بخش 8

170

جلسه دهم :

وقوف در عرفات

دومين عمل از اعمال حج ، وقوف در عرفات است . عرفات صحرايي مقدس است بيرون مكه با فاصله حدود 20 كيلومتر تا مسجدالحرام و چند كيلومتر با شهر مكه ، حجاج پس از احرام در مكه روانه اين صحرا مي شوند تا يكي ديگر از وظايف واجب خود در حج را بجاي آورند .

1 ـ معناي وقوف

وقوف در لغت به معناي ايستادن است ، ولي در اصطلاح فقهي « حضور در مكاني خاص » است ، بنابراين در روز عرفه حجاج بايد در عرفات حاضر شوند و در آن جا بمانند و لازم نيست ايستاده باشند ، بلكه نشسته و خوابيده و در حال حركت نيز اشكال ندارد .

2 ـ زمان وقوف

زمان وقوف به عرفات از ظهر روز نهم ذي الحجة ( عرفه ) تا غروب است كه

171

اين مدت را به طور كامل بايد در آن جا بمانند ، لذا لحظه اي پيش از ظهر شرعي تا
لحظه اي پس از غروب بايد باشند تا يقين كنند تمام وقت را در عرفات بوده اند و چنانچه كسي عمداً ديرتر به عرفات وارد شود گناه كرده و چنانچه زودتر برود ، علاوه بر آن كه گناه كرده و يك شتر كفاره هم بر او واجب مي شود .

3 ـ مكان وقوف

مكان وقوف ، صحراي عرفات است ، هرجاي آن كه باشد و امروزه حدود عرفات با تابلوهاي زردرنگ مشخص شده كه سمت بيروني آن نوشته شده : « بداية عرفات » و سمت دروني آن نوشته شده : « نهاية عرفات » . زائران نبايد از اين حدود بگذرند ، ولي اگر كسي بخشي از وقت را بيرون عرفات باشد و دوباره به عرفات برگردد ، هرچند گناه كرده ، ولي وقوف او اشكال ندارد .

4 ـ اقسام وقوف

وقوف در عرفات دو قسم است : اختياري و اضطراري .

كساني كه عذري ندارند بايد تمام وقت ( از ظهر تا غروب ) را در عرفات باشند كه وقوف در اين مدت را « وقوف اختياري » مي گويند و كساني كه عذري دارند و نمي توانند روز عرفه به عرفات بروند ، يا به جهتي به وقوف اختياري نرسيدند ، بايد بخشي از شب عيد قربان را در عرفات بمانند كه وقوف در اين مدت را « وقوف اضطراري » مي گويند .

5 ـ ترك وقوف

وقوف در عرفات از اركان حج است و اگر كسي عمداً آن را ترك كند ، يعني

172

بدون عذر در روز نهم به عرفات نرود ، حج او باطل است . ولي چنانچه با عذر
ترك شده ، بايد وقوف اضطراري بجاي آورد و اگر وقوف اضطراري هم نتواند بجاي آورد بايد خود را به وقوف در مشعر برساند .

6 ـ مستحبات وقوف

* با طهارت بودن در حال وقوف .

* غسل و بهتر است نزديك ظهر باشد .

* پرهيز از هرچه موجب حواس پرتي است .

* اگر از سمت مكه مي آيد ، وقوف او سمت چپ جبل الرحمة باشد .

* وقوف در پايين كوه و در زمين هموار باشد ( بالا رفتن از كوه مكروه است ) .

* در اول وقت ، نماز ظهر و عصر را به يك اذان و دو اقامه بجا آورد .

7 ـ آداب روز عرفه

* خواندن دعاهايي كه وارد شده است .

* خواندن دعاي معروف امام حسين ( عليه السلام ) يا دعاي امام سجاد ( عليه السلام ) در روز عرفه .

8 ـ برنامه هاي روز عرفه

اكنون براي بهره مندي بهتر از فرصت طلايي روز عرفه حجاج ايراني برنامه هاي ويژه اي دارند كه افزون بر مستحبات و آدابي كه ذكر شد ، برنامه عمومي صبح و عصر به صورت گروهي و دسته جمعي برگزار مي شود كه بدين شرح است :

173

الف ) صبح : مراسم برائت از مشركان :

كه يكي از وظايف مهم حجاج در اين ايام است و در عصر پيامبر و به دستور ايشان اجراء شده و سال ها متروك مانده بود . در سال هاي اخير به امر بنيانگذار جمهوري اسلامي ، امام خميني ( قدس سره ) احياء شده و حجاج ايراني و جمع زيادي از حجاج ساير كشورها اين مراسم باشكوه را برگزار مي كنند كه در اين سال ها صبح روز عرفه در عرفات برگزار مي شود .

ب ) عصر : دعاي روز عرفه :

هرچند بسياري از كاروان هاي حج و حجاج محترم در اين روز و در اين مكان مقدس دعاي معروف امام حسين ( عليه السلام ) يا امام سجاد ( عليه السلام ) را مي خوانند ولي هرساله به طور دسته جمعي در خيمه گاه بعثه حج تعداد زيادي از زائران حضور پيدا مي كنند و دعاي عرفه را به صورت دسته جمعي مي خوانند كه از شكوه و جلوه خاصي برخوردار است .

174

جلسه يازدهم :

وقوف در مشعرالحرام

سومين عمل از اعمال حج ، وقوف در مشعرالحرام است .

مشعرالحرام يكي از اماكن مقدس بيرون شهر مكه است و در كنار وادي مني و با فاصله حدود پنج كيلومتري از عرفات قرار دارد كه اكنون بر اثر توسعه شهر مكه ، فاصله چنداني با شهر ندارد .

نام ديگر مشعرالحرام « مُزدَلِفه » است .

1 ـ زمان وقوف

زمان وقوف در مشعرالحرام از اذان صبح تا طلوع آفتاب روز عيد قربان است . حجاج ، پس از غروب از عرفات بيرون مي آيند و روانه مشعرالحرام مي شوند و شب عيد را در مشعر سپري مي كنند و به فتواي بسياري از فقها شب عيد را نيز بايد به نيت اطاعت الهي در آن جا بمانند و از اذان صبح نيت وقوف داشته باشند .

175

2 ـ مكان وقوف

مكان وقوف مشعرالحرام است ، هرجاي آن كه باشد و هم اكنون حدود مشعرالحرام با تابلوهايي به رنگ بنفش مشخص شده كه سمت بيروني آنها نوشته شده « بداية مُزدلفة » و سمت داخلي آنها « نهاية مزدلفة » كه وقوف در خارج از اين حدود صحيح نيست .

3 ـ اقسام وقوف

وقوف در مشعرالحرام سه قسم است :

الف ) اختياري

ب ) اضطراري شبانه

ج ) اضطراري روزانه

وقوف اختياري : از اذان صبح است تا طلوع آفتاب روز عيد قربان .

وقوف اضطراري شبانه : بخشي از شب عيد است ، پيش از اذان صبح ، هرچند اندكي از آن .

وقوف اضطراري روزانه : بخشي از نيمه اول روز عيد است ، يعني از طلوع آفتاب تا ظهر ، هرچند اندكي از آن .

4 ـ كوچ از مشعرالحرام

هرچند زمان وقوف تا طلوع آفتاب است ولي حجاج مي توانند كمي پيش از طلوع آفتاب از مشعر حركت كنند ، ولي بنابر احتياط نبايد پيش از طلوع از
وادي « مُحسّر » كه حد فاصله بين مشعر و مني است و قريب به 300 متر است
بگذرند .

176

5 ـ وظيفه بانوان و معذوران

برخي افراد مي توانند پيش از اذان صبح از مشعرالحرام كوچ كنند ، يعني با انجام دادن وقوف اضطراري شبانه از آن جا بروند و وقوف بين الطلوعين بر آنها واجب نيست ، هرچند به فتواي برخي از فقها ، همين افراد نبايد پيش از نصف شب از آن جا بروند ، بلكه بايد قدري پس از نيمه شب هرچند اندك در آن جا باشند و آن افراد اينهايند :

بانوان ، كودكان ، بيماران ، پيرمردان ، ناتوانان ، پرستاران و راهنمايان آنها .

6 ـ واجبات و مستحبات وقوف

در مشعرالحرام كاري جز حضور در آن جا به قصد وقوف ، قربة الي الله واجب نيست ، ولي مستحبات زيادي دارد كه برخي از آنها بدين شرح است :

* هر مقدار از شب را كه بتواند ، به عبادت و اطاعت الهي مشغول باشد .

* بخشي از وقت را هرچند كم به ذكر الهي مشغول باشد ، و برخي از فقها ذكرگفتن در مشعرالحرام را بنابر احتياط ، لازم دانسته اند .

* سنگريزه هايي كه در مني بايد به جمرات بزند در مشعر جمع آوري كند .

* دعاهايي كه وارد شده بخواند .

7 ـ شرايط سنگريزه ها

سنگريزه هايي كه براي رمي جمع آوري مي كنند بايد اين شرايط را داشته باشد :

* زياد بزرگ و زياد كوچك نباشد ، به طوري كه به آن ريگ گفته شود ، پس سنگ بزرگ و شن ريزه كفايت نمي كند .

177

* سنگ باشد ؛ كلوخ ، سفال ، سيمان ، موزائيك و آجر نباشد .

* از حرم باشد . مشعرالحرام و مني و شهر مكّه ـ مگر قسمتي كه از تنعيم گذشته است ـ جزء منطقه حرم است ، ولي عرفات بيرون از حرم است .

* ديگري آن را در رمي به كار نبرده باشد .

* مباح باشد ، رمي با ريگ غصبي و ريگي كه ديگري براي خود برداشته صحيح نيست و ريگ گرفتن از ديگران كه با رضايت بدهد اشكال ندارد .

لازم نيست ريگ ها را خودِ انسان جمع كند ، بلكه اگر شخص ديگري هم جمع كند به او بدهد اشكال ندارد .

178

جلسه دوازدهم :

واجبات مني ( 1 )

پس از طلوع آفتاب روز دهم ذي الحجة ( عيد قربان ) حجاج براي بجاي آوردن بقيه اعمال حج از مشعرالحرام بيرون آمده و روانه مني مي شوند .

مني ، سرزميني است واقع بين دو رشته كوه نزديك مشعرالحرام و مكه كه از انتهاي وادي مُحسّر تا جمره عقبه امتداد دارد .

اعمالي كه در مني بايد انجام دهند بدين شرح است :

و

¼

ه

¼

¦

* رمي جمره عقبه

* قرباني در روز عيد قربان

* حلق يا تقصير

* بيتوته ( شب هاي 11 و 12 ذي الحجة )

* رمي جمرات ( روزهاي 11 و 12 ذي الحجة )

1 ـ رمي جمره عقبه

1 ـ در آخر مني سه جمره وجود دارد كه اولي « جمره اولي » ، دومي

179

« جمره وسطي » و سومي « جمره كُبري يا عقبه » نام دارد .

تا چند سال پيش اين سه جمره به صورت سه ستون سنگي به عرض كمتر از يك متر بوده ، ولي اكنون به سبب ازدحام جمعيت حجاج و مشكلاتي كه هنگام رمي پيش مي آمد آنها را توسعه داده اند و به صورت يك ديوار چند متري ساخته شده است .

اولين عملواجب در روز عيدقربان زدن هفت عدد ريگ به جمره عقبه است .

2 ـ واجبات رمي

* نيت : رمي نيز مثل ساير اعمال حج از عبادات است و بايد با قصد قربت و بدون هرگونه ريا و خودنمايي صورت پذيرد .

* سنگ ها هفت عدد باشد ، يعني هفت عدد سنگريزه بايد به جمره زده شود ، ولي لازم نيست پشت سر هم بخورد ، پس اگر مثلاً دو عدد از آنها به جمره بخورد و سومي نخورد ، چهارمي اگر به ستون بخورد ، سوم حساب مي شود .

* سنگ ها را بياندازد ، پس اگر جلو برود و سنگ بگذارد كفايت نمي كند .

* سنگ به جمره بخورد .

* با پرتاب به جمره بخورد ، پس اگر با برخورد به جايي يا با برخورد سنگ ديگران به جمره برخورد كند كافي نيست .

* به تدريج بزند ، پس اگر چند سنگريزه را با هم به جمره بزند كافي نيست بلكه يكي حساب مي شود .

180

3 ـ مستحبات رمي

برخي از مستحبات رمي بدين شرح است .

* با طهارت بودن هنگام رمي .

* هر سنگي كه مي اندازد تكبير بگويد .

* جمره عقبه را پشت به قبله و در روزهاي بعد كه جمره اولي و وسطي را نيز رمي كند ، آن دو را رو به قبله رمي كند ، يعني هنگام پرتاب ريگ ها ، رو به قبله باشد .

* دعاهايي كه در رمي وارد شده است بخواند .

181

جلسه سيزدهم :

واجبات مني ( 2 )

قرباني

حجاج در روز عيد قربان پس از رمي جمره عقبه بايد حيواني را در راه خدا به عنوان يكي از اعمال حج ذبح كنند .

1 ـ حيوان هايي كه مي توان ذبح كرد

* گوسفند

* گاو

* شتر ^{( 1 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . شتر را مانند ساير حيوانات ذبح نمي كنند ، يعني نبايد سر آن را بريد و چهار رگ را قطع كرد ، بلكه بايد آن را « نَحْر » كنند ، يعني كارد يا وسيله آهني تيزي در گودي گلوي او فرو كنند .

182

2 ـ زمان قرباني

قرباني بايد روز عيد ، پس از رمي جمره عقبه و پيش از حلق يا تقصير انجام شود ، ولي چنانچه در روز عيد موفق نشد ، فرداي آن روز بايد عمل كند ، و به فتواي برخي از فقها ، ذبح در شب نيز براي كسي كه روز عيد موفق به ذبح نشده صحيح است .

3 ـ شرايط قرباني

حيواني كه به عنوان قرباني ذبح مي شود شرايطي بايد داشته باشد كه اهم آنها بدين شرح است :

* سالم باشد .

* خيلي پير نباشد .

* ناقص العضو نباشد ، مثلاً بيضه هايش را نكوبيده باشند ، كور و لنگ و دم بريده يا گوش بريده يا شاخ شكسته نباشد .

* لاغر نباشد ، چاق بودن شرط نيست ، ولي نبايد لاغر باشد .

* سن آن كامل باشد ، يعني :

ـ گوسفند ( بز ) : كمتر از دو سال نداشته باشد ؛

ـ گوسفد ( ميش ) : به احتياط واجب كمتر از يك سال نداشته باشد و داخل در دوسال شده باشد .

ـ گاو : كمتر از دو ساله نباشد و وارد سال سوم شده باشد .

ـ شتر : كمتر از پنج ساله نباشد ، بلكه وارد سال ششم شده باشد .

يادآوري : لازم نيست حيوان قرباني ، نر باشد ، اما مستحب است شتر يا گاو ماده باشد و گوسفند نر باشد .

183

4 ـ نيابت در قرباني

حاجي مي تواند خودش حيوان را ذبح كند و مي تواند به شخص ديگري نيابت بدهد تا او از طرفش حيوان را ذبح كند . پس نيابت در قرباني براي كسي كه خودش توانايي ذبح دارد ، اشكال ندارد ، ولي بايد توجه داشت كه در سال هاي اخير و در كشتارگاه هاي جديد ، به جهت ازدحام ، همه حجاج نمي توانند به كشتارگاه بروند و زن ها را نيز راه نمي دهند .

5 ـ مكان قرباني

قرباني بايد در مني انجام پذيرد ، ولي در سال هاي اخير به جهت ممنوعيت ذبح در مني و ايجاد كشتارگاه هايي در خارج ـ ولي نزديك ـ مني ، از آن جا كه چاره اي جز اين نيست ، به فتواي مراجع تقليد ذبح در مسلخ هاي جديد كفايت مي كند .

6 ـ مصرف قرباني

احتياط مستحب است ، قرباني را سه قسمت كنند :

ـ يك قسمت آن را هديه بدهند ؛

ـ قسمت ديگر را صدقه بدهند ؛

ـ و باقيمانده را بخورند .

يادآوري : برخي از فقهاء اين احتياط را لازم دانسته اند ، ولي امروزه عمل به احتياط دشوار است ، چون تمام قرباني ها با دستگاه هاي مكانيزه بسته بندي مي شود و براي استفاده مردم فقير برخي از كشورها فرستاده مي شود و برداشتن و تقسيم آنها دشوار و گاهي غيرممكن است .

184

جلسه چهاردهم :

واجبات مني ( 3 )

حلق يا تقصير

آخرين عمل از اعمال روز عيد در مني حلق يا تقصير است .

حلق به معناي تراشيدن موهاي سر و تقصير به معناي كوتاه كردن قدري از مو و ناخن است .

1 ـ افراد موظف به حلق

كساني كه بايد سر بتراشند عبارتند از :

* كسي كه سال اول حج او باشد ، چه واجب ، چه مستحب ، براي خودش يا براي ديگري ؛ به فتواي برخي از فقهاء ، چنين فردي نيز مي تواند تقصير كند ولي حلق افضل است .

* كسي كه موي خود را به منظوري چسبانده باشد ؛

* كسي كه موي سر را جمع كرده و به هم پيچيده و گره زده و بافته باشد .

185

2 ـ افراد موظف به تقصير

كساني كه بايد تقصير كنند ، عبارتند از :

* بانوان ، و اگر حلق كنند كافي نيست ؛

* كساني كه موي سر ندارند .

3 ـ زمان حلق يا تقصير

زمان حلق يا تقصير روز عيد است ، از طلوع تا غروب آفتاب ، ولي برخي از فقهاء احتياط مستحب مي دانند كه حلق يا تقصير روز عيد باشد و تأخير آن تا روز سيزدهم ذي حجه را جايز مي دانند و نيز برخي از فقهاء حلق در شب را براي كسي كه در روز موفق به اين عمل نشده است كافي مي دانند .

4 ـ مكان حلق يا تقصير

حلق يا تقصير بايد در مني انجام پذيرد و در بيرون مني صحيح نيست ، لذا كساني كه براي قرباني به كشتارگاه رفته يا به جهتي ديگر از مني خارج شده اند بايد توجه داشته باشند كه براي حلق يا تقصير بايد به مني برگردند .

كسي كه نمي تواند براي حلق يا تقصير به مني برود ، هرجا كه هست حلق يا تقصير مي كند و موي خود را به مني مي فرستد .

5 ـ مستحبات حلق يا تقصير

* در تراشيدن سر ، ابتدا از سمت راست جلوي سر شروع كند .

* موي سر خود را در مني در خيمه خود دفن كند . ( امروزه در برخي موارد عمل به اين استحباب ممكن نيست )

186

* بهتر است ، پس از تراشيدن سر ، از اطراف ريش و شارب خود را بزند و ناخن خود را بگيرد .

* هنگام حلق يا تقصير ، اين دعا را بخواند :

« اللهم اَعْطِني بكلّ شعرة نوراً يوم القيامة »

6 ـ مستحبات روز عيد

روز عيد ، روز بسيار شريفي است و جداي از آنچه در مني براي حجاج واجب يا مستحب است ، آداب زيادي دارد كه از جمله مستحبات آن روز عبارت است از :

* غسل ؛

* نماز عيد ، مانند نماز عيد فطر ؛

* خواندن دعاي ندبه ؛

* خواندن ساير دعاهايي كه وارد شده است ؛

* خواندن تكبيرها كه كيفيت آنها خواهد آمد .

7 ـ مستحبات مني

به جز مستحبات رمي جمرات ، قرباني ، حلق يا تقصير كه آنها نيز در مني انجام مي شود ، اعمال زير نيز جزء مستحبات مني شمرده شده است :

* ماندن در مني در روزهاي يازدهم و دوازدهم و بيرون نرفتن از آن جا حتي براي طواف مستحب ؛

* تكبير گفتن ، پس از پانزده نماز كه اولي آنها نماز ظهر روز عيد است ، و در غير مني پس از ده نماز مستحب است و بهتر است اين تكبيرها را بگويد :

187

الله اكبر ، الله اكبر ، لا اله الاّ الله والله اكبر ، الله اكبر ولله الحمد ، الله اكبر علي ما هدانا ، الله اكبر علي ما رزقنا من بهيمة الأنعام ، والحمد لله علي ما أبلانا ؛

* خواندن نمازهاي واجب و مستحب در مسجد خيف .

خواندن صد ركعت نماز در مسجد خيف و گفتن سبحان الله ، لا اله الاّ الله و الحمد لله هركدام صدمرتبه ، ثواب بسيار زيادي دارد ، ولي متأسفانه در طول سال ، درِ اين مسجد بسته است و در ايام مني نيز به جهت بي برنامگي و سوء مديريت ، عدّه اي از زائران در آن جا مي خوابند و مي نشينند كه نماز خواندن در آن جا بسيار دشوار شده است .

188

جلسه پانزدهم :

واجبات مني ( 4 )

بيتوته

1 ـ تعريف بيتوته

يكي ديگر از واجبات حج بيتوته است . بيتوته به معناي « شب را در جايي گذراندن » است .

2 ـ زمان بيتوته

تمام حجاج ( چه آنها كه براي اعمال بعد از مني به مكه رفته اند و چه آنها كه نرفته اند ) بايد شب هاي يازدهم و دوازدهم ذي حجه را از غروب آفتاب تا نيمه شب با قصد قربت در مني باشند ، بنابراين آنها كه به مكه رفته اند بايد قبل از غروب به مني برگردند .

به فتواي برخي از فقهاء ، حجاج مي توانند نيمه اول يا نيمه دوم شب را در مني بيتوته كنند .

189

3 ـ مكان بيتوته

مكان بيتوته ، مني است كه حدود آن با تابلوهاي آبي رنگ مشخص شده كه بر قسمت بيروني آنها نوشته شده « بداية مني » و در قسمت دروني آن نوشته شده « نهاية مني » لذا حجاج در وقت بيتوته نبايد از اين حدود خارج شوند و چنانچه از مني بيرون رفته اند بايد پيش از وقت بيتوته به مني برگردند تا تمام وقت بيتوته را در مني باشند .

4 ـ كساني كه بيتوته بر آنها واجب نيست

* بيماران و پرستاران آنها و كساني كه ماندن در مني برايشان مشقت دارد .

* كساني كه در مكه ، تمام شب را تا صبح به عبادت خدا مشغول باشند و كار ديگري به جز كارهاي ضروري نكنند .

* كساني كه ترس آن دارند اگر در مني بمانند ، اموالي از آنها در مكه از بين برود .

كساني كه در مكه به عبادت مشغول مي شوند مي توانند اعمال مكه ( طواف و نماز . . . ) را بجاي آورند .

عبادت در مكه لازم نيست در مسجدالحرام يا در مكه قديم باشد ، بلكه در هر جاي مكه هرچند در قسمت هاي توسعه يافته اشكال ندارد .

5 ـ ترك بيتوته

كسي كه تمام بيتوته را ترك كند ، يعني جزء معذورين نباشد و هيچ مقدار از شب را در مني نباشد ، بايد يك گوسفند كفاره بدهد .

كسي كه بخشي از شب را در مني نباشد ، مثلاً به مكه رفته و در برگشت به مني

190

ديرتر از وقت بيتوته رسيده ، بر او نيز بنابر احتياط واجب ، يك گوسفند واجب مي شود .

يادآوري : به فتواي مراجعي كه نيمه دوم شب را براي بيتوته كافي مي دانند ، كسي كه نيمه اول شب را در مني نباشد ، بايد نيمه دوم را بماند و به فتواي مراجعي كه نيمه اول را واجب مي دانند چنين شخصي بنا بر احتياط واجب بايد نيمه دوم را بيتوته كند و يك گوسفند نيز كفاره بدهد .

6 ـ محاسبه نيمه شب براي بيتوته

چون نحوه محاسبه نيمه شب در وقت نماز براي مشخص شدن پايان وقت نماز عشاء با اين جا تفاوت دارد ، لذا نحوه محاسبه نيمه شب يادآوري مي شود :

* بنابر احتياط واجب ، شب را از غروب تا طلوع آفتاب حساب كنند .

* بنابر احتياط مستحب ، شب را از مغرب شرعي تا طلوع آفتاب حساب كنند .

191

جلسه شانزدهم :

واجبات مني ( 5 )

رمي جمرات

يكي ديگر از اعمال حج ، رمي جمرات است ؛ يعني سنگ زدن به جمرات به همان شيوه اي كه در بحث رمي جمره عقبه گذشت .

1 ـ واجبات رمي

واجبات رمي همان است كه در بحث رمي جمره عقبه گذشت .

2 ـ زمان رمي

زمان رمي روزهاي يازدهم و دوازدهم ذي حجه است و در اين دوروز بايد در فاصله طلوع تا غروب آفتاب انجام داده شود .

اگر رمي را فراموش كند ، بايد روز بعد آن را قضا كند .

3 ـ رمي شبانه

رمي جمرات بايد در روز انجام داده شود ، ولي كسي كه از رمي در روز

192

معذور باشد ، مي تواند در شب بجا آورد .

يادآوري : بانوان مي توانند رمي جمره عقبه كه در روز عيد بايد بجا آورده شود ، در شب انجام دهند ، هرچند از رمي در روز معذور نباشند ، ولي رمي روزهاي يازدهم و دوازدهم را مانند ديگران بايد روز انجام دهند ، مگر آن كه عذري داشته باشند .

4 ـ ترتيب رمي

در روزهاي يازدهم و دوازدهم ذي الحجة ، ابتدا بايد به جمره اولي ،
سپس وسطي و در پايان به جمره عقبه سنگ بزنند و مراعات اين ترتيب لازم است .

5 ـ شكيات رمي

* اگر شك كند ، ريگي كه پرتاب كرده به جمره خورده يا نه ، بايد ريگ ديگري بزند .

* اگر شك كند هفت سنگ زده يا كمتر ، بايد آن قدر بزند تا مطمئن شود هفت عدد از آنها به جمره خورده است .

* بعد از فارغ شدن از رمي و انصراف از محل با اين كه يقين داشته هفت عدد زده ، به شك خود اعتنا نكند .

6 ـ مستحبات رمي جمرات

آن چه در رمي جمره عقبه مستحب است ـ كه در جلسه دوازدهم گذشت ـ در رمي جمرات نيز مستحب است .

193

7 ـ كوچ از مني

در روز دوازدهم ذي الحجة ، بعد از ظهر شرعي ، حجاج مي توانند از مني خارج شوند ، ولي چنان چه كسي آن روز از مني نرود تا آفتاب غروب كند ، بايد شب سيزدهم را نيز در آن جا بيتوته كند و روز سيزدهم نيز جمرات را به همان ترتيب روزهاي گذشته رمي كند .