بخش 7

137

بخش دوّم : مناسك عمره و حج

139

جلسه اول :

آمادگي براي سفر

سفر به مكه مكرمه براي عمره و حج اهميت بسيار زيادي دارد كه بدون آمادگي لازم اقدام به آن شايسته نيست . آمادگي و توانايي مالي و بدني و باز بودن راه جزو شرايط شرعي و استطاعت لازم براي اين سفر است . افزون بر آن ، شناخت وظايفي كه بايد به آن عمل كنند و محرماتي كه از آن بپرهيزند و معرفتي كه پيدا كنند و كمالي كه به دست آورند نيز لازم است . گذشته از اين امور برخي از آمادگي ها كه جنبه فقهي و شرعي دارد و پيش از سفر بايد به آنها اقدام كرد ، در اين مقال آورده مي شود .

1 ـ لوازم مورد نياز براي احرام

* لباس احرام

تهيه لباس احرام بهويژه براي كساني كه در بدو ورود براي اعمال به ميقات مي روند يا به اصطلاح « مدينه بعد » هستند ، از جمله اموري است كه پيش از سفر بايد اقدام كرد . در اين امر ، هرچند وظيفه مردان و زنان با هم تفاوت دارد ، ولي

140

شرايط عمومي لباس احرام براي هردو گروه داشتن شرايط لباس نماز است ،
يعني همان ويژگي ها كه لباس نماز دارد ، لباس احرام نيز بايد داشته باشد ؛ يعني : مباح باشد ، پاك باشد ، از اجزاء مردار و حيوان حرام گوشت نباشد ، به مقدار لازم بدن را بپوشاند ، نازك و بدن نما نباشد و . . .

علاوه بر اين شرايط ، لباس احرام مردان نبايد دوخته باشد ، حتي به شكل لباس هاي معمولي نيز نباشد ، بلكه به صورت دو تكه پارچه ندوخته يا حوله است كه يكي را به كمر مي بندند و ديگري را بر دوش مي افكنند .

چون در حال احرام ، استفاده از هرگونه عطر و بوي خوش حرام است ، لباس احرام نيز نبايد خوشبو باشد ، لذا پيش از سفر اين لباس را جايي كه معطر است نگذارند تا هنگام احرام بوي خوش نداشته باشد .

* دمپايي و كفش بانوان

مردان در حال احرام نبايد كفش بپوشند ، بلكه پوشيدن هرچيزي كه تمام روي پا را بگيرد جايز نيست ، لذا براي حال احرام بايد دمپايي مناسبي كه تمام روي پا را نمي پوشاند تهيه كنند و اين نيز چون در حال احرام پوشيده مي شود ، بايد برخي از شرايط لباس احرام را داشته باشد ، يعني پاك و مباح باشد و از چرم حيوان حرام گوشت يا مردار تهيه نشده باشد .

كفش بانوان در حال احرام نيز بايد اين شرايط را داشته باشد .

* هميان

هميان ، كمربند پهني است كه مردان در حال احرام بر كمر مي بندند ، كه براي نگه داشتن حوله احرامي و نگهداري پول و لوازم ديگر از آن استفاده مي شود . دوخته بودن هميان ، حتي براي مردان اشكال ندارد .

141

* لوازم متفرقه

داشتن ناخن گير يا قيچي براي تقصير ، تسبيح براي گفتن ذكر ( چون در بسياري از اعمال عمره و حج اذكار مكرّر وجود دارد ) و نيز كتاب مختصر مناسك و دعا نيز مناسب است .

2 ـ تصحيح نماز

هرچند نماز را هميشه بايد صحيح خواند و تصحيح نماز از وظايف هميشگي نمازگزار است ، ولي از آن جا كه در مجموعه اعمال عمره و حج سه نماز واجب وجود دارد و اين نمازها نيز مانند ساير نمازهاي واجب داراي اهميت زيادي است ، افزون بر اين كه غلط خواندن آنها ممكن است موجب بطلان اعمال عمره و حج بشود و پيامدهايي نيز به دنبال خواهد داشت ، بنابراين ضرورت تصحيح نماز پيش از سفر دوچندان خواهد بود . لذا بر زائران عزيز لازم است كه نماز خود را بر عالم محل ، يا روحاني كاروان عرضه كنند و چنان چه اشكالي داشت ، برطرف گردد .

نمازهاي واجب اين سفر عبارتند از :

ـ نماز طواف عمره تمتع ؛

ـ نماز طواف حج ؛

ـ نماز طواف نساء ؛

و چنان چه عمره مفرده نيز به جا آورد ، آن هم دو نماز دارد ؛ يكي نماز طواف عمره مفرده و دوم نماز طواف نساء .

142

3 ـ حسابرسي اموال

همان گونه كه پيشتر گفته شد ، لباس احرام بايد مباح باشد و قرباني نيز اين چنين است ، بلكه هرچه در اين سفر خرج مي شود از مال حلال باشد ، هرچند زائران خانه خدا ، به طور غالب افراد تلاش گري هستند و با كار و دريافت مزد حلال و پس انداز مازاد بر مخارج سال براي اين سفر ثبت نام كرده اند و هرگز مالي كه غصبي باشد ندارند ، ولي گاهي براثر برخي كوتاهي ها وجوه شرعي واجب مثل خمس و زكات را نپرداخته اند كه لازم است پيش از سفر به اين امر مهم توجه داشته باشند و چنان چه تاكنون حسابرسي اموال نداشته اند با مراجعه به دفتر مرجع تقليد خود يا نماينده وي يا لااقل به روحاني كاروان مراجعه و نسبت به اين مسأله اقدام كنند و چنان چه چيزي باعث خمس يا زكات يا ساير وجوه شرعي بدهكار شدند بپردازند و با خيالي آسوده به اين سفر اقدام كنند . و چنان چه بدهي آنها زياد باشد ، كه اكنون قدرت پرداخت همه آن را نداشته باشند ، مي توانند مهلت بگيرند و در آينده بپردازند .

يادآوري مي شود كساني كه حساب خمس دارند و از درآمد بين سال پول ثبت نامي را پرداخته اند ، به فتواي بسياري از مراجع معظم تقليد ، پول ثبت نامي نيز مشمول خمس است .

4 ـ شرايط استطاعت

يكي از سؤالات مهم درباره حج ، آن است كه برچه كساني حج واجب است و يكي از مسائل مهم در اين اعمال ، نيت است . براي روشن شدن پاسخ اين دو سؤال بحث استطاعت بايد تبيين شود ، يعني اگر شرايط استطاعت موجود باشد ، حج بر آنها واجب است و بايد به نيت حج واجب يا « حجة الاسلام » به جا آورند

143

وچنان چه آن شرايط موجود نباشد ، واجب نيست و به نيت مستحب به جا مي آورند و مي توانند به نيابت ديگري انجام دهند .

اقسام استطاعت

ـ مالي

ـ بدني ( صحت و توانايي )

ـ طريقي ( باز بودن و امنيت راه )

ـ زماني ( داشتن وقت كافي )

استطاعت مالي نيز به امور ذيل حاصل مي شود :

ـ داشتن مخارج حج ( رفت و برگشت و مخارج ديگر )

ـ داشتن ضروريات زندگي ، مانند خانه مسكوني ، وسيله سواري ، لوازم منزل ، پوشاك ، ابزار و ساير نيازمندي ها

ـ داشتن شغل يا ملك يا راه درآمد ديگري كه پس از برگشت مجبور نشود به سختي زندگي كند .

5 ـ نيابت

مسائل مربوط به نيابت پيش از سفر بايد مراعات شود ، چون كسي كه شرايط نداشته باشد ، از آغاز نمي تواند و نبايد نيابت ديگري را در عمره و حج بپذيرد .

شرايط نيابت

ـ حج واجب برعهده نايب نباشد ؛

ـ عذري از انجام اعمال عمره و حج نداشته باشد ، مثلاً نمازش غلط نباشد به طوري كه نتواند تصحيح كند ؛

ـ با مناسك حج آشنايي داشته باشد .

144

جلسه دوم :

عمره و حج تمتع

1 ـ معناي حج و عمره

حج به معناي قصد و عمره به معناي زيارت است ، ولي در اصطلاح فقه ، بجاي آوردن اعمال خاصي در مكه و اطراف آن است كه در جلسات آينده تفصيل آنها خواهد آمد .

2 ـ چرا حج تمتّع به اين نام ناميده مي شود ؟

حج تمتع نوعي از حج است كه وظيفه افراد بيرون از مكه كه از فاصله 16 فرسخ يا بيشتر مي آيند مي باشد و علت نامگذاري آن اين است كه تمتع به معناي لذت بردن ، بهره مند شدن است و چون در اين نوع از عمره و حج در مدتي كه انسان از احرام عمره خارج مي شود تا زماني كه بار ديگر براي حج محرم مي شود كارهايي كه به سبب احرام حرام شده بود از جمله زن و مرد بر يكديگر حلال مي شود .

145

3 ـ فهرست اعمال عمره و حج

آن چه زائران ايراني و كساني كه از بيرون مكّه مي آيند در ماه هاي حج انجام مي دهند دو بخش است :

ـ عمره تمتع

ـ حج تمتع

فهرست اعمال عمره تمتع بدين شرح است :

ـ احرام ؛ در ميقات ؛ مثلاً مسجد شجره يا جحفه

ـ طواف ؛ در مسجدالحرام به دور كعبه

ـ نماز طواف ؛ دو ركعت ، در مسجدالحرام ، پشت مقام ابراهيم

ـ سعي ؛ بين صفا و مروه ، پيمودن هفت مرتبه فاصله بين صفا و مروه

ـ تقصير ؛ كوتاه كردن قدري از مو و ناخن

4 ـ فهرست اعمال حج تمتّع

ـ احرام ؛ در شهر مكه ، پيش از ظهر روز نهم ذي حجه

ـ وقوف در عرفات ؛ از ظهر روز نهم ذي حجه تا مغرب آن روز

ـ وقوف در مشعرالحرام ؛ شب عيد قربان ( دهم ذي حجه )

ـ رمي جمره عقبه ؛ سنگ زدن به آخرين جمره در منا ، روز عيد قربان

ـ قرباني ؛ ذبح يك گوسفند يا گاو يا شتر در روز عيد قربان

ـ حلق ( تراشيدن سر ) يا تقصير ، در روز عيد قربان در مِنا

ـ بيتوته ؛ ماندن شب هاي يازدهم و دوازدهم ذي حجه در مِنا

ـ طواف حج ؛ هفت دور طواف كعبه به نيت طواف حج

ـ نماز طواف حج ؛ دو ركعت نماز پشت مقام ابراهيم ، پس از طواف

146

ـ سعي ؛ هفت شوط سعي بين صفا و مروه

ـ طواف نساء ؛ هفت دور طواف به گرد كعبه به نيت طواف نساء

ـ نماز طواف نساء ؛ دو ركعت نماز پشت مقام ابراهيم به نيت نماز طواف نساء

اين فهرست اعمالي بود كه زائران بيت الله الحرام به عنوان اعمال عمره تمتّع و حج تمتّع بجا مي آورند كه هريك احكام و آداب خاص دارد كه در درس هاي آينده خواهد آمد .

يادآوري اين نكته لازم است كه اين اعمال دشوار نيست ، ولي دقيق است و چنان چه احكام و مناسك آن به دقت فرا گرفته شود به راحتي مي توان به آنها عمل كرد ؛ إن شاءالله .

147

جلسه سوم :

احرام عمره تمتّع

اولين عمل از اعمال عمره و حج ، احرام است . احرام ، مستحبات و واجباتي دارد كه در اين بخش به طور اختصار به آنها مي پردازيم .

1 ـ پيش از احرام

مستحبات :

ـ از اول ماه ذي القعده و اگر از اين تاريخ نتوانست ، از اول ذي الحجه ، موي سر و صورتش را كوتاه نكند .

ـ پيش از احرام بدن خود را پاكيزه كند و ناخن و شارب خود را بگيرد .

ـ پيش از احرام در ميقات غسل كند .

يادآوري : چنان چه نتواند در ميقات غسل كند يا خوف آن داشته باشد كه در آن جا نتواند غسل كند ، مي تواند ، پيش از ميقات ، مثلاً در مدينه غسل كند .

2 ـ هنگام احرام ( واجبات ، مستحبات )

واجبات احرام

ـ پوشيدن لباس احرام

148

ـ نيت ( محرم مي شوم به احرام عمره تمتّع قربة إلي الله )

ـ لبيك ، لبيك اللهم لبيك ، لبيك لا شريك لك لبيك ، إن الحمد والنعمة لك والملك ، لا شريك لك لبيك .

مستحبات هنگام احرام

در صورت امكان پس از نماز ظهر محرم شود و اگر ممكن نبود ، پس از نماز واجب ديگر ، مثلاً نماز مغرب يا عشاء و اگر آن هم ممكن نبود ، پس از شش يا دو ركعت نماز مستحب احرام و نيز دعاهايي وارد شده كه اگر بتواند بخواند خوب است .

3 ـ مكان احرام

مكان احرام عمره تمتّع ميقات است ، و ميقات مكاني است كه براي احرام معين شده كه عبارت است از : مسجد شجره ، جُحفه ، وادي عقيق ( ذات عرق ) ، قرن المنازل و يَلملم .

كساني كه از مسير مدينه به مكه مي روند بايد در مسجد شجره كه بيرون مدينه و در منطقه ذوالحُليفه است محرم شوند و به فتواي اكثر مراجع تقليد ، بايد داخل مسجد محرم شوند ، ولي در ساير ميقات ها هرچند مسجدي ساخته باشند رفتن داخل مسجد و محرم شدن در آن لازم نيست ، بلكه در بيرون مسجد هم در منطقه اي كه ميقات است اشكال ندارد .

4 ـ محرمات احرام

انسان ، پس از پوشيدن لباس احرام و نيت و گفتن لبيك مُحرم است و بايد تا پايان اعمال عمره از كارهايي كه بر محرم حرام است پرهيز كند .

149

مجموع كارهايي كه بر محرم حرام است ، بيست و چهارتاست ، ولي بسياري از آن ها مورد ابتلاء نيست كه در اين جا به برخي از موارد مورد ابتلاء اشاره مي شود .

* محرمات مشترك بين مردان و زنان كه بر هر دو گروه حرام است :

ـ استعمال عطريات و بوي خوش

ـ نگاه در آينه

ـ ناخن گرفتن

ـ زدودن مو از بدن

ـ كندن يا كشيدن دندان

ـ روغن ماليدن به بدن

ـ بيرون آوردن خون از بدن ، مثلاً زخم كردن آن

ـ قسم خوردن به الله

ـ فخرفروشي به ديگران

ـ كندن درخت و گياه منطقه حرم

ـ زن و شوهر نيز در حال احرام بر يكديگر حرامند

* محرمات مخصوص مردان

ـ پوشيدن لباس دوخته

ـ پوشيدن چيزي كه تمام روي پا را بگيرد ؛ مثل كفش و جوراب

ـ پوشاندن سر

ـ در حال حركت سايه بان بالاي سر داشتن ، مثل گرفتن چتر روي سر يا در ماشين سقف دار سوار شدن

150

* محرمات مخصوص بانوان

ـ پوشيدن صورت با روبند و امثال آن

ـ پوشيدن زيور براي زينت ؛ زيورآلاتي كه قبلاً بر تن داشته لازم نيست بيرون آورد

گره زدن و سنجاق زدن به لباس احرام

مردان براي آن كه لباس احرام از دوششان نيفتد ، مي توانند قسمتي از آن را بر قسمتي ديگر بگذارند و با گذاشتن سنگ يا چيز ديگر و انداختن كِش به دور آن ، لباس احرام را نگه دارند و به فتواي برخي از فقهاء سنجاق زدن و گره زدن آن نيز اشكال ندارد .

151

جلسه چهارم :

طواف عمره تمتع ( 1 )

پس از احرام و ورود به شهر مكه زائران بايد هفت دور طواف كعبه بجاي آورند كه يكي از مهم ترين اعمال عمره و حج است ، طواف داراي شرايط و واجباتي است كه در اين بخش به آنها اشاره مي شود .

1 ـ شرايط طواف كننده

* طهارت بدن و لباس

طواف از جهات مختلف ، همچون نماز است ؛ از جمله اين كه طواف كننده بايد بدن و لباسش پاك باشد ، افزون بر اين كه ، لباسي كه بر تن دارد بايد شرايط لباس نمازگزار را داشته باشد .

* طهارت از حدث

طواف كننده بايد باوضو باشد و غسلي برعهده او نباشد ، و چنانچه نتواند وضو بگيرد يا غسل كند بايد تيمم كند . و طواف عمره بدون طهارت صحيح نيست ، خانم هايي كه در ايام عادت ماهيانه به سر مي برند بايد صبر كنند و پس از

152

پاك شدن ، غسل بجاي آورند و طواف كنند .

* پوشش بدن

طواف كننده بايد در حال طواف به مقداري كه در نماز لازم است بدن خود را بپوشاند .

* ختنه

پسرها و مردها بايد ختنه شده باشند و بدون آن طواف صحيح نيست .

* نيّت

طواف و ساير اعمال عمره ، از عبادات است و بايد با نيت باشد ؛ يعني گشتن به دور كعبه بايد به قصد طواف و براي اطاعت دستور خداوند باشد .

2 ـ واجبات طواف

* شروع از حجرالأسود :

طواف بايد از گوشه اي از كعبه كه حجرالاسود در آن قرار دارد آغاز شود ؛ همان گوشه اي كه نزديك درِ كعبه است .

حجرالاسود ، سنگ مقدسي است كه با ارتفاع حدود 5/1 متر از زمين در يكي از گوشه هاي كعبه كار گذاشته شده است و اكنون با يك قاب نقره اي محافظت مي شود . به هريك از گوشه هاي كعبه ، ركن و مجموع آنها را اركان كعبه مي نامند كه به ترتيب براساس دور طواف ، چنين نامگذاري شده اند : ركن حجرالأسود ، ركن عراقي ، ركن شامي ، ركن يماني .

* ختم كردن به حجرالأسود

نقطه آغاز و پايان طواف حجرالأسود است ، يعني هفت دور طواف مقابل حجرالأسود به پايان مي رسد و طواف ، كمتر يا بيشتر از اين مقدار صحيح نيست ، امّا دقت در اين امر لازم نيست و همين مقدار كه عرفاً بگويند روبه روي

153

حجرالأسود است كافي است . و ايستادن مقابل حَجر در آغاز طواف و در پايان
آن و در پايان هر شوط از طواف لازم نيست ، ولي مستحب است با دست خود به سمت حَجر اشاره كند و دست خود را ببوسد .

* هفت دور طواف كردن

طواف كعبه هفت دور است نه كمتر نه زيادتر و به هر دور آن « شوط » گفته مي شود .

* كعبه را در طرف چپ خود قرار دادن

طواف كننده بايد همان گونه كه همه مسلمانان طواف مي كنند به دور كعبه بگردد ، يعني عقب عقب نرود ، برخلاف مسير طواف كنندگان نچرخد ، و در حال طواف رو به كعبه نباشد ، ولي نگاه به سمت راست يا چپ ، حتي پشت سر اگر بدن را نگرداند اشكال ندارد .

* محدوده طواف

به فتواي اكثر مراجع تقليد ، طواف كعبه در مسجدالحرام تا جايي كه مردم طواف مي كنند و عرفاً بگويند دور كعبه مي گردد صحيح است ، ولي به نظر برخي ديگر از مراجع تقليد ، طواف بايد در محدوده فاصله بين كعبه و مقام ابراهيم كه حدود 13 متر است باشد . ولي براي مقلدين اين مراجع نيز اگر طواف در آن محدوده مشكل باشد يا ممكن نباشد ، و نتوانند صبر كنند تا در وقت خلوت طواف كنند ، در فاصله دورتر نيز اشكال ندارد .

* بيرون حجر اسماعيل طواف كردن

طواف كننده بايد به دور حجر اسماعيل هم بگردد ، يعني در حال طواف داخلِ حجر نرود . حجر اسماعيل ، فضايي است بين كعبه و ديوار نيم دايره به عرض حدود 10 متر كه از ركن عراقي ( شمالي ) تا ركن شامي ( غربي ) كعبه امتداد دارد ، همان ضلعي كه ناودان كعبه قرار دارد .

154

جلسه پنجم :

طواف عمره تمتّع ( 2 )

به جز شرايط و واجباتي كه براي طواف گفته شد ، آدابي نيز دارد كه برخي مستحب و برخي مكروه است كه مراعات آنها نيز در طواف بر ثواب آن مي افزايد .

1 ـ مستحبات طواف :

* تلاوت قرآن

* ذكر گفتن

* خواندن دعاهاي واردشده

* به آرامي و آرامش طواف كردن

* استلام حجر

مناسب است زائران در حال طواف ، به ذكر ، دعا و تلاوت قرآن مشغول باشند تا هم از ثواب آن بهره مند باشند و هم از حواس پرتي و شك در تعداد دورهاي طواف جلوگيري شود و نيز از عجله و تند رفتن در حال طواف بپرهيزند

155

كه گاهي مزاحمت براي ديگران است .

دست زدن و بوسيدن حجرالأسود مستحب است ، ولي به جهت ازدحام زياد و اختلاط زن و مرد در كنار حَجر ، از اين كار در حال طواف بپرهيزند و تنها به اشاره كردن با دست به طرف آن و بوسيدن دست اكتفا كنند .

در حال خواندن ذكر و دعا و قرآن نيز صدا را بلند نكنند و از دعا خواندن و صلوات فرستادن دسته جمعي بپرهيزند تا مزاحمتي براي طواف كنندگان نباشد .

2 ـ مكروهات طواف :

* خنديدن

* سخن گفتن

* شعر خواندن

* خوردن و آشاميدن

* دست كشيدن به ديوار حِجر اسماعيل ( عليه السلام )

هرچند در بسياري از امور ، طواف مانند نماز است ، ولي از جهاتي نيز تفاوت دارد ؛ مثلاً خنديدن و سخن گفتن و خوردن و آشاميدن نماز را باطل مي كند ، ولي طواف را باطل نمي كند ، امّا مكروه است و بهتر است از آنها پرهيز شود . دست كشيدن به ديوار حجرِاسماعيل ( عليه السلام ) به فتواي برخي از فقها جايز نيست ، ولي بسياري از آنان نيز مكروه مي دانند .

3 ـ مراقبت هايي كه در طواف بايد صورت گيرد :

* هنگام شروع طواف از مقابل حجرالاسود وارد جمعيت طواف كنندگان نشويد كه اذيت مي شويد و مزاحمت براي طواف كنندگان نيز هست ، بلكه مقداري جلوتر جايي كه خلوت است وارد جمعيت شويد و بدون نيت طواف به راه خود ادامه دهيد تا مقابل حجرالاسود برسيد و از آن جا به نيت طواف برويد ،

156

حتي مي توانيد از مقداري پيش از طواف نيت كنيد كه از مقابل حجرالأسود ، طواف باشد كه در اين صورت هرچند مقابل حجر متوجه نباشيد اشكال ندارد .

* هنگام اتمام طواف براي بيرون رفتن از صف طواف كنندگان از مقابل حجرالاسود بيرون نرويد كه موجب زحمت خود و مزاحمت و اذيت ديگران است ، بلكه بدون نيت طواف همراه جمعيت راه برويد تا جايي كه به راحتي از صف خارج شويد .

* در اثناء طواف ، به سراغ بوسيدن كعبه ، پرده كعبه ، حجرالاسود و . . . نرويد تا اشكالي در طواف شما پيش نيايد .

* هنگام طواف عجله نكنيد و از هل دادن و تنه زدن به ديگران بپرهيزيد و چنانچه با آرامش طواف كنيد ، راحت و بهتر مي توانيد ادامه دهيد .

* اگر جمعيت شما را هُل داد و تندتر رفتيد اشكال ندارد ، حتي اگر به قدري زياد بود كه شك كرديد بي اختيار شديد يا نه باز هم اشكال ندارد .

* دور جمعيت حلقه نكشيد ، كه مزاحمت براي ساير طواف كنندگان است .

* افراد مُسن و ناتوان و بانوان معذور در وقت مناسب ديگري براي طواف بروند تا به راحتي بتوانند بهوظيفه خود عمل كنند .

157

جلسه ششم :

نماز طواف

پس از طواف بايد دو ركعت نماز به نيت نماز طواف بخوانند .

1 ـ كيفيت نماز طواف

نماز طواف مانند نماز صبح است ، ولي اذان و اقامه ندارد و بر مردان واجب نيست حمد و سوره آن را بلند بخوانند .

2 ـ مكان نماز طواف

نماز طواف را بايد در مسجدالحرام ، پشت مقام ابراهيم ( عليه السلام ) بخوانند به طوري كه مقام ابراهيم بين نمازگزار و كعبه واقع شود و چنانچه مسجدالحرام خلوت باشد و مزاحمتي براي ديگران نباشد ، هرچه نزديك تر بايستند بهتر است و به نظر برخي از فقهاء چنان چه دو طرف مقام ( نزديك آن ) بخوانند اشكال ندارد .

مقام ابراهيم ؛ سنگي است كه حضرت ابراهيم ( عليه السلام ) هنگام ساختن كعبه زير پاي خود مي گذاشت و اثر پاي آن حضرت به معجزه الهي بر سنگ مانده است و

158

اكنون در مسجدالحرام به فاصله 13 متر با كعبه در يك محفظه بلورين و ضريح كوچك نگهداري مي شود .

3 ـ زمان نماز طواف

نماز طواف بايد پس از طواف و پيش از سعي خوانده شود و با طواف نبايد زياد فاصله داشته باشد ، يعني پس از تمام شدن طواف بايد نماز را بخواند به طوري كه بگويد بعد از طواف نماز طواف را خواند .

4 ـ شك در نماز طواف

شك در نماز طواف حكم شك در نماز واجب دوركعتي ، مثل نماز صبح را دارد ؛ بنابراين :

الف ) اگر در تعداد ركعت هاي نماز طواف شك كند ، نماز باطل است ؛

ب ) اگر در اجزاي نماز ، مثل سجده يا تشهد شك كند ، دو فرض دارد :

1 ـ اگر در انجام دادن آن جزء شك كند ، چنان چه وارد جزء بعدي نشده ( از محل آن نگذشته ) آن جزء را به جا مي آورد ، مثلاً در ركعت دوم پيش از تشهد شك كند يك سجده به جا آورده يا دو سجده كه در اين صورت يك سجده ديگر به جا مي آورد و چنان چه از محل آن گذشته باشد ، به شك خود اعتناء نمي كند و نماز صحيح است .

2 ـ اگر در صحّت آن جزء شك كند ، يعني نمي داند آن چه به جاي آورده صحيح بوده يا نه ، به شك خود اعتناء نمي كند و نماز صحيح است .

ج ) اگر بعد از تمام شدن نماز طواف ، برايش شكي پيش آيد ، هرچه باشد اعتناء نمي شود و نماز خوانده شده كفايت مي كند .

159

5 ـ وظيفه كساني كه نمازشان صحيح نيست

نماز طواف جزء نمازهاي واجب است و مانند ساير نمازها بايد به طور صحيح خوانده شود و چون جزء مجموعه اعمالي است كه اگر صحيح نباشد ممكن است ، پي آمدهايي داشته باشد ، مثلاً در احرام باقي بماند ، داراي اهميت ويژه اي است ، لذا بر تمام افراد لازم است كه براي تصحيح نماز خود اقدام كنند و چنانچه كسي تلاش كرد و تا وقت اعمال نتوانست تصحيح كند ، بايد خودش نماز طواف را بجا آورد .

6 ـ مستحبات نماز طواف

* خواندن سوره توحيد پس از حمد در ركعت اول

* خواندن سوره كافرون پس از حمد در ركعت دوم

* بجا آوردن حمد و ثناي الهي و صلوات بر محمّد و آل محمد پس از نماز

* طلب قبولي نماز از خداوند

* خواندن دعاهاي واردشده پس از نماز

يادآوري مي شود چون نماز بايد به طور صحيح خوانده شود ، چنانچه سوره كافرون را نمي تواند صحيح بخواند بايد هر سوره اي كه بلد هست بخواند .

160

جلسه هفتم :

سعي صفا و مروه

يكي ديگر از اعمال عمره تمتّع ، سعي بين صفا و مروه است ؛ يعني هفت مرتبه پيمودن فاصله بين صفا و مروه .

صفا و مروه دو كوه كوچك بوده نزديك مسجدالحرام كه امروزه فاصله بين آن دو را به صورت راهروي سرپوشيده ساخته اند .

1 ـ زمان سعي

سعي بايد پس از نماز طواف و پيش از تقصير انجام شود و فاصله انداختن بين نماز طواف و سعي اشكال ندارد ، ولي نبايد سعي را براي فردا بگذارد .

2 ـ مستحبات بين طواف و سعي

* قدري از آب زمزم بياشامد و بر سر و صورت خود بريزد و بگويد :

« اللهم اجعله عِلماً نافعاً ورزقاً واسعاً وشفاءً من كل داء وسُقم »

* با آرامي دل و جان بالاي صفا رفته و رو به خانه كعبه كرده و حمد و

161

ثناي الهي را به جا آورد و نعمت هاي الهي را به خاطر بياورد و اين اذكار را
بگويد :

الله اكبر ( هفت مرتبه )

الحمد لله ( هفت مرتبه )

لا إله إلاّ الله ( هفت مرتبه )

* سپس دعاهاي ديگري را كه وارد شده بخواند .

3 ـ واجبات سعي

* سعي بايد از صفا آغاز و به مروه ختم شود

يادآوري مي شود ، چون قسمتي از صفا و مروه را برداشته اند ، بخشي از راه شيب دار و محوطه مسطح نيز جزء كوه حساب مي شود ، لذا همين كه از بالاي قسمت شيب دار ، سعي را آغاز كنند صحيح است و رفتن بالاي صخره ها لازم نيست و بر مروه نيز پس از بالا رفتن از قسمت شيب دار و رسيدن به قسمت مُسطح كافي است .

* هفت شوط بودن

سعي نيز مانند طواف هفت شوط است و پيمودن فاصله صفا تا مروه يك مرتبه و برگشتن از مروه به صفا مرتبه دوم به حساب مي آيد ؛ بنابراين هفت شوط سعي بر مروه ختم مي شود .

* روبه مروه و رو به صفا حركت كردن

در حال سعي ، وقتي كه از صفا به مروه مي رود بايد رو به مروه باشد و نيز وقتي به طرف صفا برمي گردد بايد رو به صفا باشد و عقب عقب يا كج كج حركت كردن صحيح نيست .

162

4 ـ احكام سعي

* براي سعي طهارت شرط نيست ، بنابراين سعي بدون وضو و با بدن و لباس نجس نيز صحيح است .

* نشستن و استراحت كردن و رفع خستگي بر صفا و مروه و در بين آنها جايز نيست و اگر در بين سعي باشد ، بايد از همان جا كه سعي را قطع كرده است ادامه دهد .

* سعي در طبقه دوم چون بالاتر از دو كوه است اشكال دارد .

5 ـ مستحبات سعي

* پياده به جا آورد نه سواره ، هرچند سواره هم ـ حتي براي توانمند ـ صحيح است .

* دعاها و اذكاري كه وارد شده است را بخواند كه از جمله آنهاست :

الله اكبر ( 100 مرتبه )

لا اله إلاّ الله ( 100 مرتبه )

الحمد لله ( 100 مرتبه )

سبحان الله ( 100مرتبه )

* براي مردان مستحب است ، فاصله اي كه با خط و چراغ سبزرنگ مشخص شده است هَروَله كند ، يعني كمي تندتر بروند و در وقت برگشتن نيز به همان ترتيب برگردند ، ولي براي زنها هروله كردن مستحب نيست .

163

جلسه هشتم :

تقصير ـ از تقصير تا احرام حج

آخرين عمل از اعمال عمره تمتّع تقصير است ، يعني چيدن مقداري از ناخن و موي سر يا صورت .

1 ـ زمان تقصير

تقصير بايد پس از سعي باشد ، هرچند لازم نيست فوراً تقصير كند ، ولي تا وقتي كه تقصير نكرده است ، هيچ كدام از محرمات احرام بر او حلال نمي شود .

2 ـ مكان تقصير

تقصير ، مكان معيني ندارد ، گرچه اكنون متعارف است كه بعد از سعي بر مروه تقصير مي كنند .

يادآوري مي شود كه به تازگي در كنار مروه محوطه اي مسقف اضافه كرده اند براي افرادي كه سعيشان به پايان مي رسد و براي تقصير توقف مي كنند ، تا محل دور زدن مردم بر مروه شلوغ نباشد .

164

3 ـ احكام تقصير

* با تقصير ، اعمال عمره تمتّع به پايان مي رسد و كارهايي كه به سبب احرام حرام شده بود حلال مي شود .

* تقصير نيز جزء اعمال عمره و از عبادات است و بايد به قصد قربت و به نيت يكي از اعمال عمره انجام داده شود .

* كسي كه خودش تقصير نكرده ، نبايد موي شخص ديگري را بچيند ، چون هنوز محرم است و در حال احرام زدودن مو ، حتي از بدن ديگران نيز حرام است ، لذا افرادي كه خودشان تقصير نكرده اند نمي توانند براي ديگران تقصير كنند ، ولي چيدن ناخنِ شخص ديگر اشكال ندارد .

* لازم نيست انسان خودش مو يا ناخن را بچيند ، پس ديگران هم مي توانند برايش تقصير كنند ، ولي خودش بايد نيت كند .

* چون معمولاً محل توقف مردم براي تقصير شلوغ است ، بانوان مواظب باشند براي تقصير ، موهاي سرشان را مرد نامحرم نبيند .

4 ـ از تقصير عمره تمتّع تا احرام حج

در فاصله بين تقصير عمره تمتّع تا احرام حج برخي كارها بر حاجيان حرام است كه بايد از آنها بپرهيزند و بسياري كارها مستحب است كه مي توانند آنها را انجام دهند .

* محرمات :

ـ به جاي آوردن عمره مفرده

ـ تراشيدن سر

ـ بيرون رفتن از شهر مكه ، به فتواي عده اي از مراجع تقليد ، هرچند عده اي

165

ديگر بيرون رفتن را به شرط آن كه مطمئن است براي اعمال حج مي تواند بازگردد جايز مي دانند .

ـ كندن و بريدن درخت و گياه حرم

ـ شكار ، حتي كشتن ملخ و امثال آن .

يادآوري : كندن و بريدن درخت و گياه و نيز شكار از محرّمات مخصوص حرم است و بر كساني كه عمره تمتع بجاي نياورده باشند نيز حرام است و اختصاص به اين زمان ـ فاصله تقصير تا احرام حج نيز ندارد .

* مستحبات :

ـ تلاوت قرآن و چنانچه بتوانند يك دور كامل قرآن را در مكه بخوانند ، ثواب بسيار زيادي دارد .

ـ طواف مستحب

ـ نماز در مسجدالحرام و ساير مساجد معتبر مكه .

در برخي روايات آمده است كه ثواب يك ركعت نماز در مسجدالحرام معادل صدهزار ركعت نماز در جاي ديگر است و چه به جا و مناسب است زائران محترم از اين فرصت به خوبي استفاده كنند و چنانچه نماز واجب از آنها قضا شده است ، آنها را در مسجدالحرام در مكه يا مسجدالنبي در مدينه منوره بجاي آورند تا افزون بر بجاي آوردن وظيفه شرعي خود از پاداش بسيار زياد آن هم بهره مند شوند .

ـ زيارت قبور اولياء مدفون در قبرستان ابوطالب .

166

جلسه نهم :

احرام حج تمتع

اعمال حج نيز مانند عمره با احرام آغاز مي شود . حجاج پس از اتمام اعمال عمره تمتّع و فرارسيدن وقت احرام حج ، براي رفتن به عرفات و مشعر و مني و بجاي آوردن مناسك حج آماده مي شوند .

1 ـ واجبات احرام

احرام حج با عمره جز در نيت تفاوتي ندارد بنابراين واجبات احرام حج نيز عبارت است از :

* پوشيدن لباس احرام

* نيت

* لبّيك

پس مردان بايد همان دو تكه لباس احرام را با شرايطي كه در اعمال عمره گفته شد بپوشند ، ولي لازم نيست حتماً همان لباس احرام عمره باشد ، بلكه عوض كردن آن نيز اشكال ندارد و بانوان نيز لباسي كه پاك و مباح باشد و شرايط

167

لباس نمازگزار را داشته باشد و حرير نيز نباشد مي پوشند .

پوشيدن لباس احرام و گفتن لبيك بايد به نيت يكي از اعمال حج ؛ يعني احرام و به قصد طاعت الهي باشد ، و تفاوت آن با عمره در اين است كه در آن جا به قصد عمره تمتّع محرم مي شدند و اين جا به قصد حج تمتّع .

كساني كه حج واجب خود را بجا آورده اند ، به قصد استحباب و كساني كه از طرف ديگران آمده اند به قصد نيابت از او محرم مي شوند .

يادآوري : اعمال عمره و حج به هر نيتي شروع شود ، يعني به هر نيتي محرم شود بايد به همان نيت به پايان ببرد .

2 ـ زمان احرام

احرام حج بايد در ماه هاي حج باشد ؛ يعني شوال ، ذي القعدة و ذي الحجّة ، ولي در حج تمتّع بايد پس از اتمام اعمال عمره تمتّع باشد و نيز از نظر پايان وقت بايد زماني محرم شود كه پيش از ظهر روز نهم ذي الحجة به صحراي عرفات برسد تا وقوف در عرفات را كه از ظهر روز عرفه است آغاز كند .

3 ـ مكان احرام

مكان احرام حج ، شهر مكه است و به فتواي بسياري از مراجع تقليد احرام در قسمت هاي جديد و توسعه يافته شهر مكه نيز صحيح است ، هرچند برخي نيز احتياط لازم مي دانند كه در مكه قديم كه حوالي مسجدالحرام است محرم شوند .

168

4 ـ مستحبات احرام

* پاكيزه كردن بدن و چيدن ناخن و شارب .

* غسل احرام .

* محرم شدن پس از نماز ظهر و اگر امكان نداشت ، پس از نماز واجب ديگر و اگر آن هم ممكن نيست ، پس از شش يا دو ركعت نماز مستحب .

* خواندن سوره توحيد پس از حمد در ركعت اول و سوره كافرون در ركعت دوم در نماز پيش از احرام .

* حمد و ثناي الهي و صلوات بر پيامبر ، پس از نماز .

* خواندن دعاهايي كه وارد شده است .

* تكرار تلبيه در موارد ذيل :

ـ وقت برخاستن از خواب

ـ بعد از هر نماز واجب و مستحب

ـ وقت رسيدن به شخص سواره

ـ هنگام بالا رفتن از تل ( تپه ) يا سرازير شدن از آن

ـ وقت سوار يا پياده شدن

ـ آخر شب

ـ وقت سحر

ـ تكرار لبيك ها تا ظهر روز عرفه است ، اما وقتي كه ظهر فرا رسيد بايد تلبيه را قطع كنند .

* و نيز مستحب است در صورت امكان در مسجدالحرام و اگر ممكن بود در حجر اسماعيل يا نزد مقام ابراهيم محرم شوند .

169

5 ـ محرمات احرام

محرمات احرام حج ، همان محرمات احرام عمره است كه تفصيل آن خواهد آمد ، ولي بايد توجه داشت كه حركت از مكه به عرفات چنانچه در روز باشد ، مردان محرم نبايد ماشين سقف دار سوار شوند .