بخش 3

« اِنَّ اللهَ يَدافِعُ لِمنْ يَحُجُّ مِنْ شيعَتِنا عَمَّنْ لا يَحُّجُ » ^{( 1 )} .

« خداوند به خاطر حج رفتن گروهي از شيعه ، قهر خود را از ديگران باز مي دارد » .

و در جاي ديگر مي خوانيم :

« يَدْخُلُ عَلَي الْمَيِّتِ في قَبْرِه الصَّلاةُ والصَّوْمَ والْحَجُّ وَالصَّدَقَةُ وَالْعِتْقُ » ^{( 2 )} .

« هر يك از نماز و حج و صدقه و آزادكردن بردگان ، در قيافه زيبائي ، مونس انسان در قبر مي شود » .

در روايت آمده است كه : هرگاه انسان به خيال زود رسيدن به حوائج دنيا ، حج را رها كند ، خداوند چنان در كارش گره قرار مي دهد كه حجاج بيشتر مراسم حج را انجام داده ولي او هنوز مشكل خود را حل نكرده است ^{( 3 )}

خداوند به زائران خانه خود لطف بسيار دارد . در حديث مي خوانيم : « لا يَزالُ الْعَبْدُ في جِدِّ الطَّوافِ بالْكَعْبَةِ مادامَ حُلِّقَ الرَّأْسُ عَلَيْهِ » ^{( 4 )} .

مرحوم مجلسي در كتاب مرآة العقول مي فرمايد : معناي حديث آن است كه بعد از سرتراشيدن در مكه ، مادامي كه موها نروييده است ، گويا انسان در حال طواف است . نشانه لطف ديگر خداوند به حاجي آن است كه هرگاه زائر خانه خدا در مكه يا مدينه از دنيا برود در قيامت بدون

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وسائل جلد 1 صفحه 18 .

2 ـ وسائل جلد 8 صفحه 139 .

3 ـ ـ قالَ الْباقِرُ ( ع ) « ما مُؤمِن يُوثِرُ عامَ الْحَجِّ حاجَةً مِنْ حَوائِج الدُّنْيا إلاّ تَطَرَ اِلَي الْمُحَلَّقينَ قَدِ اْنصَرَفُوا قَبْلَ أنْ تَقْضي لَهُ تِلْكَ الْحاجَةُ » . من لايحضر جلد 2 صفحه 142 .

4 ـ فروع كافي جلد 4 صفحه 547 .

حساب به بهشت مي رود ^{( 1 )} يا بازگشت از دنيا برود ، در قيامت از آن همه ناراحتيها در امان است ^{( 2 )}

در روايات مي خوانيم كه شب و روزي بهتر از دهه ذي الحجه كه حجاج سرگرم انجام مراسم حج هستند ، وجود ندارد ^{( 3 )} كه خود را آماده حج كند ، از گناهان پاك مي شود ، گويي تازه كه از مادر متولد شده است ^{( 4 )}

در حديث ديگري از پيامبر اكرم ( صلّي الله عليه و آله ) نقل شده است كه : هر كه دنيا و آخرت مي خواهد به فكر مكه باشد : ( مَنْ اَرادَ الدُّنْيا وَالاْخِرَةَ فَلْيَأُمَّ هذَا الْبَيْتَ ) ^{( 5 )} .

از اميرالمؤمنين ( عليه السلام ) نقل شده كه فرمود : « اَلْحَجُّ تَقْوِيَةٌ لِلّدينِ » ^{( 6 )} « حج ، سبب قدرت و تقويت دين است » .

امام صادق ( عليه السلام ) حج و عمره را دو بازار آخرت دانسته كه همه اش سود است ، اگر زنده بماند ، بيمه خداوند است و اگر در مسير راه از دنيا برود اهل بهشت است ^{( 7 )}

امام صادق ( عليه السلام ) مي فرمايد : « كساني كه دستشان از دنيا كوتاه شده ، ( از دنيا رفته اند ) آرزو دارند كه اي كاش ، به جاي تمام

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ فروع كافي جلد 4 صفحه 548 .

2 ـ مَنْ ماتَ في طَريقِ مَكَّةَ ذاهِباً اَوْجائِياً اَمِنَ مِنْ الْفَزَع الاَْكْبَرَ يَوْمَ الْقِيامَةِ تهذيب جلد 5 صفحه 23 .

3 ـ مستدرك جلد 2 صفحه 9 .

4 ـ فروع كافي جلد 4 صفحه 252 .

5 ـ من لايحضر جلد 2 صفحه 219 .

6 ـ غررالحكم .

7 ـ تهذيب جلد 5 صفحه 22 .

نعمتهائي كه در دنيا داشتند ، تنها يكبار موفق به انجام حج مي شدند » ^{( 1 )} « نه تنها خود مراسم حج ، بلكه تلاشهائي كه انسان براي حج انجام مي دهد ، براي هر گامي ده پاداش اضافه و ده گناه كم مي شود و ده درجه ارتقاء مي يابد » ^{( 2 )}

و سرانجام در عظمت حج ، همين بس كه در كتاب شريف « وافي » از امام صادق ( عليه السلام ) نقل شده است : « بدترين انسان ها ، كسي است كه در عرفات و مشعر توقف كرده ، ميان صفا و مروه ، سعي نموده ، طواف كعبه و نماز آن را انجام داده باشد ولي پيش خود خيال كند كه هنوز آمرزيده نشده است ، آري او بدترين انسانها است » ^{( 3 )}

حج ، جهاد ضعفا است

امام صادق ( عليه السلام ) از رسول خدا ( صلّي الله عليه و آله ) نقل مي كند كه در باره حج چنين فرمود : « وَهُوَ اَحَدُ الْجِهادَيْنِ ، وَهُوَ جِهادُ الضُّعَفاء وَنَحْنُ الضُّعَفاءُ » ^{( 4 )} حج ، جهاد افراد ضعيف است . سپس امام صادق ( عليه السلام ) فرمود : ضعفا ما هستيم . شايد مراد امام اين باشد كه چون حكومت دست ما نيست و نمي توانيم با كفر مبارزه كنيم پس لااقل به حج برويم تا در آنجا وظيفه خود را انجام دهيم و نداي حق طلبانه خود را به حق جويان جهان برسانيم .

آري ، حج با تمام ارزشي كه دارد ، هرگز به پاي جهاد و جبهه و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وَدّ مَنْ فِي الْقُبُورِ لَو اَنَّ لَهُ حَجَّةٌ فِي الدُّنْيا وَما فيها . تهذيب جلد 5 صفحه 23 .

2 ـ وافي جلد 2 صفحه 41 .

3 ـ وافي جلد 2 صفحه 42 .

4 ـ تهذيب جلد 5 صفحه 22 .

جنگ و شهادت نمي رسد ؛ زيرا جهاد در راه خدا و مبارزه با دشمنان مايه بقاء اساس دين و قدرت اسلام است . بعضي از مقدس نماهاي سطحي ، هر سال براي حج خود تلاشها مي كنند در حالي كه سالها زير گوششان و پيش رويشان ، جوانان مُخلص و انقلابي در جهاد عليه باطل ، در خون خود مي غلطند و اينان هيچ توجهي به آن عزيزان ندارند .

حضرت علي ( عليه السلام ) با آن همه نماز ، انفاق ، جنگ و بت شكني و . . . تنها يك جا فرمود : « فُزْتُ وَرَبِّ الْكَعْبَةِ » « به خداي كعبه رستگار شدم » . و آن زماني بود كه صورت مباركش با خون سرش رنگين شد . آري ، مسأله شهادت و جهاد در راه خدا مقامي است كه هيچ عبادتي به آن نمي رسد ، اميد است خداوند ديد ما را چنان قرار دهد كه بايد باشد و دل ما را به كارهايي كه طبق تمايلات نفساني است و به خيال خودمان ، جنبه عبادي دارد ، خشنود نفرمايد ، بلكه خشنودي ما را در انجام تكاليف فردي و اجتماعي قرار دهد .

شخصي صوفي مسلك ، به نام عبّاد بصري ، خدمت امام سجاد ( عليه السلام ) رسيد و گفت : « قَدْ آثَرْتَ الْحَجَّ عَلَي الْجِهادِ وَقَدْ قالَ اللّهُ عَزَّوَجَلَّ اِنَّ اللّهَ اشْتَري مِنَ الْمُؤْمِنينَ اَنْفُسَهُمْ وَاَمْوالَهُمْ بَاَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ » :

« چرا شما جنگ و جهاد را كه خداوند آن همه از آن ستايش فرموده و خود را مشتري جان و مال مؤمنان مجاهد دانسته است ، رها كرده ، هر سال به حج مي رويد ؟ ! آيا بهتر نيست به جاي حج ، جهاد كنيد ؟ امام سجاد ( عليه السلام ) فرمود : دنبال آيه را هم بخوان كه در اوصاف رزمندگان آمده است : آنان كساني هستند كه اهل توبه و عبادت و ستايش خدا و اهل سجده و ركوع و امر به معروف و نهي از منكرند . « اَلتّائِبُونَ

الْعابِدُونَ الْحامِدُونَ . . . » ^{( 1 )} من اگر چنين رزمندگاني داشتم كه از مسير خود به راه حق بازگشته ، توبه مي كردند و اهل عبادت و ستايش خدا مي شدند ، حتماً براي جهاد اقدام مي كردم ، ليكن من افراد لايقي كه رهبري مرا بپذيرند و از من اطاعت نمايند ، نمي بينم و لذا دست به جهاد نزده ام و به حج مي روم » ^{( 2 )}

از اين حديث ، استفاده مي شود كه جهاد اسلامي ، با جنگهاي عادي و لشكركشي هاي كشورگشايانه ، تفاوت داشته و نياز به سپاهياني با تقوا ، خداشناس ، بصير و مكتبي دارد ، تا به گسترش عقيده ديني كمك كند و اسلام و انقلاب را صادر نمايد .

در باره اهميت حج ، روايات ، بيش از آن است كه در اين جزوه بگنجد . هدف ما ، تنها اشاره به گوشه اي از آنها است . وگرنه ، سرزميني كه موردنظرتمام انبيا بوده است ، مگربا چند سطرنوشته ما ، قابل معرفي است ؟

در حديث مي خوانيم كه حضرت آدم ( عليه السلام ) هزار بار به زيارت اين خانه آمده است ^{( 3 )} موسي ( عليه السلام ) آن رازيارت كرده ^{( 4 )} حضرت سليمان ( عليه السلام ) با لشكريان با شكوه خود به زيارتش آمده است ^{( 5 )} مسلمانان را از هزاران فرسنگ به خود جلب مي كند . خانه اي كه طبق آيه « اِنَّمَا الْمُشْرِكُونَ نَجَسٌ » ، نزديك شدن كفار به آن ممنوع اعلام شده است . محلّي كه به

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سوره توبه آيات 111 و 112 .

2 ـ من لايحضر جلد 2 صفحه 219 .

3 ـ قالَ الْباقِرُ ( ع ) اَتي آدَمُ ( ع ) هذاالْبَيْتَ اَلْفَ اَتيه عَلي قَدَمَيْهِ . من لايحضر جلد 2 صفحه 229 .

4 ـ من لايحضر جلد 2 صفحه 235 .

5 ـ سوره توبه آيه 29 .

خاطر قداستش ، غذا خوردن در آن مانند روزه گرفتن است ^{( 1 )} اي كه اهل زمين با اهل آسمان در برابر هم شباهت پيدا مي كنند ؛ يعني هر دو در حال طوافند ، زمينيان ، گرد كعبه و آسمانيان ، دور بيت المعمور ، كه در آسمان مقابل كعبه قرار گرفته است ^{( 2 )}

حرفهايمان را جمع بندي كنيم ، وگرنه لابلاي صدها حديث ديگر كه در باره عظمت مكه و حج آمده است ، غرق مي شويم . كم كم به بيان وظايف كسي كه قصد زيارت خانه خدا دارد بپردازيم :

قصد قـربـت

نخستين شرط صحيح بودن تمام عبادات و از جمله حج ، آن است ، كه انجام آن به خاطر خدا باشد ، هدف از رفتن به مكه ، تنها « اطاعت از فرمان خدا » و « انجام وظيفه » باشد ، نه فرار از انتقاد مردم ، نه كسب عنوان ، نه تجارت ، نه رقابت ، نه استراحت و تفريح و . . . بايد بدانيم كه دلها به دست خدا است و او « مقلِّبُ القلوبِ » است . هر كه را بخواهد ، محبوب و هر كه را بخواهد ، منفور مي كند .

از خود مكه درس بگيريم كه چگونه سنگهاي كعبه اين همه جاذبه پيدا كرده است ؟ آيا جز نظر خدا است ؟ و آيا علاقه و توجه مردم را جز از خداوند بايد خواست ؟

حضرت ابراهيم ( عليه السلام ) در همين سرزمين از خداوند خواست كه :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ مستدرك جلد 2 صفحه 145 .

2 ـ وَتَشَبَّهُوا بِملائِكَةِ الْمُطيفينَ بِعَرْشِهِ . نهج البلاغه ( خطبه قاصعه ) .

« اِجْعَلْ اَفْئِدَةً مِنَ النّاسِ تَهْوي اِلَيْهِمْ » ^{( 1 )} ، « خداوندا ! دلهاي مردم را به ذريّه من متوجه فرما » .

مگر خداوند قول نداده است كه « لا نُضيعُ اَجْرَ الْمُحْسِنينَ » ، « پاداش نيكوكاران را ضايع نمي كنيم ؟ » در همين مكه اي كه زيارت مي كنيم ، خاطرات افراد مخلصي همچون هاجر ( عليهاالسّلام ) ، اسماعيل ( عليه السلام ) و ابراهيم ( عليه السلام ) زنده مي شود و اين است تجليل خداوند از آنان . خدايي كه همه دلها را مي تواند ، طرفدار يا مخالف انساني قرار دهد ، چرا به سراغ ريا برويم ؟

مگر در مناجات شعبانيه نمي خوانيم : « اِلهي نَقْصي وَزِيادَتي بِيَدِكَ لا بِيَدِ غَيْرِكَ » « خداوندا ! كم و زياد شدنم به دست تو است نه ديگري » .

و مگر هر روز در نماز تكرار نمي كنيم : « اِيّاكَ نَعْبُدُ وَاِيّاكَ نَسْتَعينُ » ، « خداوندا ! تنها بندگي تو را پذيرفته ايم و تنها از تو كمك مي گيريم » .

پيامبر اكرم ( صلّي الله عليه و آله ) در آخرين سفر حج خود كه آخرين سال عمر مباركش بود در حالي كه در خانه كعبه را گرفته و رو به مردم نموده بود در باره اهداف حجاج چنين فرمود :

1 ـ « يَحُجُّ اَغْنِياء اُمَّتي لِلنُّزْهَةِ » : « زماني مي رسد كه ثرتمندان امت من براي « تفريح » به حج مي روند » .

2 ـ « وَيَحُجُّ اَوْساطُها لِلتِّجارَةِ » : « و مردم عادي « كسب و براي تجارت » به حج مي روند » .

3 ـ « وَيَحُجُّ فُقَرائُهُمْ لِلرّياءِ وَالسُّمْعَةِ » : « و فقرا امت من براي « خودنمائي و كسب عنوان و اعتبار » به حج مشرّف مي شوند » .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سوره ابراهيم آيه 37 .

روزي كه پيامبر اكرم ( صلّي الله عليه و آله ) اين خبر را همراه با اخبار تلخ ديگري ، بيان مي فرمود ، نزديكترين افراد در آن جمعيتِ انبوه ، سلمان فارسي بود كه همچنان از شنيدن اين اخبار تعجب مي كرد ولي هر جمله اي كه سبب تعجب سلمان مي شد ، پيامبر اكرم ( صلّي الله عليه و آله ) مي فرمود : سوگند به خدايي كه جان من در دست اوست ، اين حوادث در آينده واقع خواهد شد ^{( 1 )}

امام صادق ( عليه السلام ) فرمود : « اَلْحَجُّ حَجّانِ : حَجٌّ لِلّهِ وَحَجٌّ لِلنّاسِ ، فَمَنْ حَجَّ لِلّهِ كانَ ثَوابُهُ عَلَي اللّهِ الْجَنَّةَ وَمَنْ حَجَّ لِلنّاسِ كانَ ثَوابُهُ عَلَي النّاسِ يَوْمَ الْقِيامَةِ » ^{( 2 )} .

« حج دو نوع است ؛ « براي خدا » و « براي مردم » ، هر كه براي خدا حج كند ، پاداش او بهشت است و هر كه براي مردم حج رود ، در قيامت پاداش خود را بايد از مردم بگيرد » .

امام سجاد ( عليه السلام ) مي فرمايد : « مَنْ حَجَّ يُريدُ بِهِ وَجْهَ اللّهِ لا يُريدُ بِهِ رياءً وَلا سُمْعَةً غَفَرَاللّهُ لَهُ اَلْبَتَّةَ » ^{( 3 )} .

« كسي كه در حج ، هدفي جز خدا ، نداشته باشد و در فكر ديدن و شنيدن و ستايش مردم نباشد ، حتماً خدا او را مي بخشد » .

بنابراين بايد سعي كنيم در نيتمان ، جز انجام وظيفه الهي قصد ديگري نداشته باشيم . وگرنه هم عمل ما باطل مي شود و هم گناه كرده ايم . « علامت اخلاص » اين است كه « از مردم انتظار ستايش نداشته باشيم » .

امام صادق ( عليه السلام ) فرمود : « . . . وَالْعَمَلُ الْخالِصُ الَّذي لا تُريدُ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ الميزان جلد 5 صفحه 434 .

2 ـ وسائل جلد 8 صفحه 76 .

3 ـ وافي جلد 2 صفحه 47 .

اَنْ يَحْمَدَكَ عَلَيْهِ اَحَدٌ اِلاَّ اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ » ^{( 1 )} .

« عمل خـالص آن اسـت كــه از كـسي جـز خدا انتظار ستايش نداشته بـاشـي » .

خدا نكند ، هدف انسان از رفتن به مكه ، بزرگ منشي و اظهار وجود و اعلام قدرت و امكانات باشد . زيرا قرآن مي فرمايد :

« تِلْكَ الّدارُالاْخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذينَ لا يُريدُونَ عُلُوّاً فِي الاَْرْضِ وَلا فَساداً » ^{( 2 )} .

« بهشت ابدي را تنها براي كساني قرار مي دهيم كه اراده بزرگي و فساد در زمين نداشته باشند . اخلاص عمل ، از خود عمل مشكلتر است » .

امامان ما ، در سحرهاي ماه رمضان از خداوند چنين درخواست مي نمودند :

« اَللّهُمَّ طَهِّرْ قَلْبي مِنَ الشِّرْكِ وَعَمَلي مِنَ الرِّياء وَلِساني مِنْ الْكِذْبِ وَعَيْني مِنَ الْخِيانَةِ » ^{( 3 )} .

« خدايا ! قلبم را از توجه و تكيه بر غيرخودت و عملم را از ريا زياد و زبانم را از دروغ و چشمم را از نگاههاي ناپاك و خيانت بار حفظ فـرمـا » .

بهرحال ، مسأله اخلاص شرط صحت و قبولي عمل است . حيف است كه انسان اين همه پول خرج كند و اين همه راه برود ، امّا روزي كه پرده ها كنار رفته ، اسرار فاش مي شود ، ببيند كه كارش پوچ و عملش ريا بوده است . خدايا به همه ما ، در همه كارها ، اخلاص مرحمت فرما .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ اصول كافي جلد 2 صفحه 16 .

2 ـ سوره قصص آيه 83 .

3 ـ دعاي بعد از دعاي ابوحمزه ثمالي در اعمال سحرهاي ماه رمضان .

در آستانه حج

تهيه مال حلال

اگر مالي كه انسان صرف حج مي كند ، حلال نباشد ، همين كه نزديك مكه لباس احرام مي پوشد و مي گويد : خداوندا ! آمدم ، خطاب مي رسد : ما تو را نمي پذيريم ^{( 1 )}

امام باقر ( عليه السلام ) مي فرمايد : « لايَقْبَلُ اللّهُ عَزَّوَجَلَّ حَجّاً وَلا عُمْرَةً مِنْ مال حَرام » ^{( 2 )} .

« خداوند متعال ، حج و عمره اي را كه از مال حرام انجام گيرد ، قبول نمي كند » و اين همان حقيقتي است كه در آيه : « اِنَّما يَتَقَبَّلُ اللّهُ مِنَ الْمُتَّقينَ » مي خوانيم كه خداوند ، فقط اعمال افراد با تقوا را مي پذيرد .

در حديث ديگري كه از پيامبر اكرم ( صلّي الله عليه و آله ) نقل

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ قال الصادق ( عليه السلام ) : « مَنِ اكْتَسَبَ مالاً مِنْ غَيْرِ حِلِّهِ ثُمَّ حَجَّ فَلَبّي نُودِيَ لا لَبَّيْكَ وَلا سَعْدَيْكَ » . نهج الفصاحه جمله 198 .

2 ـ بحار جلد 99 صفحه 120 .

شده ، مي خوانيم :

« مَنْ تَجَهَّزَ وَفي جِهازِهِ عَلَمٌ حَرامٌ لَمْ يَقْبَلِ اللّهُ مِنْهُ الْحَجَّ » ^{( 1 )} .

« اگر در وسايل سفر حجِّ كسي ، حتي پرچم يا علامتي از حرام باشد ، حج او قبول نيست » .

در حديثي مي خوانيم : « اذا حَجَجْتَ بِمال اَصْلُهُ سُحْتٌ فَما حَجَجْتَ وَلكِنْ حَجَّتِ الْبَعيرُ » . ^{( 2 )}

« هرگاه با پول حرام ، حج بروي ، حاجي نشده اي بلكه مركب و شتر تو حاجي شده است » .

حلاليّت خواستن

كسي كه به مسلماني ظلمي كرده باشد ، بايد از او عذرخواهي كند و دل او را به دست آورد و به اصطلاح حلاليت طلب كند ، به خصوص هنگام رفتن به حج . در اين زمينه داستاني نقل مي كنيم :

علي بن يقطين كه يكي از ياران امام كاظم ( عليه السلام ) بود و به دستور امام در دستگاه هارون كار مي كرد عازم به سفر حج گرديده ، خواست در مدينه امام كاظم ( عليه السلام ) را زيارت كند ، را امام به او اجازه ملاقات نداد و فرمود : امسال ، حج تو قبول نمي شود . چون تو ، ابراهيم شتربان را در محل كار خود نپذيرفته اي ، خدا هم تو را نمي پذيرد . علي بن يقطين بسيار ناراحت شد ، از مدينه به كوفه برگشت و به سراغ آن شتربان رفت و درِ خانه او را كوبيد و صورت خود را روي خاك گذاشت و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ محاسن برقي .

2 ـ محاسن برقي .

به آن شتربان گفت : با پاي خود صورتم را لگدمال كن . شتربان قبول نمي كرد تا با اصرار او ، صورت وزير كشور ، كه به مسلماني توهين كرده بود ، زير لگد شتربان قرار گرفت و او مي گفت : « اَللّهُمَ اشْهَدْ » ، خدايا شاهد باش كه دارم ، توهين خود را جبران مي كنم . سپس به مدينه برگشت و امام كاظم ( عليه السلام ) او را پذيرفت ^{( 1 )}

آري ، زائر خانه خدا بايد قبل از سفر حج از همه كساني كه از او به نحوي ناراحت شده اند ، عذرخواهي كند و خودش هم از ديگران راضي باشد تا آمادگي مهمان رسول خدا ( صلّي الله عليه و آله ) شدن را داشته باشد . بسيار بجاست كه زائر خانه خدا ، قبل از سفر وصيت كند و خيال نكند كه وصيت ، فال بد گرفتن و بدبين بودن و احساس خطر كردن است ، بلكه وصيت ، نشانه ياد مرگ بودن انسان است . وصيت راهي براي جبران كارهايي است كه انجام نداده است و نشانه دقت و حساب انسان و تداوم بخشيدن به اهداف عاليه انساني است . ناگفته پيداست كه مراد از وصيت ، تنها سفارشات مالي نيست بلكه هرگونه پند و سفارش و حكمت رانيز شامل مي شود . در روايات جايگاه وصيت هنگام خروج مسافر و در كتاب حج ذكر كرده اند و ما هم به آن اشاره مي كنيم ^{( 2 )}

سفر و فوايـد آن

قرآن يكي از صفات مؤمنان را در كنار توبه و عبادت ، « سياحت » مي شمرد « اَلسّائِحُونَ » كه مراد ، سياحت و سفر براي جهاد ، تعليم و تعلم ،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سفينة البحار جلد 2 صفحه 252 .

2 ـ در باره وصيت به مناسبت مسائل قبل از مگر ، بحثي را در كتاب معاد آورده ايم .

هجرت و عبرت است ^{( 1 )}

در حديث مي خوانيم : « سافِرُوا تَصِحُّوا سافِرُوا تَغْنَمُوا » . ^{( 2 )}

« مسافرت كنيد تا سالم باشيد و مسافرت كنيد تا به درآمد برسيد » .

اسلام در باره سفرهاي جهت دار و رشد آوري كه وجدان ها را بيدار و عقل را شكوفا مي كند ، سفارشاتي دارد كه نمونه هاي آن را در آيات مكرر « سيرُوا فِي الاَْرْضِ » ^{( 3 )} قرآن مي يابيم .

در سفر ، تعليم و تعلم و كسب تجربه و آشنائي با عادات و رسوم و فرهنگهاي ديگر و تفكر و چاره انديشي هاي امت در پيشگيري حوادث و داد و ستد و سود بردن و سود رساندن و رفع اندوه و خستگي و رسيدن به يك سري پاداشهاي الهي و رشد و تكامل معنوي و . . . نهفته است . براي مسافر تسهيلاتي چون : « نصف شدن نماز » ، « خوردن روزه » و « استجابت دعا » در نظر گرفته شده است ^{( 4 )} سفر دقت شود كه از مسافرت ضرري بر دين و نماز وارد نشود .

اميرالمؤمنين ( عليه السلام ) فرمود : « لا يَخْرُجُ الرَّجُلُ في سَفَر يَخَافُ مِنْهُ عَلي دينِهِ وَصَلوتِهِ » ^{( 5 )} .

« انسان به سفري كه از آن بر دين و نمازش مي ترسد ، نرود » .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ مجمع البيان جلد 5 صفحه 76 .

2 ـ بحار جلد 76 صفحه 221 .

3 ـ اين آيه 6 مرتبه در قرآن آمده است .

4 ـ مسأله استجابت دعاي مسافر را در جمله 1259 نهج الفصاحه بخوانيد .

5 ـ وسائل جلد 8 صفحه 249 .

گوشه اي از اخلاق و آداب سفر

تنها و بدون همراه سفر كردن ، مورد لعنت پيامبر ( صلّي الله عليه و آله ) قرار گرفته است ^{( 1 )} كرده ^{( 2 )} همسفران خود ، همفكري و همكاري كند و از خود مخالفتي نشان ندهد مگر در مورد گناه ^{( 3 )} افراد خوش اخلاق را پيدا كند تا در طول راه مسأله اي پيش نيايد ^{( 4 )} هر كس ملايمتر و رفيق تر است ، اجر بيشتري دارد ^{( 5 )} همسفرهاي كوچك و بزرگ و خوبان و بدان ناراحتي ها را ديد و تحمل كرد و نگذاشت كار به گفتگوهاي تند منجر ، خداوند متعال در قيامت به او ، بر فرشتگاه مباهات مي كند ^{( 6 )} آمده است كه مسافر هنگام خروج از منزل ، دو ركعت نماز بخواند سپس خود و اهل و فرزند و مال و عافيت و دنيا و آخرت خود را به خدا بسپارد .

پيامبر اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود : هر كه چنين كند ، خداوند حاجت او را خواهد داد ^{( 7 )}

در باره انتخاب منزل در سفر ، لقمان به فرزندش مي فرمايد :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ محجة البيضاء جلد 4 صفحه 60 .

2 ـ محجة البيضاء جلد 4 صفحه 59 .

3 ـ محجة البيضاء جلد 4 صفحه 73 .

4 ـ بحار جلد 76 صفحه 273 .

5 ـ بحار جلد 76 صفحه 268 .

6 ـ بحار جلد 76 صفحه 275 .

7 ـ محجة البيضاء جلد 4 صفحه 62 .

منطقه اي را كه سبزه زار و خوش منظر و آرام و نرم است انتخاب كند ^{( 1 )}

نكاتي ديگر در باره مسافرت

1 ـ انسان بايد دوستان خود را از سفري كه در پيش دارد آگاه سازد و آنان نيز هنگام بازگشت به ديدنش آيند ^{( 2 )}

2 ـ در سفر سعي كند كه همراهان و همسفران خود خدمت كند ؛ زيرا پيامبر اكرم ( صلّي الله عليه و آله ) فرمود : « سَيِّدُ الْقَوْمِ خادِمُهُمْ فِي السَّفَرِ » ^{( 3 )} . « بزرگ هر قومي ، كسي است كه در مسافرت به ديگران خدمت كند » .

3 ـ پيامبر اكرم ( صلّي الله عليه و آله ) در سفري كه بنا بود غذا تهيه نمايند و هر يك از همسفران ، كاري را به عهده گرفته بودند ، شخصاً عهده دار جمع آوري هيزم شد و هر چه خواستند ، حضرت را از آن كار باز دارند ، قبول نكرد و فرمود : « اِنَّ اللّهَ عَزَّوَجَلَّ يَكْرَهُ مِنْ عَبْدِهِ اِذا كانَ مَعَ اَصْحابِهِ اَنْ يَنْفَرِدَ مِنْ بَيْنِهِمْ » ^{( 4 )} ، خداوند دوست ندارد در ميان چند نفري كه با هم هستند ، يكي امتياز داشته و كنار باشد .

در حديث مي خوانيم : مسافراني خدمت پيــامبر ( صلّي الله عليه و آله ) رسيدند و از همسفر خود كه دائماً مشغول ذكر و دعا بود ، ستايش كردند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ محجة البيضاء جلد 4 صفحه 74 .

2 ـ « قالَ النَّبِيُّ ( ص ) حَقٌ عَلَي الْمُسْلِمِ اِذا سَفَر أنْ يُعَلِّمَ اِخْوانَهُ وَحَقٌ عَلي اِخْوانِهِ اِذا قَدِمَ اَنْ يَاْتُوهُ » . وافي جلد 2 .

3 ـ بحار جلد 76 صفحه 273 .

4 ـ بحار جلد 76 صفحه 273 .

رسول خدا ( صلّي الله عليه و آله ) پرسيدند كارهاي او را چه كسي انجام داد ؟

گفتند : ما .

پيامبر عزيز ( صلّي الله عليه و آله ) فرمود : « كلّكم خير منه » ^{( 1 )} ، همه شما كه در سفر كار مي كرديد از او كه به جاي كار ، عبادت مي كرد ، بهتر هستيد .

شخصي به امام صادق ( عليه السلام ) گفت : همين كه به مكه رسيديم ، دوستانمان براي طواف حركت كردند و مرا براي نگهداري اثاثيه ، جا گذاشتند . امام فرمود : « اَنْتَ اَعْظَمُهُمْ اَجْراً » ^{( 2 )} . اجر و پاداش تو از آنان بيشتر است .

شخصي مي گويد : ما ، دو نفر همسفر بوديم كه وارد مدينه شديم ، من مريض شدم ولي دوستم به من بي اعتنايي كرد و براي زيارت و نماز رفت و مرا تنها گذاشت . من از بد رفاقتي دوستم به پدرش شكايت كردم ، اونيز ماجرا را به امام صادق ( عليه السلام ) خبر داد . امام ( عليه السلام ) پيام فرستاد كه « قُعُودُكَ عِنْدَهُ اَفْضَلُ مِنْ صَلوتكَ فِي الْمَسْجِدِ » ^{( 3 )} ، پرستاري و اُنس تو با مريض ، از نمازي كه در مسجد پيامبر اكرم ( صلّي الله عليه و آله ) خواندي ، بهتر است .

هماهنگي با مسـافـران

شخصي مي گويد : ما يك گروه بيست نفري بوديم كه به حج

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ بحار جلد 76 صفحه 274 .

2 ـ فروع كافي جلد 4 صفحه 545 .

3 ـ فروع كافي جلد 4 صفحه 545 .

مي رفتيم ، هر چند فرسخي كه براي استراحت توقف مي كرديم ، گوسفندي از پول خودم خريده ، ذبح مي كردم و كباب تهيه نموده ، به همه دوستان مي دادم ، ولي همين كه امام از ماجرا خبردار شد ، اين عمل را تخطئه كرد و فرمود : چون ديگران از نظر مالي نمي توانند مانند تو اين چنين پذيرائي كنند ، قهراً در خود احساس ضعف و حقارت مي كنند و اين عمل ، پيش از آنكه روح سخاوت تو را شكوفا كند ، همراهانت را خوار مي سازد ^{( 1 )}

در روايات پيشوايان معصوم ، مكرر سفارش شده است كه « رفيق سفر بايد از نظر مقام و مال هماهنگ تو باشد » و اگر او بيشتر از تو پول خرج كند و يا شخصيت و عنوان اجتماعي اش بيشتر باشد ، قهراً تو به يك موجود تابع و طفيلي و نيمه اسير درمي آئي .

امام باقر ( عليه السلام ) مي فرمايد : « اِذا صَحِبْتَ فَاصْحَبْ نَحْوَكَ وَلا تَصْحَبْ مَنْ يَكْفيكَ فَاِنّ ذلِكَ مَذَلّةٌ لِلْمُؤْمِنِ » ^{( 2 )} .

« با شخصي همانند خود دوستي كن و با كساني كه مخارج تو را مي دهند ، همراه نباش ؛ زيرا كه در اين عمل ، مؤمن خوار و طفيلي و اسيرگونه مي شود » .

و در روايت ديگر امام صادق ( عليه السلام ) فرمود : « اِصْحَبْ مِثْلَكَ » ، « با شخصي مثل خودت همراه باش » ^{( 3 )}

در روايات سفر ، آدابي بيان شده است ؛ مانند « دعا » براي سفر ، « صدقه » هنگام مسافرت ، « سفارش به تقوا » هنگام خروج از منزل ، « شوخي سالم » با همسفران ، « مشورت » با آنان ، « احترام بزرگترها » ، و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ بحار جلد 99 صفحه 122 .

2 ـ بحار جلد 76 صفحه 268 .

3 ـ بحار جلد 76 صفحه 269 .

« تسليم تصميمات دوستان » بودن جز در گناه ، « همكاري و دلسوزي » و « بخشش و ايثار » و « بازگو نكردن رنج ها » و مشكلات سفر پس از بازگشت ، بدرقه و استقبال از مسافر ، هديه آوردن مسافر ، تعيين مسؤول و مدير در مسير راه ، مراعات كردن حال كساني كه مريض مي شوند ، برداشتن وسائل لازم از قبيل لباس ، اسلحه ، سوزن ، نخ ، مسواك ، ظرف آب و يك سري ادويه و چاقو و سعي در رسيدن به منزل قبل از غروب و اينكه افراد در مسير راه ، آن قدر از هم دور نشوند كه همديگر را نبينند و . . . كه از نقل روايات آنها صرف نظر مي كنيم ^{( 1 )}

مخارج سـفر حج

امام صادق ( عليه السلام ) فرمود : « دِرْهَمٌ فِي الْحَجِّ اَفْضَلُ مِنْ اَلْفَيْ اَلْف في ما سِوي ذلِكَ مِنْ سَبيلِ اللّهِ » ^{( 2 )} ، مصرف يك درهم در راه حج ، از دو ميليون درهم در غير حج بهتر است ( گرچه مصرفهاي ديگر هم در راه خدا باشد ) .

از بعضي روايات استفاده مي شود كه در حج ، لازم نيست از جهت مصرف خيلي دقيق باشيد ، كمي ريخت و پاش مانعي ندارد . « يُبْغِضُ الاِْسْرافَ اِلاّ فِي الْحَجِّ وَالْعُمْرَةِ » ^{( 3 )} ، چيزي كه در راه حج و جهاد صرف شود ، در قيامت مورد سؤال قرار نمي گيرد ^{( 4 )}

امام سجاد ( عليه السلام ) ، هنگام سفر حج بهترين نوع زاد و توشه را

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ روايات در جلد 76 بحار موجود است .

2 ـ بحار جلد 99 صفحه 8 و تهذيب جلد 5 صفحه 22 .

3 ـ وسائل جلد 8 صفحه 106 .

4 ـ كُلُّ نَعيم مَسْئولٌ عَنْهُ صاحبه اِلاّ ما كانَ في غَزْو اَوْ حَجٍّ . وسائل جلد 8 صفحه 70 .

برمي داشت ^{( 1 )} و از شرافت انسان ، آن است كه زاد و توشه خود را از بهترين چيزها انتخاب كند ^{( 2 )}

خدمت به خانواده حجاج

امام سجاد ( عليه السلام ) فرمود : « مَنْ خَلَّفَ حاجاً في اَهْلِهِ وَمالِهِ كانَ لَهُ كَاَجْرِهِ » ^{( 3 )} .

« كسي كه سرپرستي اولاد و اموال زائر خانه خدا را به عهده گيرد ، ( تا حاجي با خيال آرام در اين سفر مقدس ، مراسم را انجام دهد ) خداوند به او پاداش حج مرحمت مي فرمايد » .

كم كم حركت مي كنيم

به سوي خانه خدا حركت مي كنيم ، خانه اي كه امام حسن مجتبي ( عليه السلام ) بيست مرتيه پياده رفته است ^{( 4 )} امام سجاد ( عليه السلام ) نيز رفته است ^{( 5 )} خانه اي كه به فرموده امام صادق ( عليه السلام ) در طول سال به فكر آماده شدن براي آن باشيد ، براي اينكه مخارج حج براي شما سنگين نباشد هرگاه در طول سال درآمدي پيدا كرديد ، مقداري از آن را براي اين سفر پس انداز نماييد ، زيرا ممكن است مخارج سنگين حج ، شما را از رفتن به سوي آن دلسرد كند ^{( 6 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وافي جلد 2 آداب السفر صفحه 63 .

2 ـ وافي جلد 2 آداب السفر صفحه 63 .

3 ـ سفينة البحار ( حج ) .

4 ـ تهذيب جلد 5 صفحه 12 ـ وسائل جلد 8 صفحه 55 .

5 ـ وسائل جلد 8 صفحه 56 .

6 ـ فروع كافي جلد 4 صفحه 280 « لَوْ أنَّ اَحَدَ كُمْ اِذا رَبِحَ اَخَذَ مِنْهُ الشَّيء فَعَزَّلَهُ فَقالَ هذا ر طلِلْحَجِّ . . . » .

مي رويم تا نداي حضرت ابراهيم ( عليه السلام ) را ( كه به فرمان خداوند ، بعد از اتمام ساختمان كعبه ، با صداي بلند به زيارت آن دعوت كرد ) پاسخ دهيم . حج ، از خود گسستن و به خدا پيوستن است . مي رويم تا از خود بيرون رويم و سفر به سوي خدا كنيم ( اَلْحَجُّ وِفادَةٌ اِلَي اللّهِ ) ، گويا از گناهان خود به سوي خدا فرار مي كنيم ، زيرا در تفسير آيه : « فَفِرُّوا اِلَي اللّهِ » ^{( 1 )} مي خوانيم : مراد از « فرار » ، رفتن به حج است . مي رويم تا پاي خود را جاي پاي انبيا بگذاريم .

وقتي از خانه خارج مي شويم . . .

در روايات مي خوانيم : هنگام بيرون آمدن از خانه ، همسر و فرزندان خود را به تقوا سفارش كنيد . اين سفري است كه خود با پاي خود بيرون مي رويم و يادي است از زماني كه ما را از خانه بيرون مي كنند و به خانه « قبر » مي برند . حركت ، آغاز شده است ، گرچه ظاهر آن ، حركت بدن است ولي در حقيقت حركت روح است زيراكه سفر ، يك سفر معنوي است .

حج مي رويم ؛ يعني ، قصد مي كنيم ، زيرا كه « حج » به معناي « قصد » و آهنگ است ، توجه به آن كه هدف ما بزرگداشت اوست ^{( 2 )} قصد خانه خدا است ، و در حقيقت مقصود ، خدا است . رو به سوي « خانه او » ؛ يعني « خود او » . نزديك خانه مي شويم تا نزديك او شويم ، جسم ما دور خانه او مي چرخد تا شايد روحمان ، بر محور ذات او بگردد . به سوي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سوره ذاريات آيه .

2 ـ جواهر جلد 17 صفحه 219 .

حج مي رويم ولي نه آنگونه كه سوي نماز يا روزه مي رويم . زيرا روكردن به نماز چند دقيقه است و روكردن به روزه چند ساعت ، اما در اينجا براي مدت طولاني رو مي كنيم ^{( 1 )} از علاقه هاست ، پرواز معنوي و تمرين براي لقاءالله است . در اينجا انسان همه را مي گذارد و به سوي خانه دوست مي رود ولي هنگام مردن همه را مي گذارد و به سوي خودِ دوست مي رود .

سفر حج ، به سوي « بيت الله » است و سفر مرگ ، به سوي « لِقاءُالله » .

در سفر حج به سوي اولين خانه عبادت مي رود . ( اِنَّ اَوَّلَ بَيْت وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذي بِبَكَّةَ ) ^{( 2 )} .

به سوي اولين نقطه زمين كه از زير آب پيدا شد ^{( 3 )} جايي كه هر كه رفت ، آمرزيده برگشت ^{( 4 )}

مي رود تا با خدا بيعت كند ، تا با تاريخ وصلت كند ، تا از گناه هجرت كند ، تا از خود غفلت كند ، تا با خدا آشتي كند ، تا با مسلمانان جهان پيمان ببندد ، و تا نسبت به پيامبر و اهلبيت اعلام ميثاق و مودت نمايد .

مي رود تا شيطان را رمي كند ، همان شيطاني را كه آدم و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ بحار ج 99 صفحه 18 « قالَ الصّادِقُ ( ع ) اِنَّ الْحَجَّ اَفْضَلُ مِنَ الصَّلوةِ والصِّيامِ لاَنَّ الْمُصَلي اِنَّما يَشْتَغِلُ عَن اَهْلِهِ ساعَةً وَالصّائِمُ بَياضَ يَوْم وَانَّ الْحاجَّ . . . يُطيلُ غَيْبَتَهُ عَنْ اَهْلِهِ . . . »

2 ـ سوره آل عمران آيه 96 .

3 ـ اشاره به مسأله دحوالارض كه اولين نقطه اي كه از زير زمين بيرون آمد ، كعبه و كم كم قسمتهاي ديگر بود .

4 ـ طبق روايات متعددي كه قبلاً به آنها اشاره شد .

ابراهيم ( عليهم السلام ) ، رمي نمودند ^{( 1 )} بايد شيطان رمي شود .

مي رود تا صحنه هاي ايثار را لمس كند . تا از هوسها و تمايلات دور باشد .

راستي اگر سنگهاي كعبه از ياقوت سرخ و زمرّد سبز بود ، همه به براي تماشاي زر و زيور آن مي رفتند ، اگر منطقه خوش آب و هوا بود ، عبادتگاه نبود ، بلكه عشرتكده مي شد و اين خود بيانگر آن است كه عبادت با تجمل سازگار نيست ، عبادت با هوس همراه نيست . قرب به خدا با خودبيني و خودخواهي و خودپرستي سازگار نمي باشد .

مي رود جائي كه حضرت موسي ( عليه السلام ) و اولياي خدا بارها پياده و گاهي پابرهنه مي رفتند ^{( 2 )}

مي رود به جايي كه امام صادق ( عليه السلام ) فرمود : اگر بتواني به جاي انواع غذاها ، نان و نمك بخوري و پول حج را ذخيره نمايي ، ارزش دارد ^{( 3 )}

و بالأخره مي رود تا مي رسد به ميقات . . . حج ، پاسخ به دعوتنامه خدا و دعوت و نداي ابراهيم است .

يا رب ، تو خواندي ، آمديم * * * دل را ستاندي ، آمديم

عشق و ولاي كعبه را * * * بر دل نشاندي ، آمديم

يا رب زايران آمديم * * * با چشم گريان آمديم

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ « اِنَ اَوَّلَ مَنْ رَمَي الجِمارَ آدَمُ ( ع ) ثُمَّ اِبْراهيمُ ( ع ) . من لايحضر جلد 2 .

2 ـ وافي جلد 2 صفحه 29 .

3 ـ وافي جلد 2 صفحه 50 .

يا رب ندايت را زجان * * * لبيك گويان آمديم

جان را رسانديم ، آمديم * * * در خود نمانديم ، آمديم

دل را ز هر وابستگي * * * يكجا تكانديم ، آمديم ^{( 1 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ شعر از : جواد محدّثي .

اعمال حج

ميقات

به اين شوقي كه من در كعبه مقصود ، رو دارم * * * دلي از سنگ مي بايد كه گردد سنگ راه من

هنوز فرسخها به مكه باقي مانده است كه به زائران خانه خدا مي گويند : پياده شويد و لباس هاي خود را از تن بيرون كنيد . اينجا « ميقات » است از اينجا ديگر با آن قالب قبلي نبايد عبور كرد و اگر نمودي و عبور كردي ، بايد برگردي ، بايد قالب خود را عوض كني تا شايد قلب تو عوض شود . همه لباس هاي كوچك و بزرگ و حتي كفش و كلاهت را بيرون كن .

به حضرت موسي ( عليه السلام ) گفته شد : « فَاخْلَعْ نَعْلَيْكَ اِنَّكَ بِالْوادِ الْمُقَدَّسِ طُويً » ^{( 1 )} .

اي موسي ! تو در وادي قدس قرار گرفته اي ، پس كفش خود را

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سوره طه آيه 12 .

بيرون كن » ، ولي اينجا هنوز به وادي قدس نرسيده و هنوز فرسخها تا مكه راه مانده است ، بايد همه چيز خود را كنار گذاريم . وادي قدس اينجا « مكه » است كه فرسخها قبل از رسيدن بايد از پوست قبلي بيرون آييم .

در ميقات چه كنيم ؟

قصد و نيّت كن ، از غفلت بيرون بيا ، لباس احرام بپوش ، لباس سفيد ، ندوخته ، پاك و از مال حلال و بگو خدايا آمدم : « لَبَّيْكَ اَللّهُمَّ لَبَّيْكَ » .

تا انسان به حج نرود و به معاني و رفتار امامان در ميقات توجه نكند و تا خداوند لطف خود را شامل حالمان نگرداند ، روح كار ، عمق و رمز اين اعمال كشف نمي شود ، لباس احرام يعني لباسي كه در آن بسياري از چيزها را بر خود حرام مي كنيم ، همانگونه كه به جمله « الله اكبر » ، تمام اعمالي را كه سبب بطلان نماز است بر خود حرام مي نماييم . لباس احرام لباس وحدت است چون همه مردم از هر نژاد و هر زباني كه باشند ، هم شكل و همرنگ مي شوند . آري كسي كه مي خواهد وارد حريم حَرَم شود ، بايد مُحِرم شود ^{( 1 )} زمان مي گوييم ، كسي كه در انتظار مصلح است ، خود بايد صالح باشد .

لباس احرام ، احترام به حَرَم است .

لباس احرام ، رمز دوري از لهو و لعب و زر وزيور است ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ قالَ النَّبِيُّ ( ص ) وَجَبَ الاِْحْرامُ لِعِلَّة الْحَرَم . وسائل ج 9 صفحه 3 .

2 ـ قالَ الرِّضا ( عليه السلام ) : اِنَّما يَأمُرُوا بِالاِحْرامِ لِيَخْشَعُوا قَبْلَ دُخُولِهِمْ حَرَمَ اللّهِ . . . وَلِئلاّيَلْهُوا وَيَشْتَغلُوا بِشَيء مِنْ اُمُورِ الدُّنْيا وَزينَتِها وَلَذّاتِها وَيَكُونُوا جادّينَ فيماهُمْ فيهِ قاصِدينَ . . . مَعَ ما فيهِ مِنَ التَّعْظيمِ لِلّهِ عَزَّوَجَلَّ وَالتَّذَلُّل لاَنْفُسِهِمْ عِنْدَ قَصْدِهِمْ اِلَي اللّهِ وَوِفادَتِهِمْ اِلَيْهِ راجِياًثَوابَهُ راهِبينَ مِنْ عِقابِهِ . . . وسائل جلد 9 صفحه 3 .