بخش 1

بسم الله الرحمن الرحيم

هدف از تأليف اين كتاب

    يقينا كميت و كيفيت برگزاري سفرهاي زيارتي در جوامع اسلامي به عنوان يكي از
شاخص‏ها و محورهاي توسعه اعتقادي، فرهنگي، اقتصادي و . . . به شمار مي‏آيد كه
پيامدها و دستاوردهاي آن چنانچه به درستي صيانت و ترويج شود، تأثير ويژه‏اي در
بخش‏هاي اجرايي كشور به جا خواهد گذاشت.

    رشد فزاينده زائران و متقاضيان سفرهاي زيارتي، سازمان حج و زيارت را برآن
داشت تا نسبت به ارتقاي سطح ارشاد و آموزش دست‏اندركاران خدمت به زائران
گام‏هاي مؤثر و مناسب بردارد تا از اين رهگذر جمع كارآمد و كادر ورزيده و آگاه در
كسوت خدمت‏گذاري به زائران گرامي وارد اين عرصه مقدس شود. بنابراين با توجه به
ضرورت تأمين و پرورش نيروي انساني كارآمد و ماهر به عنوان خادمان امور زيارتي،
تهيه و تدوين و تأليف متون آموزشي علمي و كاربردي متناسب با نيازهاي فراگيران در
سطوح مختلف را كاملاً ضروري مي‏نمايد. لذا تنظيم و ارايه سلسله انتشارات توسط اداره
آموزش كارگزاران معطوف به همين امر مي‏باشد كه اميدواريم مورد توجه خوانندگان
قرار گيرد.

اداره آموزش كارگزاران سازمان حج و زيارت

13

مقدمه

    بر انديشمندان و دست‏اندركاران امور پوشيده نيست كه يكي از اركان موفقيت در
پيشبرد هر كار، اهميت دادن به آموزش و پرداختن به اين مهم است. در پرتو آموزش
صحيح، كيفيت برنامه‏ريزي و سازماندهي مجموعه ارتقاء مي‏يابد و زمينه اجراي صحيح
هر كاري فراهم مي‏گردد و به مجري انگيزه لازم را مي‏دهد. بر اين اساس با عنايت به
نظريات مكتوب شما مديران محترم، سازمان حج و زيارت تصميم به تهيه سلسله
نوشتارهايي براي آموزش عوامل مختلف اجرايي گرفت كه بحمداللّه‏ با سعي و تلاش
پيگير و مستمر چند نفر از مديران محترم كاروان جزوه حاضر تحت عنوان «مديريت در
كاروانهاي حج» حاوي مطالبي در زمينه اصول مديريت و توصيه‏هاي اجرايي خاصّ ـ
حج تنظيم گردد.

    اميد است مديران محترم ضمن مطالعه دقيق مفاد جزوه، با توجه به تجارب مفيدي كه
دارند، از ارائه پيشنهادات و نظرات تكميلي دريغ ننمايند.

    خداوند به همه ما توفيق دهد كه با حضور در آن مشاهد مشرّفه ضمن خودسازي
فردي اين وظيفه خطير را بنحو احسن انجام دهيم.

و من اللّه‏ التّوفيق و عليه التّكلان سازمان حج و زيارت فروردين 1373

14

    سازمان: يك پديده‏ايست اجتماعي كه در آن جمعي از افراد با همكاري هم و با
روابط معيني در مسير نيل به اهداف خاص كوشش مي‏كنند.

    ساختار: روابطي است كه افراد در درون باهم ارتباط برقرار مي‏كنند.

    اوليه: وضع موجود

فرآيند سيستم

                  ستادها                       داده

وضع مطلوب                تغيير شكل                

                 بازخورد                         زائر

 

وظايف در سازمان:   1ـ صف

                            2ـ ستادي

    1ـ صف: وظايفي خاص است كه اصلاً سازمان براي انجام دادن آن به وجود آمده
است. به عبارت ديگر حركتي است در جهت نيل به اهداف سازمان (وظيفه وجودي
سازمان).

    2ـ وظايف ستادي: (پشتيباني) تسهيل‏كننده انجام وظايف صف است كه وظيفه
ستادي ناميده مي‏شود.

    رابطه سازمان با مديريت: گردش امور و كارها مستلزم مديريت است.

    سازمان و مديريت لازم و ملزوم يكديگرند.

 

سازمان î؛ غالب î؛ اسكلت     جسم مخمل روح است

مديريت î؛ محتوا î؛ روح         روح سالم در بدن سالم

    تعريف مديريت: عبارتند از فرآيند بكارگيري كارآمد و مؤثر منابع انساني و مادي از
طريق برنامه‏ريزي، سازماندهي، رهبري و نظارت بمنظور تحقق اهداف سازماني.

    فرآيند: مجموعه‏اي از اقدامات وابسته و مرتبط با يكديگر در جهت دستيابي هدفي
مشخص و كارآمد و مؤثر.

16

سه واژه مهم مديريتي

1ـ كارايي 2ـ اثربخشي 3ـ بهره‏وري

1ـ كارايي î؛ نسبت ستاده‏ها به داده‏ها وصول (انجام دادن درست كارها)

2ـ اثربخشي î؛ حركت در مسير نيل به اهداف تحقق اهداف سازمان

كارايي = مواد اوليه î؛ داده‏هامحصول î؛ ستادها انجام كارهاي درست.

3ـ بهره‏وري î؛ جمع كارايي و اثربخشي را بهره‏وري گويند ـ تنجام درست كارهاي
صحيح.

رمز موفقيت يك سازمان در مديريت آنها

    جمع‏بندي مديريت: مديريت هم علم است، هم رمز و هم حرفه. علم است زيرا
بخشي از آن را مي‏توان توسط آموزش فراگرفت. حرفه است چون ضرورت دارد بخشي
را در عمل و تجربه ياد بگيرد. هنر است چون در هنگام بكار بستن اندوخته‏ها در شرايط
گوناگون مستلزم بكارگيري هنرهاي خاصي مي‏باشد.

17

پيشگفتار

    قالَ النَّبيُّ (صلَّي اللّه عليه و آله و سلّم) : مَنْ وَلي عَلي عَشْرَةِ كانَ لَهُ عَقْلُ اَرْبَعِينَ وَ مَنْ وَلي اَرْبَعِينَ كانَ لَهُ عَقْلُ
اَرْبَعَمِأةٍ⁽¹⁾

    پيامبر (صلَّي اللّه عليه و آله و سلّم) فرمود: «كسي كه متولي امور ده نفر بشود، بايد انديشه چهل نفر را داشته
باشد و كسي كه مسئوليت اداره چهل نفر را برعهده گيرد، بايد عقل و انديشه چهارصد نفر
را دارا باشد».

    قال النبي (صلَّي اللّه عليه و آله و سلّم) :مَن تقدم عَلَي المسلمين و هُو تري اَنّ فيهم مَنْ هُو. اَفْضَلُ مِتْهُ، فَقَدْ
خانَ اللّه‏ وَ رَسُولَهُ والمسلمين.الغدير، جلد 8، ص 291

آنكس كه بر ديگر مسلمانان در كارها پيشي گيرد، در حاليكه مي‏داند در ميان آن جامعه
از او برتر وجود دارد به خدا و رسول خدا و مسلمانان خيانت كرده است.

    بحث پيرامون مديريت، بحث درباره موضوعي نوين و جديد نيست. شايد بتوان ادعا
كرد مديريت از مباحث بسيار قديمي و كهنه بشر است، زيرا از آن روز كه بشر پا به عرصه
خاك نهاد و با زن و فرزند و قوم و قبيله خويش زندگي اجتماعي را آغاز نمود، انديشه
مديريت و رهبري و سرپرستي همان مجموعه كوچك و خانوادگي را در ذهن خود
پروراند. در هر كجا كه چند نفر انسان گرد يكديگر جمع شدند تا زندگي خود را براساس
تعاون و همكاري تكميل نمايند، نياز به مديريت در رأس نيازهايشان قرار گرفت و در
نخستين گام و قبل از هر چيز آگاهانه و يا بدون توجه، مديريت محور و موضوع كليه
حركتها گرديد.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1- نهج‏الفصاحة، ص 573.

19

    فضل بن شاذان نيشابوري از فقهاي بزرگ و ياران نزديك حضرت رضا (عليه السلام) مي‏گويد: من از امام در مورد ضرورت مديريت شنيدم كه فرمود:

    «در مطالعه احوال بشر هيچ گروه و ملتي را نمي‏يابيم كه در زندگي موفق و پايدار باشد
مگر بوجود مدير و سرپرستي كه امور مادي و معنوي آنان را مديريت نمايد».⁽¹⁾

    يكي از ويژگيهاي عصر حاضر افزايش روزافزون نيازهاي انسان است، نياز به ارتباط
دو سطحي گسترده، نياز به كشف علل پديده‏ها، نياز به فتح دريچه‏هاي پنهان علم، نياز به
رشته‏هاي گوناگون علمي نياز به تشكيلات و سازمانهاي منظم و . . .

    در ميان همه اين نيازها و نيازمنديها، براي بيشتر استفاده كردن از امكنات و استعدادها
و بهتر رسيدن به مطلوب، نياز به شناخت «شيوه‏هاي مديريت» از اولويت خاصي
برخوردار است.

    پذيرفت و پرداختن به كارهاي مختلف بيشتر از توان منجر به بيماري‏هاي روحي و
جسمي مي‏شود. بنابراين بايد با توجه به توان و ظرفيت خويش قبول مسئوليت نمايد.

    اگر قرن بيستم را قرن تكنولوژي و صنعت ناميده‏اند، به جرأت امروز بسياري از
دانشمندان علوم اجتماعي قرن بيست و يك را قرن «مديريت و نرم‏افزار» پيش‏بيني
مي‏نمايند. مديريت در هر سازماني را به مغز و نرم‏افزار را به تفكر در سازمان بدن مي‏توان
تشبيه نمود. ساختمان بدن آدمي يك نظام تشكيلاتي فوق‏العاده ظريف و پيچيده است
كه تمام تشكيلات لازم براي يك مديريت صحيح و نمونه را به عاليترين صورت دربر
گرفته است. اين تشكيلات حيرت‏انگيز و منظم داراي بخشهاي زير است:

1ـ مركز تصميم‏گيري

2ـ فرماندهان و مديران كل و جزء

3ـ بازوهاي اجرائي

4ـ انگيزه‏هاي حركت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1- بحارالانوار: مجلسي، ج 23، ص 32.

20

5ـ برنامه‏ريزي و سازماندهي

6ـ كنترل و هماهنگي و . . .

    به طوري كه اگر يك لحظه، گوشه‏اي از اين مديريت از كار بيفتد، مرگ به سراغ انسان
مي‏آيد و يا لااقل بيمار مي‏شود. اما در ميان اين سازمان حيرت‏انگيز، اين مغز است كه به
عنوان مركز تصميم‏گيري مي‏آموزد، آموخته‏ها را ذخيره و تجزيه و تحليل مي‏نمايد و
سپس اين آموخته‏ها را بصورت فرامين به اعضاء مي‏دهد تا آنها وظيفه مورد نظر را انجام
دهند و سرانجام خود مغز است كه اعمال انجام يافته توسط ساير اعضاء را ارزيابي نموده
و فرامين اصلاحي را صادر مي‏كند تا مجموعه اعضاي بدن بتوانند به نحو احسن وظيفه
خود را به انجام رسانند.

    كاروان نيز خود يك سازمان است كه اعضاي آنرا كاركنان و زائران كاروان تشكيل
مي‏دهند و مدير همچون يك ناخداي كشتي مسئوليت اداره اين مجموعه را برعهده
دارد. اين كاروانها هر سال در اوايل ماه مبارك رمضان به منظور ارائه سرويسهاي
خدماتي لازم به زائران خانه خدا تشكيل مي‏شوند و طي مراحلي وظايف محوله را تا
اواخر ماه ذيحجه به انجام مي‏رسانند. در هر كاروان مديريت، نقش رهبري، طرح‏ريزي،
برنامه‏ريزي، كنترل، سازماندهي و آموزش را برعهده دارد و كاروانهاي زيرمجموعه
تشكيلات بزرگتري بنام سازمان حج و زيارت مي‏باشند.

    لازم به توضيح است كه تاكنون براي آشنائي هرچه بيشتر مديران، كتابها و جزواتي در
زمينه تاريخ زندگي پيامبر (صلَّي اللّه عليه و آله و سلّم) ، حج و احكام آن، شرح وظايف مديران و مكالمه عربي
در اختيار قرار گرفته است و مديران طي آزموني بصورت «كتاب باز» به سؤالاتي در اين
باره جواب داده‏اند و اين نوشتار نيز در دنباله اين سلسله آموزشها تهيه گرديده است كه
در آن با ارائه مطالبي در موضوع مديريت و تطابق آن با امور اجرائي كاروانهاي حج
سعي بر آن است كه ر افكار و انديشه‏ها و تجارب مديران محترم كاروانها هماهنگي
ايجاد شود و اميد است در بهتر انجام شدن وظايف و نهايتا در انجام حجي مقبول و سعيي
مشكور كمكي شايسته بنمايند. و نكته آخر آنكه مواردي كه در اين كتاب به آن اشاره

21

شده بصورت يك رهنمون كلي براي كارانهاي حج تمتع تهيه گرديده است و البته اين
شخص مدير است كه با تدبير صحيح و حداكثر استفاده از امكانات موجود و تجربيات
كاري و ابتكاري كه به كار مي‏بندد، سعي خواهد كرد زمينه به انجام رساندن اين نكات را
تا حد امكان فراهم سازد و متقابلاً انتظار اين است كه با ارائه نظريات و پيشنهادات
اصلاحي ما را در غني‏سازي بيشتر اينگونه جزوات ياري فرمايند.

    اميد آنكه خداوند در پرتو توجهات خاصّه حضرت ولي عصر(عَجَّل‏ اللّه‏ تعالي فرجَه الشريف) به ما توفيق دهد
كه بتوانيم وظايف خود را به نحو احسن انجام دهيم و افتخار خدمت به ضيوف‏الرحمن را
در كارنامه اعمال خود ثبت نمائيم و در پيشگاه خداوند سربلند گرديم و انتظارات
مسئولين و دست‏اندركاران حج خصوص مقام معظم رهبري را برآورده سازيم.

انشاءاللّه‏

22

فصل اول
مديريت علمي

23

تفاوت مديريت و مدير

    مديريت نشانگر يك رشته عمليات است، در صورتي كه مدير، نشانگر مركزي در
ساختار گروه است. «فيدلر» مديريت را كارهاي معيّني مي‏داند كه مدير براي رسيدن به
اهداف گروه انجام مي‏دهد.

    * مديريت (استاد مطهري)، مديريت را اين‏گونه تعريف مي‏كنند «مديريت انسانها و
رهبري آنها عبارت است از فن بهتر بسيج كردن و بهتر سامان دادن و بهتر كردن نيروهاي
انساني و به كار بردن آنها، امامت و رهبري، ص 35).

    * اگر زمين 2 خدا داشت زمين به فساد كشيده مي‏شد.(قرآن مجيد)

    سازمان عبارت است از: هماهنگي معقول تعدادي از افراد كه براي تحقق هدف يا
منظور مشتركي از طريق تقسيم وظايف و برقراري روابط منظم و منطقي به طور مستمر
فعاليت مي‏كنند.

    مديريت: هم علم است، هم هنر است، هم حرفه.

    علم است: زيرا بخشي از آن را مي‏توان از طريق آموزش بدست آورد.

    حرفه است: زيرا ضرورت دارد بخشي را در عمل و تجربه ياد گرفت.

    هنر است: چون در هنگام بكار بستن اندوخته‏ها در شرايط گوناگون مستلزم
بكارگيري هنرهاي خاص مي‏باشد.

    پس مديريت حرفه و هنر و علم به‏كارگيري صحيح افراد و امكانات در جهت وصول
اهداف سازماني است به نحوي كه با موازين شرع مغايرت نداشته باشد.

    مديريت: عبارت است از ايجاد محيطي مؤثر براي افرادي كه در گروههاي رسمي

25

سازماني فعاليت مي‏كنند.

    مديريت: هماهنگ‏سزي منابع انساني و مادر در جهت تحقق هدفها.

    مديريت: فرآيند هماهنگ‏سازي فرد و گروه در جهت فعاليتهاي گروهي.

    مديريت: فراگرد تبديل اطلاعات به عمل.

    پس تعريف جامعي از مديريت: (تعريف عملي مديريت) 5 ملاك در موقعيتي وجود
داشته باشد آنجا مي‏شود مديريت كرد. رعايت ملاكها نسبي است.

    1ـ فعاليت منظم و سازمان يافته 2ـ مديريت در جهت هدف باشد 3ـ روابط ميان منابع
مالي، معنوي و انساني 4ـ انجام دادن كار به وسيله ديگران 5ـ توأم با عمل تصميم گرفت.

    مولا علي (عليه السلام) : مدير مانند ميخ وسط آسياب بايد ساكن، استوار و محكم باشد تا
تشكلات به دوستي حول آن محور طي طريق كند.

(نهج‏البلاغه 3، ترجمه فيض‏الاسلام)

    پيروان انبياء بويژه شيعيان را اعتقاد بر اين است كه از آغاز تا پايان جهان مديريت
اجتماعي سياسي و مذهبي امت، بخاطر حساسيت فراوان كه دارد از جانب خدا تعيين
مي‏گردد و آن مديران پيامبران و اماناني هستند كه با شرط عصمت در مورد جانشينان
عدالت قيد گرديده و مديريت امامت را بعهده مي‏گيرند و در اين بينش پيامبري و امامت
خيري چيز مديريت شامل و كامل نيست.

آب دريا را اگر نتوان كشيد

هم بقدر تشنگي بايد چشيد

تعريف مدير

    يكي از متداولترين تعاريف درباره مديريت عبارت است از: «انجام دادن كارها
بوسيله و از طريق ديگران»⁽¹⁾ بنابر تعريف ديگر «مديريت عبارت است از كار كردن با
افراد و بوسيله افراد براي تحقق بخشيدن هدف‏هاي سازماني».⁽²⁾

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1- كتاب مديريت تأليف دكتر جلال مقدس.

2- كتاب مديريت سازماني اثر پال و هرسي.

26

    در تعاريف فوق دو موضوع مورد تأكيد قرار گرفته است:

    الف ـ تحقق بخشيدن به اهداف سازماني و انجام دادن كارها.

    ب ـ وجود افرادي تحت نظر مديريت براي انجام كارها، لذا هر كجا و هر زمان كه
جمعي از افراد براي رسيدن به هدفي معين بخواهند تلاشهائي را انجام دهند (يعني
سازمان داشته باشند) اعمال مديريت اجتناب‏ناپذير خواهد بود.

مديريت اسلامي

    شيوه خاصي از رهبري مبتني بر مباني فكري و عقيدتي اسلام است بنحوي كه زمينه
رشد انسان را بسوي اللّه‏⁽¹⁾ فراهم نمايد و مطابق كتاب⁽²⁾ و سنت و روش پيامبر (صلَّي اللّه عليه و آله و سلّم) ⁽³⁾ و امامان معصوم و علوم و نون و تجارب بشري⁽⁴⁾ جهت رسيدن به اهداف يك نظام در
ابعاد مختلف، همانند يك محور عمل كند.

تعريف سازمان

    مولا علي (عليه السلام) نقش فرمانده و مديركل در جامه را به رشته نخ گردن‏بند تشبيه كرده
است كه دانه‏ها و مهره‏ها را بهم ارتباط داده و از مجموع آنها يك واحد منسجم و بهم
پيوسته به وجود آورده است و اگر آن دسته از هم بگسلد مهره‏ها پراكنده و هماهنگي
خود را از دست مي‏دهند.

    يكي از تعاريف معروف آن است كه «سازمان پديده‏اي اجتماعي بوده و از جمع افراد
كه توانائي به همكاري داشته و با روابطي معين و گوناگون براي نيل به هدف مشتركي
كوشش مي‏نمايند تشكيل مي‏شود». سازمان و مديريت لازم و ملزوم يكديگر مي‏باشند. به سازمان از 2 بعد مي‏توان توجه كرد يكي كارهايي كه از قبل مشخص شده مانند شرح
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1- اِلَي اللّه‏ِ الْمَصيرُ (آل عمران، 28).

2- هذا بَيانٌ لِلنّاسِ وَ هُديً وَ مَوْعِظَةٌ لِلْمُتَّقينَ (آل عمران ـ 138).

3- لَقَدْ كانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللّه‏ِ اُسْوَةٌ حَسَنَةٌ (احزاب ـ 21).

4- اُطْلُبُوا الْعِلْمَ وَ لَوْ بِالصِّينِ (حديث نبوي).

27

وظايف، اهداف، خط‏مشي، اصول حاكم بر سازمانها و . . . 2ـ مسائلي كه عنداللزوم پيش
مي‏آيد و غيرقابل پيش‏بيني است.

مديريت علم است يا هنر

    عده‏اي مديريت را هنر دانسته‏اند لذا همواره براي مدير صفاتي ذاتي را برشمرده‏اند
از جمله:

تيزهوشي

عمق‏نگري، دورنگري، وسعت نظر

تندرستي جسماني

سرعت تجزيه و تحليل

ادراك محيط

قدرت تشخيص و تفكيك موضوعات از هم

    لذا همواره براي انتخاب مدير بدنبال كساني بوده‏اند كه صفات نسبتا ذاتي فوق را در
حد بالائي داشته باشند. از طرف ديگر عده‏اي نيز مديريت را كاربرد علوم و كسب
مهارتهاي مختلف مدريت دانسته‏اند مانند:

اصول تصميم‏گيري علمي

تكنولوژيهاي اطلاعات

تكنيكهاي انبارداري

تكنيكهاي حمل و نقل و . . .

    لذا اين گروه عقيده دارند كه افراد انتخاب شده براي مديريت را مي‏توان و بايد با
آموخته‏هاي علمي به سوي مديريت صحيح هدايت نمود. البته اكثريت هر دو نظر را
قبول داشته و عقيده بر اين دارند كه لازم است به هنگام انتخاب مديران علاوه بر صفات
ذاتي، آموزش روش‏هاي علمي مديري را نيز مد نظر قرار دهند و پس از انتخاب نيز
متناسب با نوع مديريت به آموزش‏هاي اختصاصي مورد نظر بپردازند.

28

مهارتهاي سه‏گانه و سطوح مديريت

1) مهارتهاي مديريت

    مهارتهاي مديريت را مي‏توان بر سه بخش كلي تقسيم‏بندي نمود:

    الف ـ مهارتهاي فني: عبارتند از توانائي بكار بردن دانش‏ها، روش‏ها، ابزار و فنون كه
از طريق تجربه، تحصيل و مديران عملياتي (پايه).

    كارورزي كسب مي‏شود مانند: مهارت در حسابداري، مهارت در رانندگي، مهارت در
سيم‏كشي برق، مهارت در ساختمان‏سازي و غيره. مهارت عبارتند از قدرت كار كردن با
ابزار، درك شيوه‏ها و روش‏ها و شناخت دقيق وظاي محوّله.

    ب ـ مهارتهاي انساني: منظور از مهارت توانائي مدير در ارائه كار ثمربخش بعنوان
يكي از اعضاي گروه و ايجاد تفاهم و همكاري در بين گروهي است كه هدايت و رهبري
آن را بعهده دارد. به عبارت ديگر مهارت انساني عبارت است از توانائي و قدرت
تشخيص در كار كردن با مردم و انجام دادن كار بوسيله آنها كه شامل درك و فهم انگيزش
و بكار بردن رهبري مؤثر است مانند مهارت در خوب سخن گفتن، مهارت در
روانشناسي افراد، مهارت در عقيده‏شناسي، مهارت در انواع برخوردها، مهارت در
آموزش.

    ج ـ مهارتهاي ادراكي: منظور از مهارت ادراكي يا مهارت مبتني بر درك كلي عبارتست
از توانائي فهميدن پيچيدگيهاي كل سازمان و آگاهي از اين كه آيا خود شخص مدير
درخور شرايط سازمان عمل مي‏نمايد يا نه؟ و به عبارت ديگر قدرت تلقي سازمان به
صورت يك واحد كلي است. مهارت ادراكي را مي‏توان شامل درك موقعيت افراد در
سازمان، درك موقعيت خودش در بين كاركنان، درك موقعيت كل سازمان در ارتباط با ساير
سازمانها، درك جهت حركت عمومي جامعه و مشابه آنها دانست.

29

2) سطوح مديريت

    سطوح مديريت را نيز مي‏توان بطور كلي به سه بخش تجزيه نمود:

    الف ـ سطوح عالي شامل: مقامات عالي، مديران عامل، رؤساي سازمانها و . . .

    ب ـ سطوح مياني  شامل: معاونين مديران عامل، معاونين سازمانها و . . .

    ج ـ سطوح اجرائي شامل: مديران كارخانه‏ها، رؤساي ادارات و . . .

    با توجه به تقسيم‏بندي مهارتها و سطوح مديريت و براي فهم بهتر ارتباط بين اين دو
نوع تقسيم‏بندي جدول زير ارائه مي‏گردد:

    به عبارت روشن‏تر مديرا عالي به مهارتي فني كمتر و مهارتهاي انساني و ادراكي
بيشتري احتياج دارند. مديران مياني به مهارتهاي فني و انساني و ادراكي تقريبا به طور
مساوي احتياج دارند. مديران اجرائي به مهارت ادراكي كمتر و بالعكس به مهارتهاي
انساني و فني بيشتري احتياج دارند.

    عدم تمركز اداري به تفويض اختيار از سطوح بالاتر سلسله مراتب به سطوح پايين‏تر
مي‏پردازد بطوري كه ميدان اين سطوح بتواند تصميم‏گيري ويژه‏اي را انجام دهد. با
وجود اين اختيار نهايي را هرگز نمي‏توان تفويض كرد.

30

وظايف مديريت

وظايف مديران را بطور كلي بشرح زير مي‏توان بيان نمود:

                        برنامه‏ريزي

                        سازماندهي

هانري فايول:       فرماندهي

                        هماهنگي

                        كنترل و نظارت

    به نظر فايول برنامه‏ريزي و سازماندهي به منزله تهيه مقدمات براي عمليات سازماني
و فرماندهي و هماهنگي به منظور انجام عملياتي كه در برنامه‏ريزي و سازماندهي
مشخص شده‏اند نظارت يا كنترل به منظور سنجش و ارزشيابي عملكرد واقعي با ضوابط
و ملاكهاي از پيش تعيين شده.

1) تعيين اهداف

    اولين وظيفه مديريت مشخص نمودن اهداف تشكيل سازمان تحت نظر وي
مي‏باشد، اين اهداف كه بايد بصورت كوتاه‏مدت، ميان‏مدت و درازمدت تهيه گردد، يا
توسط شخص مدير تهيه مي‏گردد، يا از طريق مديريتهاي رده بالاتر، از قبيل تعيين شده
است.

    اسلام، مسلمان بي‏برنامه را مسلماني گمشده در بياباني مي‏داند كه بخيال آب به دنبال
سراب حركت مي‏كند و چنين فردي هرگز به سعادت و كمال نخواهد رسيد.

2) برنامه‏ريزي

    پس از مشخص نمودن اهداف سازماني، مدير برنامه عملياتي مجموعه تحت نظر
خود را تنظيم مي‏كند. برنامه‏ريزي يعني تصميم‏گيري پيشاپيش و منظم شده در مورد
اقداماتي كه بايد صورت پذيرد. به مثال ساده زير در اين مورد توجه فرمائيد.

31

    برنامه‏ريزي فوق اوّلاً توالي مراحل انجام كار را نشان مي‏دهد و درثاني با توجه به
زمان‏بندي‏هاي درنظر گرفته شده معلوم مي‏گردد كه براي طي يك مسير چه مقدار زمان
بايستي صرف نمود.

    امروزه موضوع برنامه‏ريزي بسيار پيشرفت نموده و با استفاده از انواع مدلهاي رياضي
و كامپيوترهاي پيشرفته انجام مي‏پذيرد. به شما نيز پيشنهاد مي‏گردد در جهت انجام
كارهائي كه در پيش داريد برنامه عملياتي مربوطه را با درنظر گرفتن زمانبندي مربوطه
ترسيم نمائيد.

3) سازماندهي:

    يعني شكل سازمان و گروه را تهيه و به ديگران تفهيم نمودن مانند صفحه بعد:

32

    از جمله وظايف مدير در اين مرحله انتخاب و به كار گماردن افراد مي‏باشد كه در
اينجا تعيين صلاحيت‏هاي كاركنان، تعيين شرايط احراز مشاغ، ايجاد روشهائي براي
استخدام و غيره مد نظر مي‏باشد.

4) بودجه‏بندي

    يكي از وظايف مهم هر مديري بودجه‏بني هزينه‏ها و درآمدها است. به عبارت ديگر
زمانبندي براي هزينه‏ها و درآمدها و نيز تعيين انواع و مقدار هريك از هزينه‏ها و
درآمدها در هرچه بهتر اداره كردن سازمان يكي از نقش‏هاي اساسي را دارا مي‏باشد.

    در حين اجراي بودجه پيش‏بيني شده نيز تلاشهائي كه در جهت كاهش هزينه‏ها و
افزايش درآمدها با حفظ كيفيت خدمات و كالاها مي‏گردد نيز خود از امور مهم
بودجه‏بندي به شمار مي‏آيد.

5) فرماندهي: فعاليتهاي مورد نظر سازمان را جهت دهيم و تحت تأثير قرار دهيم.

33

انگيزه در مديريت

معنوي: پشتوانه آن عشق به اللّه‏ و سعادت جاويدان و آرامش عميق روح و وجدان است.

مادي: يك واقعيت عيني مايه مي‏گيرد هرچند كاربرد محدود دارد ولي هدف مادي

پنداري: ماركسيستها (پندارها و خيالات ـ شعارها ـ محتواها).

6) انگيزش

    يكي ديگر از وظايف اساسي مديران ايجاد انگيزه در كساني مي‏باشد كه بنوعي تحت
مديريت وي قرار دارند. روانشناسان معتقدند كه براي انجام هر عملي انگيزه‏اي وجود
دارد و اين انگيزه بر مبناي احتياج است و از طرف ديگر احتياجات انساني را به 5 بخش
كل بشرح زير تقسيم‏بندي نموده‏اند:

    در كاروان‏هاي حج كه شامل زائران و كاركنان مي‏باشند بنظر شما نيازهاي افراد در چه
درجه و طبقه‏اي از اين تقسيم‏بندي واقع مي‏گردند؟ وظيفه مديران و كاركنان و نيز حجاج
محترم در برابر هم و در جهت ارضاي اين احتياجات چه خواهد بود؟

34

7) هماهنگي

    انديشيدن تدابير جهت هماهنگ كار كردن افراد يك سازمان يعني بهم پيوستن و
وحدت بخشيدن همه كوششها و فعاليتها.

    يكي يگر از وظايف مدير ايجاد موازنه و تطبيق بين وظايف متعددي است كه افراد و
واحدهاي مختلف سازمان به منظور تأمين هدف مشترك انجام ميدهند. مانند: راننده‏اي
كه اتومبيلي را ميراند و بين سرعت و درنده و جاده هماهنگي ايجاد مي‏كند و يا رهبر گروه
سرودي كه بين گروه خود هماهنگي بوجود مي‏آورد.

8) هدايت

    هر مديري در سازمان خود روش مخصوصي را براي هدايت و اجراي عمليات و
مديريت بر كاركنان اعمال مي‏نمايد كه شرح آن در صفحات بعدي به تفصيل خواهد
آمد.

9) كنترل يا نظارت

    مطابقت نتايج عمليات با هدفهاي از پيش تعيين شده را كنترل گويند. از نتايج مهم
كنترل اصلاح مسير و يا حصول اطمينان از صحت مسير كار خواهد بود. براي كنترل امور
معمولاً از فرم‏هائي استفاده مي‏شود كه در يك ستون آن كارها و آمارهاي استاندارد شده
وجود داشته و در ستون ديگر نتايج عمليات نوشته مي‏شود و سپس در ستون مقدار
مغايرت‏ها ذكر و در ستون آخر نتايج بررسي و تفسير مي‏گردند.

    هرگز نبايد افراد نيكوكار و بدكار در نظرت مساوي باشند. مولا علي (عليه السلام) اي مالك: در كار
كارمندانت با دقت بنگر، و آنان را پس از آزمايش به كار گمار، و از روي هواس نفس و
ترحم و خودسري كاري به آنها وامگذار زيرا اينگونه برخورد كردن ستمكاري به مردم و
خيانت به امانت است.نهج‏البلاغه، 53

35