيين مي‏شود.

    اما در مورد انتخاب رنگ براي نشان دادن علائم از اهميت خاصي
برخوردار است. علائم معمولاً به وسيله‏ي رنگشان گويا مي‏شوند. مثلاً رنگ
آبي براي آبها، رنگ سبز براي پوشش گياهي و مزارع و . . . انتخاب
مي‏شوند.

38

طبقه‏بندي علائم

    تاكنون طبقه‏بندي متفاوتي ارائه شده است. در اين ميان ساده‏ترين
طبقه‏بندي، علائم را به دو گروه علائم حقيقي و علائم مجازي تقسيم و
سپس هريك از آنها به سه دسته علائم مكاني يا موقع، خطي و سطحي
طبقه‏بندي نموده‏اند.

    1ـ علائم حقيقي: تمام علائمي كه عناصر و پديده‏هاي فيزيكي و قابل
رؤيت را نشان مي‏دهند جزء علائم حقيقي محسوب مي‏گردند.

    2ـ علائم مجازي: شامل كليه علائمي است كه موضوع مورد نمايش آنها يا
وجود خارجي نداشته يا نافذ شكل قابل مشاهده مي‏باشد (مانند تراكم
جمعيت يا ميزان سود).

    حال به توضيح انواع علائم قراردادي در طبقه‏بندي علائم مي‏پردازيم:

1-7- انواع علائم قراردادي

ـ علائم قراردادي مكاني

    علائم نقطه‏اي آن دسته از علائم مكاني هستند كه به صورت دايره،
مثلث، مربع يا اشكال كوچك ديگر با قطرهاي متفاوت در نقشه ظاهر
مي‏شوند و معمولاً موقعيت يك عارضه يا پديده را نمايش مي‏دهند. با تغيير
شكل، اندازه و رنگ علائم نقطه‏اي مي‏توان تعداد زيادي علائم بوجود
آورد. نقطه براي نمايش شهر، مثلث براي نمايش ايستگاه، مثلث‏بندي و
دايره براي نمايش جمعيت يك شهر بكار مي‏رود. علائم نقطه‏اي هم براي
نشان دادن خصوصيات كمي و هم براي نمايش خصوصيات كيفي اطلاعات
مورد استفاده قرار مي‏گيرد.

39

 به عنوان مثال، با تغيير قطر يك دايره مي‏توان
شهرها را برحسب اهميتشان نمايش داد.

ـ علائم قراردادي خطي

    علائم خطي موارد استعمال بسيار زيادي در نقشه دارد. با تغيير شكل،
ضخامت و رنگ خطوط مي‏توان علائم خطي متعددي بوجود آورد. علائم
خطي معمولاً امتداد يك عارضه را در روي زمين نشان مي‏دهد.

ـ علائم سطحي

    علائم سطحي آن دسته از علائم هستند كه مساحتي از نقشه را اشغال
كرده باشند. چون شكل و ابعاد يك ناحيه در روي نقشه به شكل و اندازه‏ي
طبيعي آن در روي زمين بستگي دارد، از اين جهت خصوصيت فرم و
اندازه كه در علائم نقطه‏اي و خطي بكار مي‏رود، در مورد علائم سطحي
مطرح نمي‏شود.

40

    دو نكته مهم را درباره‏ي علائم در جدول راهنما بايد رعايت كرد. اول
اينكه در انتخاب علائم بايد به واقعيت نزديك باشند. به طور مثال اگر از
هواپيما براي نشان دادن فرودگاه استفاده مي‏كنيم، شكل ما به هواپيما شبيه
باشد. ديگر اينكه اندازه شكل انتخابي در داخل نقشه با اندازه‏ي نقشه
تناسب داشته باشد.

رنگ‏ها

    همچنان كه از علائم براي توجيه جدول راهنما استفاده مي‏كنيم، استفاده
از رنگ‏ها نيز همين كاربرد را دارد، يعني قابل توجيه است. در رنگها،

    ـ رنگ سفيد براي نشان دادن برف‏ها و ابرها

    ـ رنگ قهوه‏اي براي نشان دادن ارتفاعات

    ـ رنگ زرد براي نمايش دشت‏ها

    ـ رنگ سبز براي نمايش رويش گياهي، جلگه‏ها . . .

    ـ رنگ آبي براي نشان دادن پهنه‏هاي آبي و رودها

    ـ رنگ قرمز براي نمايش ساختمانها و جاده‏ها

    ـ رنگ سياه براي نوشتن اسامي و نامها

    در بهره‏گيري از رنگ‏ها به دو مورد اساسي بايد توجه داشت:

    نخست اينكه رنگها هم خانواده باشند، مثل استفاده از رنگ قهوه‏اي و
زرد. ديگر اينكه رنگها پله‏اي باشد. به طور مثال: براي نمايش ارتفاع كم به
زياد، رنگ قهوه‏اي از كم‏رنگ شروع و به قهوه‏اي پر رنگ تمام مي‏شود يا
در مورد عمق يا ژرفا از عمق كم به عمق زياد، رنگ آبي كم‏رنگ و
درنهايت آبي پر رنگ به خود مي‏گيرد.

41

ـ جهت شمال

    در جدول راهنما و يا گاهي در خارج آن و در پايين نقشه جهت شمال را
با فلش يا حرف N نمايش مي‏دهيم.

نحوه‏ استفاده از نقشه به‏ويژه بر روي زمين

    زماني يك كاربر نقشه‏اي از شهر يا مكاني ديگر در دست دارد، استفاده
درست از آن به گونه‏اي كه بتواند محل مورد نظر را پيدا كند، بسيار اهميت
دارد. براي اين كار به طور نمونه اگر نقشه‏اي از تهران را در دست داشته
باشند و بخواهد ميدان انقلاب را در محلي كه از شهر تهران ايستاده پيدا كند،
شرط لازم و كافي اين است كه اول بايد شمال نقشه (كه همان بالاي هر
نقشه‏اي است) را بر شمال جغرافيايي يا واقعي تهران منطبق كند. در اين
صورت به آساني مي‏تواند به هر نقطه‏اي كه بخواهد از محلي كه در تهران
ايتساده حركت و آن را پيدا كند. بنابراين با انطباق شمال نقشه بر شمال
واقعي يا جغرافيايي مكان، جنوب، شرق و غرب نقشه يقينا بر جنوب، شرق
و غرب جغرافيايي منطبق خواهد شد. در غير اينصورت استفاده از نقشه و
پيدا كردن محل‏هاي مورد نظر بر روي زمين مشكل خواهد بود.

طبقه‏بندي نقشه‏ها

    نقشه به عنوان مهمترين ابزار از تنوع بسياري برخوردار است.

42

 علت اين امر تنوع و فراواني پديده‏هاي سطح زمين است و نمي‏توان تمامي آنها را در
يك نقشه نشان داد. از اين رو براي نمايش اين پديده‏ها و نيز براي پرهيز از
شلوغي نقشه و با توجه به هدف نقشه بسياري از آنها حذف مي‏گردد و تنها
پديده‏هايي در روي نقشه نمايش داده مي‏شود كه مورد نياز باشند. تاكنون
طبقه‏بندي‏هاي متفاوتي از نقشه به عمل آمده كه برحسب موضوع، مقياس و
يا محتوي نقشه‏ها انجام گرفته است.

الف ـ طبقه‏بندي نقشه‏ها براساس موضوع

    در اين طبقه‏بندي نقشه‏هاي جغرافيايي به هفت گروه تقسيم مي‏شوند:

    1ـ نقشه ناهمواريها: كليه نقشه‏هايي كه بعد سوم را نمايش مي‏دهند مانند
توپوگرافي، زمين‏شناسي، ژئومورفولوژي و ... .

    2ـ نقشه‏هاي قابليت اراضي: شامل نقشه‏هاي خاك، پوشش گياهي، منابع
آب، كاربري زمين.

43

    3ـ نقشه‏هاي اقليمي: مانند نقشه‏هاي اقليمي و آب و هوايي، ايزومتري،
ايزوپلت.

    4ـ نقشه‏هاي اقتصادي: مانند نقشه‏هاي كشاورزي، صنعتي و خدماتي.

    5ـ نقشه‏هاي جمعيتي: مانند نقشه‏هاي پراكندگي، تراكم، رشد و گروههاي
سني جمعيت.

    6ـ نقشه‏هاي سكونتگاهي: مانند نقشه‏هاي سكونتگاهي، نقشه‏هاي
ساختماني، نقشه‏هاي هادي و نقشه‏هاي جامع.

    7ـ نقشه‏هاي فرهنگي: مانند نقشه‏هاي توريستي، نقشه‏هاي سياسي،
فرهنگي و مذهبي.

44

ب ـ طبقه‏بندي نقشه براساس مقياس

    ميزان دقت نقشه وابسته به مقياس آن است و به پنج گروه تقسيم
مي‏گردند:

1ـ مقياس خيلي بزرگ       كمتر از 10,000 >

2ـ مقياس بزرگ                50,000 - 10,000

3ـ مقياس متوسط             500,000 - 50,000

4ـ مقياس كوچك               1000,000 - 500,000

5ـ خيلي كوچك                 بيشتر از 1000,000<

ج ـ طبقه‏بندي نقشه‏ها براساس نوع محتوي و زمينه كاربرد

    1ـ نقشه‏هاي عمومي كه منحصرا پديده‏هاي فيزيكي نسبتا ثابت طبيعي (مانند كوهها و جنگل‏ها) و انساني (مانند شهرها، جاده‏ها) كه شكل مشخص
دارند ديده مي‏شود. اين نقشه‏ها به پنج قسمت نقشه‏هاي قاره‏اي، نقشه‏هاي
منطقه‏اي، نقشه‏هاي كشوري و نقشه‏هاي توپوگرافي تقسيم مي‏شود.

45

    2ـ نقشه‏هاي ويژه كه همان نقشه‏هاي موضوعي هستند كه شامل: نقشه‏هاي
ناوبري هوايي يا چارت هوانوردي، نقشه‏هاي دريانوردي يا چارت‏هاي
دريايي، نقشه‏هاي راه، نقشه‏هاي توريستي و گردشگري، نقشه‏هاي شهري و
نقشه ثبت املاكي (كاداستر) و نقشه‏هاي الگو (نقشه‏هاي آينده‏نگر و
پيش‏بيني شده) است.

    مهمترين آنها نقشه‏هايي است كه توسط شهرداريها براي مناطق شهري
ترسيم مي‏گردند. احداث معابر جديد و تعريض معابر قديمي قبل از آنكه
اقدامي در زمينه ايجاد آنها در محدوده شهر انجام مي‏گيرد.

46

منابع

1ـ جعفري، عباس، 1363، نقشه‏خواني گيتاشناسي، تهران، انتشارات
گيتاشناسي، چاپ اوّل.

2ـ جعفري، عباس، 1380، نقشه‏خواني، تهران، سازمان جغرافيايي نيروهاي
مسلح، چاپ دوم.

3ـ حدادي عيوضي، جمشيد، 1369، نقشه و نقشه‏خواني در جغرافيا،
انتشارات دانشگاه پيام نور، چاپ اول.

4ـ زبيري، محمود، دالكي، احمد، 1378، اصول تفسير عكسهاي هوايي با
كاربرد در منابع طبيعي، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ هشتم.

5ـ عارف‏زاده، محمدامين، 1380، نقشه و كاربردهاي آن در جغرافيا، جزوه
درسي.

6ـ مقيمي، سيد جعفر، همراه، مجيد، 1373، كارتوگرافي، تهران، سازمان
جغرافيايي و كارتوگرافي گيتاشناسي، چاپ دوم.

7ـ يماني، مجتبي، 1382، مباني نقشه‏خواني، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ
دوم.

48