بخش 3

معناي « شعائر »

زجاج ، نوشته است : ^{( 1 )} شعائر جمعِ شعيره است : « والشعائر ، كلّ ما كان موقف اَو مسعي و ذبح . »

مسلمانان ازطواف ( يعني سعي ، و اين از مقوله مجاز است ) ميان صفا و مروه اجتناب داشتند ؛ زيرا كه اعراب جاهلي اصنام خود را ميان دو كوه صفا و مروه گذاشته بودند و مي پنداشتند كه سعي در آن جا گناه است و لذا قرآن گفت :

{ . . . فَلاَ جُنَاحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِمَا . . . } ، پس از نزول اين آيه ، خدا اعلام كرد ، اين دو از شعائر هستند و سعي ميان آن دو كوه ، گناهي نيست .

جصّاص در ذيل آيه مورد بحث ، نوشته است ^{( 2 )} از قول ابن عباس :

« قال : كان علي الصفا تماثيلُ و أصنام و كان المسلمون لا يَطُوفُون عليها ؛ لأجلِ الأصنام و التماثيل : فانزل الله تعالي : {  فَلاَ جُنَاحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِمَا . . . } .

ابن عربي ذيل بحث از اين آيه ، نوشته است : ^{( 3 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . معاني القرآن و اعرابه ، ج1 ، ص 216 و 217 و 218

2 . احكام القرآن ، ج1 ، ص 110 ، بسياري از مطالب « احكام القرآن » جصّاص را مؤلفان و مفسران بعدي ، در كتابهاي خود نوشته اند .

3 . احكام القرآن ، ج1 ، ص 47

52

« مِنْ شعائرالله يعني مِنْ مَعالم الله في الحجّ » .

مفرد شعائر ، شعيره است . اِشعارالهَدْي ؛ يعني نشان گذاشتن حيوان قرباني با داغ و علامت ديگر .

{  فَلاَ جُنَاحَ عَلَيْهِ } ، جُناح در لغت يعني مَيْل و انحراف به هر طريقي كه باشد ، ليكن بيشتر ، در انحرافِ به گناه به كار رفته است و بعدها ، در دين به طور مَجاز ، از جُناح تعبير به گناه شده است .

رفع تعارض

شايد به ذهن كسي خطور كند كه ظاهراً در آيه ، تعارضي هست ، بدين معني كه ، چطور مي شود بگوييم : صفا و مروه از شعائرالله است و گناهي نيست كه سعي ، ميان آن دو انجام شود ؟

در پاسخ مي گوييم : چنين نيست بلكه بايد بدانيم كه در دوره جاهليّت ، عرب ها پس از زيارت بُت هاي خود ، طواف و سعيي هم براي صفا و مروه انجام مي دادند و چون مسلمان شدند ، از پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) پرسيدند كه آيا طواف و سعي صفا و مروه ، ضرورت دارد ؟ اين آيه نازل شد : {  إنّ الصَّفا وَالْمَرْوَةَ . . . } و بعدها رسم شد كه ميان اين دو كوه ، سعي انجام شود .

وقتي مي گوييم : « لا جُناح عليكَ أَنْ تَفْعل » خودِ اين عبارت ، اِباحه و دستور جواز انجام فعل است .

و وقتي مي گوييم : « فلا جُناح عليكَ اَلاّ تفعل » خود ، اباحه اي
است براي ترك فعل و مي تواند دستوري براي انجام ندادن آن كار
باشد .

53

بنابراين ، قول خداي سبحان { . . . فَلاَ جُنَاحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِمَا . . . } نمي تواند دليلي بر ترك سعي و طواف باشد ؛ زيرا در جاهليت كه سعي و طواف ميان آن دو كوه ، براي خاطر بت ها بوده و بر باطل ، گناه شمرده مي شده ، ولي بعد از اسلام ، خدا گفته است كه ممنوع نيست ؛ زيرا براي هدف باطلي نيست ، و چون مشكلي براي مسلمانان نخستين بوده و خاطره اي از دوران جاهلي ، در ضمير آنان نقش بسته ، لذا آيه ، نازل شد كه { إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَةَ مِنْ شَعَائِرِاللهِ . . . } يعني « مِنْ مَعالِمِ الحجِّ و مَناسِكِهِ لا مِنْ مَواضِعِ الْكُفْرِ وَمَوضوعاتِهِ » . پس هر شخص حجّ و عمره گزاري از طواف به آن دو ، ممنوع نخواهد بود .

معناي تطوّع

« التطوّع ؛ ^{( 1 )} هو ما يأتيه المرء من قِبَل نفسه » ، يعني آن چه كه شخص از پيش خود و به ميل خود انجام دهد . ^{( 2 )}

در تفسير « لباب التأويل في معاني التنزيل » معروف به تفسير « الخازن » كه در سال 725 هجري تأليف شده ، نوشته شده است : ^{( 3 )}

در اين آيه ، صفا و مروه نام دو كوه معروف است در مكّه كه در دو طرف مَسْعي واقع شده و براي همين است كه الف و لام بر آنها ، در آمده است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . در صفحه 210 لسان التنزيل نوشته شده : تطوّع : هركه به رغبت خويش كند نيكي را و از خويشتن كاري كردن كه برونِ فريضه و سنت بود ؛ يعني طاعتِ زيادي .

2 . احكام القرآن ، ج1 ، ص 48

3 . تفسير الخازن ، ج1 ، ص 111

54

« شعائر الله » ؛ يعني هر نشانه اي كه وسيله قرب به خدا باشد ؛ از دعا و نماز و ذبيحه .

مشاعر الحج ؛ يعني مَعالِمِه الطّاهرة للحواسّ ويقال : شعائر الحج . شعائر
همان مناسك است .

كلمه « جُناح » از « جَنَحَ » : إِذا مالَ عَن القَصْدِ المستقيم .

در جاهليّت به احترام دو بُت « اَساف » كه در صفا قرار داده شده بود و « نائله » كه در مروه بود ، ميان صفا و مروه ، سعي به جا مي آوردند و دور آن دو بت مي گشتند و چون اسلام بت ها را شكست ، مسلمانان از سعي ميان صفا و مروه سر باز زدند و آن را كار نادرست و ناخوشايندي پنداشتند ، اين آيه ، نازل شد و به آنان اجازه داد كه ميان صفا و مروه سعي انجام شود و اعلام شد كه اين دو ، از شعائرالله است ؛ گو اين كه در جاهليّت از شعائر جاهلي بوده است . ^{( 1 )}

اسماعيل بن كثير دمشقي ( متوفاي سال 774 هـ . ق . ) در تفسير خود ، در ذيل آيه مزبور ، نوشته است : ^{( 2 )} از پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) نقل شده : « . . . فليس لاَِحَد أَنْ يَدَعَ الطَّواف بِهِما »

و نيز نوشته است كه رسول خدا گفته است : « اِبْدَأ بما بَدَأَاللّهُ به » يا « اِبْدَؤوا بما بدأالله به » . ^{( 3 )}

و افزوده است كه اين سعي ، رمزي است از رفت و آمد هاجر ميان صفا و مروه براي يافتن آب جهت فرزندش ؛ يعني سعي ، تلاش و حركتي است

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . تفسير الخازن ، ج1 ، ص 112

2 . تفسير القرآن العظيم ، ج1 ، ص 198 تا 200

3 . همان مأخذ ، ج1 ، ص 199

55

داراي هدف . ^{( 1 )}

ابي سعود ، محمد بن محمد العمادي ( متوفّاي سال 951 هـ . ق . ) در تفسير خود ، ذيل بحث از آيه مزبور ، نوشته است : ^{( 2 )}

{ . . . فَلاَ جُنَاحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِمَا وَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْراً . . . } .

فعل « يطَّوَّف » از باب تفعّل بوده كه اصل آن « يتطوّف » بوده ، « تا » ي منقوط به « طا » ي مؤلّف بَدَل شده و « طاء » در « طاء » ادغام گرديده است .

و علّتِ اين كه از باب « تفعل » آمده ، اين است كه طواف كننده در طواف خود به تكلّف مي افتد و كوشش بي اندازه ، بايد مبذول دارد و رنج فراوان بايد تحمّل كند . ^{( 3 )} حرف جرّ « في » هم حذف شده است و اصل آن « . . . في ان يطّوّف بهما . . . » بوده است .

درباره {  مَنْ تَطَوَّعَ خَيْراً } نوشته است : « خيراً » منصوب است ؛ زيرا كه صفت است براي مصدر محذوف ؛ يعني در اصل « و من تطوّع تطوّعاً خيراً » بوده است .

جلال الدين سيوطي ( متوفاي سال 911 هـ . ق . ) در تفسير خود ،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بسياري از مطالب قدما و نوشته هاي آنان ، در جلد يكم ، ص 169 تفسير « البرهان في تفسير القرآن » تأليف سيد هاشم بحراني ( بحريني ، متوفّاي سال 1107 يا 1109 هـ . ) نيز هست . او نوشته است : برخي مي پنداشتند كه سعي ميان صفا و مروه از ساخته هاي مشركان است ، لذا آيه « إن الصفا والمروة . . . » نازل شد .

و نيز از قول امام صادق ( عليه السلام ) ، نقل شده كه « . . . فلا جُناح عليه أَنْ يَطّوّف بهما . . . » يعني « لا حَرَجَ عَليه أَن يطّوّف بهما » .

2 . تفسير ابي السعود ، ج1 ، ص 140

3 . يكي از معاني باب تفعّل تكلّف است ، و هو معاناة الفاعل الفعل ليحصل نحو : « تشجّع عمروٌ » اي تكلّف الشجاعة وعاناها لتحصل . نقل از مقدّمه ( المنجد ) .

56

ضمن بحث مفصّل درباره آيه مورد بحث ، نوشته است : ^{( 1 )} لازم است كه سعي از صفا آغاز شود ، هر چند كه حرف عاطفه « واو » مفيد
ترتيب نيست ، ليكن از پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) حديثي هست كه فرمود : « اِبْدَؤُوا بِما بَدَءَ الله به » .

فاضل مقداد ، ذيل آيه مزبور ، نوشته است : ^{( 2 )} صفا ، در لغت ، سنگ سخت مرمري است . مفرد ، اين كلمه ، « صَفاة » است مثل حَصا و حَصاة .

جوهري از قول أصمعي نقل كرده : « المَرْو ، حجارةٌ بيضٌ برّاقةٌ يقدح منها النار » واحد آن « مروة » است .

بعدها صفا و مروه براي دو كوه در مكّه عَلَم شده و مشهور است . ^{( 3 )}

و نيز فاضل مقداد افزوده است كه « شعائر » به گفته جوهري ، نشانه هاي حج است و هر چيز نشانه طاعت خدا باشد ، شعائر است .

به عقيده أصمعي ، مفرد شعائر ، شعيره است ، و ديگران مفرد اين كلمه را « شعاره » دانسته اند .

« جُناح » ؛ يعني گناه و اِثْم ، اصله من الجنوح : خروج از حد اعتدال و انحراف از راه راست .

سعي از اركان حج است و واجب ؛ زيرا نصوصي از اهل بيت ( عليهم السلام ) بر وجوب آن هست و پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) فرموده است : « أَيُّهَا النَّاسُ كُتِبَ عَلَيْكُمُ السَّعْيُ فَاسْعَوْا » . ^{( 4 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . الدُّر المنثور ، ج1 ، ص160

2 . كنز العرفان في فقه القرآن ، ج1 ، ص311

3 . برخي ازفرهنگ نويسان ، كلمه « الصفا » را سرياني دانسته ، وبه معناي صخرة آورده اند .

4 . كنز العرفان في فقه القرآن ، ج1 ، ص 312

57

نويسنده كتاب ^{( 1 )} « اقصي البيان » بسياري از مطالب « كنز العرفان » را باز گفته و افزوده است : علّت اين كه ، در قرآن گفته شده : { . . . فَلا جُناحَ عَلَيْهِ . . . } اين است كه مسلمانان در آغاز مي پنداشتند سعي ميان صفا و مروه و طواف آن دو ، گناه است ؛ زيرا طواف ، براي بزرگداشت آن دو بتِ پنداريِ صفا و مروه بوده ، پس از اسلام و شكستن بت ها براي مسلمانان نيز سعي ميان آن دو ، دشوار بود و حتي براي آنان حَرَجي بود ، خدا اين حَرَج را برداشت و فهماند كه كار بت پرستان حج گزار جاهلي كه بت ها را طواف مي كردند و بر آنها دست مي كشيدند و آنها را مسح مي كردند ، گناه بود و نوعي كجروي ، و چون هدف تغيير كرد ، قرآن گفت : { . . . فَلا جُناحَ عَلَيهِ . . . } . ^{( 2 )}

نويسنده كتاب « مسالك الأفهام » هم در بحث از آيه مزبور ، نوشته است : ^{( 3 )}

« شعائر » ، جمع شعيره ، به معناي علامت است و در واقع علامت هايي است كه آدمي را به ياد خدا مي اندازد .

و در بحث از { . . . فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ . . . } نوشته است :

يعني آنان كه حج يا عمره انجام مي دهند { . . . فَلا جُناحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِما . . . } مانعي ندارد كه بر آن دو طواف كنند و نيز افزوده است از
ظاهر عبارت « فلا جُناحَ » شايد بعضي بگويند : اين سعي مي تواند واجب

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . اقصي البيان في آيات الاحكام ، ج1 ، ص 389

2 . همان مأخذ ، ج1 ، ص 390

3 . مسالك الافهام ، ج2 ، ص 233

58

نباشد ؛ يعني مستحب و يا مباح باشد . ^{( 1 )}

نويسنده كتاب ، در پاسخ اين شبهه گفته است : ^{( 2 )}

چنين نيست ، بلكه سعي ميان صفا و مروه واجب و از اركان است و با ترك آن حج باطل مي شود ؛ زيرا ائمه اطهار ( عليهم السلام ) اَعْرَف به قرآن هستند و آيات قرآني را بهتر درك كرده اند ؛ چه ، مهبط وحي و معدن تنزيل مي باشند و سپس نويسنده كتاب روايت زير را نقل كرده است : ^{( 3 )}

« « سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ( عليه السلام ) عَنِ السَّعْيِ بَيْنَ الصَّفَا وَالْمَرْوَةِ فَرِيضَةٌ أَمْ سُنَّةٌ فَقَالَ فَرِيضَةٌ » .

نكته ديگر اين كه : « اصل الطواف : الدَوَرانُ حَوْل الشَي » است ولي در اين جا منظور سعي ميان آن دو است ، با توجّه به اين كه محقق محترم ، شيخ محمدباقر شريف زاده ، در پاورقي كتاب « مسالك الافهام » ^{( 4 )} نوشته است :

« و قد يطلق علي التردّد بين الشيئين و يعبّر عنه بالسّعي و هو المراد » .

خلاصه اينكه ، چون سعي ميان صفا و مروه از آداب جاهلي بود ،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . از عبارت « فلا جُناحَ عليه » ظاهراً چنين استنباط مي شود كه سعي ميان صفا و مروه اختياري است ؛ « لأنّ نفيَ الجُناح انّما يدل علي رفعِ الجَرَحِ و الاثم » و ظاهراً آن چه كه به صورت « فلا جناح » گفته مي شود ، مي توان گفت : آن چيز واجب است و يا مستحب است و يا مباح .

2 . مسالك الافهام ، ج2 ، ص 234

3 . همان مأخذ ، ج2 ، ص 234

4 . ج4 ، ص333

59

مسلمانان مي پنداشتند كه ناپسند است ؛ زيرا نمي خواستند در دوران اسلامي ، كاري از كارهاي زمان جاهلي را انجام دهند ؛ چه ، اسلام در وجود مسلمانان اثر گذاشته بود و انقلاب اسلامي در اعماق وجودشان ، جا گرفته و آنان را دگرگون كرده بود ، اين بود كه هر چه وابسته به زمان جاهلي بود ، نادرست مي دانستند و از آن بيزار بودند و حتي از انجام طوافي كه جزو عادات و آداب جاهلي بود ، ناراضي بودند ، ولي آيه به آنان آرامش داد ، آنان را مطمئن ساخت و عملاً ثابت كرد كه هر چه از شعائر و قوانين جاهلي با آيين اسلام سازگار باشد ، مي توان انجام داد و فقط آنچه را نادرست مي دانست از ميان برد .

ولي اسلام بسياري از آداب ديني و شعائر حج را كه پيش از اسلام معمول بوده و آنها را مشروع شناخته ، اجازه انجام آن را صادر كرده است .

مثلاً در همين مورد ، براي اينكه آن را كار نيك بشمارد ، دنباله آيه مي گويد :

* { . . . وَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْراً فَإِنَّ اللهَ شَاكِرٌ عَلِيمٌ } .

« آنان كه فرمان خدا را در انجام كارهاي نيك ، اطاعت كنند ، خدا در برابر كار آنها سپاسگزار است و از كارهاي آنان آگاه . »

كلمه « شاكر » در اين آيه ، رضايت الهي را از انجام اين كارِ متداولِ در جاهلي ـ كه اسلام هم تأييد كرده ـ مي نمايند و مي خواهد بگويد كه خدا از اين بنده سپاسگزار است و نيز به قول سيد قطب ، اين كلمه ( شاكر ) به انسان ها آداب شكرگزاري در برابر احسان را ياد مي دهد و به انسان ها مي آموزد كه وقتي خداي بزرگ از بنده سپاسگزاري مي كند ، بنده بايد

60

به طريق اولي از خداي خود كه چيزهاي فراواني به او عطا كرده ، شكرگزاري كند . ^{( 1 )}

* { يَسْئَلُونَكَ عَنِ اْلأَهِلَّةِ قُلْ هِيَ مَواقِيتُ لِلنّاسِ وَالْحَجِّ وَلَيْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ ظُهُورِها وَلكِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقي وَأْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ أَبْوابِها وَاتَّقُوا اللهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ } .

« اي پيامبر ! در باره هِلال ماه از تو پرسش كنند ( كه سبب بَدْر و هلالِ ماه چيست ؟ ) بگو : اينها ، براي بيانِ اوقاتِ عبادات و اندازه گيري وقت جهتِ مردم و برايِ شناختنِ زمانِ حجّ است و نيكوكاري آن نيست كه از پشتِ بام به خانه ها در آييد ( در جاهليّت رسم بود كه چون به هنگام حج مُحْرِم مي شدند وجامه احرام مي پوشيدند ، از دَرِ خانه وارد نمي شدند ، بلكه از ثقبِ پشت خانه وارد مي شدند تا حجّشان تمام شود ) نيكي آن است كه تقوا پيشه كنيد و در هركار از راه آن داخل شويد {  وَاتُوا الْبُيُوتَ مِنْ أَبْوَابِهَا } و از خدا پروا داشته باشيد ، باشد كه رستگار شويد . » ^{( 2 )}

در بخش نخستِ اين آيه ، از « أهِلّة » ـ جمع هِلال ـ سخن گفته ، كه اهلّه براي اندازه گيري وقت مردم و براي شناختِ زمان حجّ است و در بخش

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . براي آگاهي بيشتر رجوع شود به : في ظلال القرآن ، ج1 ، ص 210 ـ 208

2 . مي توان به جلد يكم ، صفحه 47 تفسير نسفي ، از لحاظ به كار بردن برخي لغات مراجعه كرد .

61

دوم ، خداوند ضمن اين كه نفيِ يك عادتِ جاهلي كرده ، دستور داده كه در هر كار ، از راهش داخل شويد .

نظريه زجّاج و جَصّاص در باره كلمه « هِلال » و مشتقات آن

زجّاج از كلمه « هِلال » و مشتقات آن به تفصيل بحث كرده و گفته است : ^{( 1 )}

« اِستهلّ الصّبيّ ، اذا بكي حين يولد اَو صاحَ »

و نيز در عربي گفته مي شود :

« أهَلّ القوم بالحجّ و العمرة ، أي رفعوا أصواتهم بالتّلبية » .

به ماه نو ، « هِلال » گويند ؛ زيرا وقتي كه ديده مي شـد ، مردم صداي خـود را بلند مي كردند ؛ ( وَاِنّما قيل له هِلال لاَنَّهُ حين تري يَهلّ الناس بذكره )

و مي گويند : « اُهِلّ الهلال » ـ به صيغه مجهول ـ وَاُسْتُهِلّ و نمي گويند : اَهلّ ـ به صيغه معلوم ـ و چون مي گويند : « اَهْلَلْنـا ؛ أي رأينا الهـلال » . « و أهللنـا شهر كذا و كذا : اذا دخلنا فيه » .

زجاج مي افزايد : ^{( 2 )} شهر ( = ماه ) را براي شهرت و آشكار بودنش ، شهر گويند و هِلال را از آن جهت هِلال گويند كه با ديدنش مردم صدايِ خود

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . معاني القرآن و اِعرابه ، ج1 ، ص246 و نيز مي توان به : ج2 ، ص140 و 141 ، تفسيرالتبيان شيخ طوسي مراجعه كرد .

2 . معاني القرآن و اِعرابه ، ج1 ، ص247

62

را بلند كنند .

البته در اين كه ماه را در دو شب هِلال گويند يا در سه شب ، اختلاف است . ^{( 1 )}

جصّاص در جلد يكم ، صفحه 298 كتاب « احكام القرآن » نوشته است :

بعضي مي گويند :

« اِنّ الإهلال هو رفع الصّوت و انّ اهلال الهلال من ذلك لرفع الصّوت بذكره عند رؤيته » .

در آغازِ رؤيت هلال ، اظهار تلبيه كنند .

استهلال الصّبي هم از آن جهت است كه كودك حيات خود را به آوازي و يا حركتي ابراز مي دارد . « استهلال الصّبي : ظهور حياته بصوت أو حركة » .

بيضاوي ( متوفّايِ سال 791 هجري ) نوشته است : ^{( 2 )}

عرب ها ، از اختلاف حالات ماه ، خواهند پرسيد و خواهند گفت : به چه دليل گاه ، ماه باريكه اي است همچون نخي و كم كم بزرگ مي شود و به صورت بَدْر و قُرصِ كامل درمي آيد و سپس نقصان مي پذيرد و به صورت اوليّه ، باز مي گردد ؟

از طرفي مي دانيم كه مردم آن زمان ، قدرت بهره بردن از پاسخ مستقيم

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آن چه درباره « يسئلونك عن الأَهِلّة » ديگران در قرون بعد گفته اند ، زجّاج در قرن سوم هجري گفته است . براي آگاهي بيشتر نكـ : ج1 ، ص246 و 247 معاني القرآن و اِعرابه لِلزجّاج .

2 . تفسير بيضاوي ، ج1 ، ص222

63

نداشتند ، به همين جهت ، قرآن بدون اين كه از علّتِ دگرگوني وضع
ظاهري سخن بگويد و توضيح دهد كه چرا ماه در آغاز به شكلِ هلال نمايان مي شود و سپس تربيع اوّل درست مي شود و بعد به شكل بَدْر ، هويدا مي گردد و مجدّداً ، در آغازِ ماه ، باريكه اي در آسمان ظاهر مي شود . جواب داده است كه اين دگرگونيِ حالت ماه ، نشانه هايي است براي عباداتِ مردم تا كه وقت را بشناسند و زمان حجّ را بدانند .

ذكر كلمه « حجّ » پس از « مواقيت للنّاس » و تخصيص يافتنِ اين كلمه ، از اين جهت است كه عرب ها پيش از نزول اين آيه ، بدون توجّه به رؤيت هلال با اعداد و ارقام و شمارش و حسابِ ماهها ، حجّ به جا مي آوردند ولي اسلام ، زمانِ حجّ را به رؤيت هلال مرتبط ساخت . ^{( 1 )}

حديث : « صُومُوا لِرؤيته وَأفْطِروا لرؤيته » از پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) ، مؤيّد همين معني است . ^{( 2 )}

فرق ميان « وقت » ، « زمان » و « مدّت »

بيضاوي ، نوشته است : « مواقيت » جمع « ميقات » است از مادّه « وقت » . و فرق ميانِ « وقت » و « مدّت » و « زمان » ، اين است كه :

مدّت ؛ مطلقِ امتداد حركت فلك است از آغاز تا انتها .

زمان ؛ مدّت تقسيم شده است .

و وقت ؛ زمان فرض شده است ، براي كاري .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ماههاي حج ، در آيه 197 سوره بقره مشخص شده است : { الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُومَاتٌ . . . }

2 . اَحكام القرآن ابن عربي ، ج1 ، ص99

64

تقريباً همين تفاوت را ، در تفسير ابي السعود ^{( 1 )} مي بينيم با اين بيان :

مدّت ؛ مطلق حركت فلك را از مَبْدأ به انتها گويند .

زمان ؛ وقت تقسيم شده به ماضي ، حال و استقبال است .

وقت ؛ زمان مفروض و واجب ، براي كاري است .

ابوبكر عتيق سورآبادي كه ظاهراً تفسيرِ خود را در قرن ششم هجري نوشته است ، در ذيل آيه مورد بحث ، مي نويسد : ^{( 2 )}

« همي پرسند تو را يا محمّد از نوماهها . . . »

« معاذبن جبل پرسيد : يا رسول الله ، آن زياده و نقصانِ ماه چراست ؟ »

خداي مي گويد : { . . . قُلْ هِيَ مَوَاقِيتُ لِلنَّاسِ . . . } .

با آن كه سؤال معاذبن جبل به قول ابوبكر عتيق سورآبادي ، لغو بود و سؤال از زيادت و نقصان جِرم ماه كرد ، ليكن خداي تعالي جواب داد از روي حكمت ، چنان كه در آن فايده بود ، خلق را .

« بگو يا محمّد از ماهها و گشتن آن به زيادت و نقصان ، از براي نگاه داشتن حسابِ روزهاست مردمان را تا وعده ها و گردش ايّام را بدان حساب نگاه دارند و موسم حج را بشناسند و در غلط نيفتند و از هِلال نگاه دارند . »

ارتباط معنايي ميان دو بخش آيه

شايد براي برخي ، ارتباط معناييِ دو بخش آيه ، دشوار باشد ؛ زيرا در
بخش نخست از نوماهها و مواقيتِ حجّ بحث شده و در بخش دوم ، از

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . تفسير ابي السعود ( = ارشاد العقل السليم الي مزايا القرآن الكريم ) ، ج1 ، ص156

2 . تفسير سورآبادي ، ج1 ، ص107

65

اَفعالِ اعراب كه { . . . وَلَيْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ ظُهُورِهَا . . . } ؛
« نيكوكاري آن نيست كه از پشت بام به خانه ها در آييد ، بلكه نيكي در آن است كه تقوا پيشه كنيد و خويشتن دار از شهوات باشيد و در هر كار از راه آن داخل شويد . »

مفسّرانِ قديم و جديد از اين اِشكالِ مُتبادر به ذهن ، پاسخ داده اند و مثلاً نويسنده تفسير ابي السعود ، نوشته است : ^{( 1 )}

يا مي گوييم : عرب ها از دو چيز پرسيده اند :

1 ـ از هلال و نوماهها ؛ كه پاسخ آن : { . . . مَواقِيتُ لِلنّاسِ وَالْحَجِّ . . . } است .

2 ـ چون مُحْرِم مي شدند ، از دَرِ خانه و يا خيمه وارد نمي شدند و آن كار را خوب مي دانستند ولي اسلام آنان را نهي كرد و در جواب گفت : لَيْسَ بِبِرٍّ .

و يا مي گوييم : پيامبر گرامي برانگيخته شده تا بيان شرايع كند ، بنابراين لازم ديده كه پس از مسأله مربوط به « أهلّه = نوماهها » كه به حجّ هم مربوط مي شود ، مسأله ديگري از احكام حجّ را كه در جاهليّت معمول بوده ، بيان كند و يكي از عادات و رسومِ خرافي دوران جاهلي كه اعراب ، چون محرم مي شدند ، از راه معمولي و درِ رسمي به خانه وارد نمي شدند ، نفي كند و اين عادت جاهلي را منسوخ نمايد و به طور ضمني بگويد كه : در هر كار از راهش داخل شويد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . تفسير ابي السعود ، ج1 ، ص156

66

قرآن كريم مي خواهد جهان بشري را از لحاظِ روحي و عملي بسازد

نكته جالب ، بخش پايانيِ آيه است كه گفته : { . . . وَاتَّقُوا اللهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ } ؛ يعني پس از بيانِ اهلّه و نوماهها ، كه مي توان از روي آن آغاز ، وسط و آخر ماه را تشخيص داد و كارهاي اجتماعي را طبق آن تنظيم كرد و پس از بيانِ نفيِ يكي از عادات و رسوم خرافيِ جاهلي ، از آن جا كه قرآن كتاب آيينِ بشري است ، كتابي است كه مي خواهد جهان بشريّت را از لحاظ روحي و عملي بسازد و در صدد آن است كه مجتمع انساني را چنان بنا كند كه آدمي بتواند در آن مجتمع به خوبي زندگي كند ، دستور { . . . وَاتَّقُوا اللهَ . . . } را صادر مي كند ؛ زيرا تقوا را ، راه رستگاري مي داند ، سبيلِ فلاح را در تقوا مي داند ، البتّه نه تقوا به معناي پرهيز ، كه آدمي به گوشه اي نشيند و از كار و فعاليّت دست بكشد و انزوا گزيند و از دسترنج ديگران بهره ببرد و لقمه ناني بخورد وخود منشأ اثر اقتصـادِ جامعه نباشد و تحرّكِ اجتمـاعي نداشته باشـد ، بلكه تقوايـي منظور نظر است كه در آن ترس از خـدا و اطاعت از او و پرهيـز از محرّمات وجود داشته باشد ؛ زيرا ريشه كلمه « تقوا » وِقاية است ، به معناي خود را حفظ كردن واز گناه مصون داشتن .

در زبان عربي گفته مي شود : ^{( 1 )} « وَقاك الله شرّ فلان وقايةً » و نيز گفته مي شود : « وقاه الله وقايةً » ؛ يعني « حَفَظَهُ الله » .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . لسان العرب المحيط ، ج3 ، ص971 ، ذيل ماده « وَقَيَ »

وخدا هم گفته است در سوره مدثّر آيه56 : { . . . هُوَ أَهْلُ التَّقْوَي وَأَهْلُ الْمَغْفِرَةِ } « هو أهلٌ أَن يُتَّقي عقابه وأهلٌ أَن يعمل بما يودّي الي مغفرته » . نكـ : همان مأخذ و همان صفحه .

67

تقوا شعارِ همه انبيا و رسالت تمام پيامبران است

تقوا به معناي واقعيِ كلمه ، همان چيزي است كه رسالت انبيا است « فما مِن نَبِيٍّ الاّ أَمَرَ بالتقوي » . « و ما مِن رسول الاّ امر بتبليغ التقوي » ؛ يعني تمام انبيا مأمور به تبليغ تقوا هستند . رسولي نيست كه مأمور رساندن تقوا به مردم نباشد .

تقوا ، شعار تمام انبيا و هدف همه پيامبران و رسالتِ همگي آنان است .

پيامبران سفراي خدايند ، براي بندگان خدا و تمام آنان ، مشعل نوراني تقوا را در دست دارند و مي خواهند به وسيله آن مشعل ، انسان ها را به حقيقت برسانند ، منتهي هر پيامبري موقعيّت خاصّ و محيط ويژه اي دارد . ليكن هدف همه يكي است .

هر پيامبري ، انسانها را به تقوا تشويق مي كرد و به آنان امانت و درستكاري و دادگري را ياد مي داد و از عواقبِ ستمكاري و نادرستي برحَذَر مي داشت و به آنان ياد مي داد كه فضيلت در سايه تقوا فراهم است ؛ « . . . وَلَيْسَ لِعَرَبِيٍّ عَلي عَجَميٍّ فضلٌ اِلاّ بالتَّقوي . . . » ^{( 1 )}

و هيچ كس بر ديگري ترجيح ندارد ، مگر در سايه تقوا و گرامي ترين انسان ، نزد خدا آن كس است كه تقواي بيشتري داشته باشد ؛ { . . . إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللهِ أَتْقيكُمْ . . . } . ^{( 2 )}

در طول تاريخ اسلام ، در سراسر عالم اسلام ، از كناره اقيانوس كبير تا سواحل اقيانوس اطلس ، خطبه اي ايراد نشد ، كه خطيب نگويد : « اتَّقُوا اللهَ » .

پيامبر اسلام : پيش از آن كه به نبوّت مبعوث گردد و « نبيّ » باشد ، « تقيّ »

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . تحف العقول ، ص33 . بخشي از خطبه پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) است در حجة الوداع .

2 . حجرات : 13

68

بود و به مردم ثابت شده بود كه درستكار است و امين و با تقوا . روزي هم
كه به نبوّت مبعوث گرديد ، درآغاز مردم رابامَشعلِ تقوا به راه راست خواند .

خلاصه اين كه قرآن نمي خواهد قانون نجومي تشريح كند و بگويد : چرا ماه در آغاز به شكل هلال نمايان مي شود و سپس تربيع اوّل درست مي شود و بعد به شكل بدر هويدا مي شود و بار ديگر در اوّل ماه به شكل باريكه اي ظاهر مي گردد ، بلكه هدفِ اصلي سر و سامان دادن به زندگيِ انسان ها و سرانجام توصيه انسان هاست به تقوا . ^{( 1 )}

علاء الدين علي بن محمّد بن ابراهيم بغدادي معروف به « الخازن » كه تفسير خود را به سال 725 هجري تأليف كرده ، مي نويسد : ^{( 2 )}

حالات مختلف ماه ، كه در آغاز ماه ، هلالي است و سپس به صورت تربيع و بدر در مي آيد براي نگهداري حساب و تنظيم امور دنياوي و ديني مناسب تر است تا خورشيد كه هميشه به يك حالت است . ^{( 3 )}

و در باره بخش دوم آيه هم ، الخازن ، نوشته است : مرد مُحرِم ، در آغاز اسلام و پيش از نزولِ اين آيه ، از درِ اصلي به خانه وارد نمي شد ، اگر اهل شهر بود از ثقب و يا نردبان به خانه وارد مي شد و چنانچه بياباني بود ، از پشت خيمه به خيمه در مي آمد و اين عمل را كار نيك مي پنداشتند . ^{( 4 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . براي آگاهي بيشتر رجوع شود به في ظلال القرآن ، ج1 ، ص258 و 264

2 . بسياري از مطالب پيشينيان در جلد يكم ، ص141 تفسير الخازن ، آمده است .

3 . تفسير الخازن ، ج1 ، ص141

4 . درباره تفسير آيه مورد بحث ، مي توان به جلد يكم ص225 تفسير ابن كثير و نيز جلد يكم ص188 تفسير البرهان ، مراجعه كرد و ترجمه تفسير طبري ج1 ، ص118 و كشف الحقايق ، ج1 ، ص128

69

آيات 189 تا 202 سوره بقره بيشتر مربوط به اَحكام حج است ولي در بخش پاياني آيات ، دستورات سازنده مُفيد براي اجتماع هم دارد

آيات 189 تا 202 سوره بقره ، بيشتر مربوط به احكام حجّ است ولي جالب اين است كه بخش نخست اين آيات ، گاه از اهلّه جمع هلال ( نوماهها ) سخن گفته كه اهلّه براي اندازه گيري وقت مردم و براي شناختِ زمان حجّ است و گاه نفي يك عادت خرافي نادرست دوره جاهلي را كرده و در ضمن فهمانده كه در هركار از راهش داخل شويد و گاه گفته است با آنان كه جنگ را با شما آغاز كرده اند ، بجنگيد تا وقتي كه فتنه از ميان برداشته شود ، و دين خدا برقرار گردد و نيز دستور داده است : هركه نسبت به شما تعدّي كرد ، به مثل آنچه بر شما تعدّي كرده است ، تعدّي كنيد و نيز دستور داده كه حجّ و عمره را براي خدا ^{( 1 )} تمام كنيد . در حج ، كسي نبايد مرتكب گناه شود و جدال كند . خداوند بزرگ دستورات ديگري نيز در اين آيات داده است ولي از آن جا كه قرآن مي خواهد انسانها ساخته شوند و به كارهاي نيك و سازنده رهنمون گردند ، در بخش دوم اين آيات و يا بهتر بگويم در بخش پاياني آيات از مسائلي سخن گفته كه براي جوامع بشري مفيد است و در نهاد انسان ها تقوا به وجود مي آورد و انسان ها را مي سازد . ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ذكر كلمه « الله » در آيه 196 بقره { وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ للهِِ . . . } و نيز در آيه 97 آل عمران ، { . . . وَللهِِ عَلَي النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ . . . } از آن جهت است كه حجّ بايد لله و خالص براي خدا باشد ، درتمام مواردبايد خدادر نظر حج گزار باشد وبه خدا توجّه داشته باشد .

2 . براي آگاهي بيشتر در اين زمينه ، نكـ : في ظلال القرآن ، ج1 ، ص264 تا 283

70

قرآن در بخش پاياني آيه 189 سوره بقره گفته است :

{ . . . وَاتَّقُـوا اللهَ لَعَلَّكُـمْ تُفْلِحُونَ } ؛ « از خدا بترسيد ، باشد كه رستگار شويد . »

و در بخش پاياني آيه 190 سوره بقره ، گفته است :

{ . . . وَلاَ تَعْتَدُوا إِنَّ اللهَ لاَ يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ } ؛ « تعدّي مكنيد كه خدا تجاوز كنندگان را دوست ندارد . »

و در بخش پاياني آيه 194 ، سوره بقره ، گفته است :

{ وَاتَّقُوا اللهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللهَ مَعَ الْمُتَّقِين } ، « از خدا بترسيد و بدانيد كه خدا با پرهيزگاران است . »

و باز دربخش پاياني آيه 195 سوره بقره گفته است :

{ . . . وَأَحْسِنُوا إِنَّ اللهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ } ؛ « و اِحسان كنيد كه خدا نيكوكاران را دوست دارد . »

و در بخش پاياني آيه 197 سوره بقره گفته است :

{ . . . وَتَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَيْرَ الزّادِ التَّقْوي وَاتَّقُونِ يا أُولِي اْلأَلْبابِ } ؛ « زاد و توشه برگيريد و بدانيد كه نيكوترين توشه ، تقوا است . . . »

و به قول سيّد قطب ^{( 1 )} « والتقوي زاد القلوب و الأرواح » است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . في ظلال القرآن ، ج1 ، ص283

71

اينك برخي از آيات را ، كه بيشتر به حجّ ارتباط دارد ، مورد بحث قرار مي دهيم :

* { وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ لِلّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ وَلا تَحْلِقُوا رُؤُسَكُمْ حَتّي يَبْلُغَ الْهَدْيُ مَحِلَّهُ . . . } . ^{( 1 )}

« حج و عمره را براي خدا به پايان برسانيد ( وقتي كه براي حجّ يا عمره احرام بستيد بايد حج و عمره را به وجه كامل و با تمام شرايط براي خدا تمام كنيد ) و اگر بازمانديد ( موانعي مثل ترس از دشمن يا بيماري ، اجازه نداد كه پس از محرم شدن وارد مكّه شويد ) هرچه ممكن باشد و آن چه ، از قرباني فراهم شود ( ذبح كنيد و از اِحرام ، خارج شويد ) و مويِ سر نستريد تا قرباني به محلّش برسد ( و در قربانگاه ذبح شود ) . »

از بخش نخست اين آيه ، چنين استنباط مي شود كه در به جا
آوردن اعمال و مراسم حجّ و عمره ، جز تقرّب به خدا ، نبايد انگيزه
ديگري در كار باشد . تمام اين مراسم بايد به خاطر خدا انجام گيرد ، نه براي تظاهر و ريا . ^{( 2 )}

كلمه « للهِِ » در آيه ، داراي اهميت ويژه و از جنبه بلاغي مهمّ است

كلمه « لله » در اين آيه ، حايز اهميّت است ، انجام حجّ بايد خالصاً مخلصاً لِوَجْهِ الله باشد ؛ عرب پيش از اسلام ، مطابق عُرف و عادت خود ،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بقره : 96

2 . زجّاج در جلد يكم ، صفحه هاي 255 و 256 كتاب « معاني القرآن و اعرابه » درباره برخي از كلمات اين آيه ، بحث كرده است .

72

حج به جا مي آورد امّا نه براي خدا بلكه براي اجتماع و تظاهر كردن و به يكديگر فخر فروختن و برآوردن نيازهايِ يكديگر ، حضور در اسواق و
اجتماعات به جهتِ مصالح مادّي و شخصي بود ، قصد قربت به خدا در آن نبود . ولي اسلام هدف را تغيير داد و حقيقت حج را تبيين كرد و به شيوه ابراهيم ( عليه السلام ) برگردانيد و مسلمان ها را به يادگيريِ مراسم حج تشويق كرد و پيامبراسلام گفت : « خُذُوا عَنِّي مَناسِكَكُمْ . . . » ، به هر حال در اسلام حجّ بايد للهِ باشد ^{( 1 )} و به قول ابوالبقاء عُكْبري ، ^{( 2 )} كلمه « للهِ » مفعول له است و متعلّق به فعل « اَتِمُّوا » .

درباره كلمه « اَتِمُّوا » اقوالِ مختلفي نقل شده ، ^{( 3 )} كه يكي از آنها به
پايان رسانيدن حجّ و عمره است وقتي كه آنها را شروع كنند و مجاهد
گفته است :

« وَاَتِمُّوا الْحَجَّ بحدودها و سُنّتها » و حقيقة الإتمام للشيء : « استيفاؤه بِجميع اَجزائه و شروطه و حفظه مِن مفسداته ومنقصاته »

عمره در لغت : عبارةٌ عن الزيارة ، و در شرع : عبارةٌ عن زيارة البيت . ^{( 4 )}

در وجوبِ عمره ، ميانِ علماي فِرَق مختلف ، اختلاف هست و در قرآن

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . احكام القرآن ، ج1 ، صص118 و 119

2 . اِمْلاء ما مَنَّ بِهِ الرَحمن . . . ، ص85

3 . احكام القرآن ، ج1 ، صص 117 و 118

4 . الحجّ و هو في اللغة عبارة عن القصد و خصّه الشرع بوقت مخصوص و بموضع مخصوص علي وجه يبيّن علي الوجه الشروع ، نكـ : احكام القرآن ، ج1 ، ص178

73

مجيد حجّتي براي وجوب عمره ( آن طور كه براي وجوب حجّ هست ) ^{( 1 )}
وجود ندارد ، بلكه امر براي اتمامِ عمره هست به صورتِ « وَاَتمّوا . . . » كه در
آيه مزبور اِتمامِ عُمره ، دستور داده شده و نه شروع و آغاز عمره . ^{( 2 )}

شيخ طبرسي نوشته است : به عقيده برخي « والعمرة واجبةٌ كوجوب الحجّ » و به اعتقاد برخي ديگر : « انّها مَشنونةٌ » و از قول اينان كه به استحبابِ عمره عقيده دارند ، استدلال كرده است كه عمره واجب نيست ؛ « لأنّ اللهَ تَعالي اَمَرَ بِاِتْمامِ الحَجّ و العُمرة ، وَوُجُوب الإتمام لا يَدُلُّ عَلي أنَّه واجبٌ . . . »

شيخ طوسي عقيده دارد عمره نيز واجب است ؛ زيرا از قول امام علي ( عليه السلام ) نقل كرده است كه فعل { وَأَتِمُّوا الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ لِلّهِ . . . } به معناي « أقيموها » مي باشد . ^{( 3 )}

يعني : حج و عمره تا آخر آنچه دارند ، به پا داريد .

شأن نزول آيه

اين آيه در سال ششم هجرت ، زماني كه مشركان در حديبيّه ، ^{( 4 )} پيامبر اكرم را از مكه باز داشتند ، نازل شد . البته نه اين كه پيامبر اكرم را حَبس
كنند ، بلكه او را از رفتن به خانه كعبه بازداشته بودند . در آيه 25 سوره فتح

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آيه 97 آل عمران { . . . وَللهِِ عَلَي النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنْ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلا . . . }

2 . احكام القرآن ، ج1 ، ص119

3 . براي آگاهي بيشتر رجوع شود به تفسير التبيان ، ج2 ، صص ، 154 و 155

4 . مكاني است در دو فرسنگي مكه و غزوه حُديبيّه رسول ( صلّي الله عليه وآله ) در آنجا روي داده است .

74

هم ، اشارتي بدان شده است ؛ {  هُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا وَصَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ
الْحَرامِ وَالْهَدْيَ مَعْكُوفاً أَنْ يَبْلُغَ مَحِلَّهُ . . . } .

ابن كثير نوشته است : ^{( 1 )} در معناي اين آيه از ابن عبّاس روايت شده است : هركس مُحرم به حج و يا عمره شود ، حق ندارد تا پايانِ مراسم حج ، از احرام در آيد .

در تفسير الخازن هم ^{( 2 )} ، از ابن عبّاس روايت شده كه تمام حدود و مناسك حجّ را انجام دهيد و به اِتمام رسانيد .

ابي السعود در تفسير خود نوشته است : در ذيل { وَأَتِمُّوا الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ لِلّهِ . . . } بياني است براي اين كه كار آغاز شده را به پايان برسانيد ، همان طور كه در آيه 187 بقره { . . . ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّيَامَ إِلَي اللَّيْلِ . . . } براي بيان روزه است كه بايد تا شب ادامه يابد و وجوب روزه ، از اين آيه استنباط نمي شود ، بلكه وجوب آن از آيه {  يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمْ الصِّيَامُ . . . } ^{( 3 )} فهميده مي شود . همان طورهم وجوب حج از آيه مورد بحث { وَأَتِمُّوا الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ لِلّهِ . . . } استنباط نمي شود بلكه وجوب آن را از آيات ديگري همچون آيه { . . . وَللهِِ عَلَي النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنْ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلا . . . } ^{( 4 )} مي توان فهميد . و خلاصه گفتارِ مفسّرِ مزبور اين است كه امرِ به اتمام فعلي ، دليل بر وجوب آن فعل ، نمي تواند باشـد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . تفسير القرآن العظيم ، ج1 ، ص230

2 . تفسير الخازن ، ج1 ، ص145

3 . بقره : 183

4 . آل عمران : 97