بخش 5

نظريه مفسران

ابن قُتيبه ذيلِ بحث از {  فَاذْكُرُوا اللهَ كَذِكْرِكُمْ آبَاءَكُمْ . . . } نوشته است : ^{( 2 )}

در جاهليّت ، پس از فراغ از مراسم حج ، اعرابِ جاهلي ، از پدران خود ياد مي كردند و كارهاي برجسته و نيك آنان را به رخ مي كشيدند ؛ « فيقول أَحَدهم : كان أبي يقري الضيف ويصل الرحم وَيفْعلُ كذا و كذا » .

زجاج در بحث از آيه مزبور ، مطالبِ زير را نوشته است : ^{( 3 )}

{ . . . مَناسِكَكُمْ . . . } اي : « متعبّداتكم الّتي أمرتم بها في الحجّ »

{ . . . فَاذْكُرُوا اللهَ كَذِكْرِكُمْ آبَاءَكُمْ . . . } زجّاج ، موضوع توقّف عرب جاهلي را پس از انجام مراسم و مناسك حجّ و برشمردنِ فضايل آباء و محاسن پدران ، بازگفته است .

{ . . . أَوْ أَشَدَّ ذِكْراً . . . } كلمه « أشدّ » را محلا مجرور دانسته ؛ زيرا عطف

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

2 . تفسير غريب القرآن ، ص79

3 . معاني القرآن و اعرابه ، ج1 ، ص364

101

است بر كلمه « ذكرِ » ما قبل ، ولي چون غير منصرف است ، جرّ آن به فتح
مي باشد ؛ ( زيرا كلمه اشدّ ، بر وزن افعل است و غير منصرف مي باشد ) ولي دكتر عبدالجليل عبده شلبي كه كتاب زجّاج را شرح و تحقيق كرده ، در پاورقي صفحه 264 ، جلد يكم همان كتاب گفته است :

كلمه « أشدّ » در محلّ مفعول مطلق است و تقدير آن چنين است :

« ذكراً أشدّ ^{( 1 )} من ذكركم آباءَكم » .

مكّي بن ابي طالب هم ، تقريباً مطلب زجّاج را تكرار كرده و گفته است : ^{( 2 )}

كلمه « أشدّ » در موضع جرّ است ؛ زيرا عطف بر كلمه « كذكركم » مي باشد و جايز است كه منصوب باشد بنابر اضمار فعل و تقدير آن چنين است :

« اذكروه ذكراً أشدّ ذكراً من ذكركم آباءكم » .

پس كلمه « أشدّ » نعت است براي مصدر « ذكراً » كه در معني حال است و تقدير آن « اذكروه مبالغين في الذكر له » مي باشد .

نويسنده احكام القرآن ، در بحث از آيه مزبور نوشته است : ^{( 3 )}

قضاء ؛ يعني ^{( 4 )} به جا آوردن ، و در مورد عبادات آن است كه در وقت خود انجام نشود و معنايِ صحيح {  فَإِذَا قَضَيْتُمْ مَنَاسِكَكُمْ . . . } يعني : « إذا فعلتم منسكاً من مناسك الحجّ فاذكروا الله » ؛ يعني در موقع احرام تلبيه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . يعني كلمه « أشدّ » صفت براي مفعول مطلق محذوف مي باشد .

2 . مشكل اعراب القرآن ، ج1 ، ص90

3 . ابن عربي ، احكام القرآن ، ج1 ، ص140

4 . يكي از معاني قضاء : انجام كاري است بر استواري . نكـ : اقصي البيان ، ج1 ، ص383

102

و در هنگامِ رمي تكبير و در وقت قرباني بسم الله گفتن لازم است .

نويسنده كتاب « كنز العرفان » هم در بحث از آيه پيشگفته نوشته است : ^{( 1 )}

در اين آيه ، كلمه « مناسك » جمعِ مضاف است و افاده عموم مي كند ؛ يعني به طور كلّي ، تمام اعمالِ حجّ .

فاضل مقداد ، افزوده است : منظور از « ذكر » هم ، گو اين كه ، ذكر لساني است ولي در اصل ، ذكر قلبي منظور است ؛ زيرا ذكرِ لساني ، ترجمان ذكر قلبي است و آگاهي دهنده درون و روحِ آدمي است و البته به ياد خدا بودن ، بايد مستمرّ باشد و بنده واقعي نبايد از ياد خدا غافل بماند . ^{( 2 )}

نويسنده مسالك الافهام ، ضمن بازگفتن مطالب ديگران ، خود نيز گفته است :

مناسك ، ^{( 3 )} جمع مَنْسك است كه مصدر فعل « نسك » مي باشد و اطلاق آن بر عبادت ، همچون اطلاق مصدر بر مفعول است و در واقع گفته شده است : « اذا فعلتم أفعالكم التي كانت عبادة . . . » .

و نيز افزوده است كه قرآن در هر مورد مي خواهد انسان بسازد و به انسان ها درس بدهد و لذاست كه مي گويد : { . . . فَاذْكُرُوا اللهَ . . . } يعني ارتباطِ خود را با خدا قطع نكنيد ، هميشه به ياد خدا باشيد . ^{( 4 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . كنز العرفان ، ج1 ، ص307

2 . كنز العرفان ، ج1 ، ص310

3 . شيخ طبرسي هم در جلد يكم ، ص112 تفسير جوامع الجامع نوشته است : مناسك ، جمع منسك است : والمنسك اِمّا موضع النسك أو مصدر جُمِع لانّه يشتمل علي افعال ؛ يعني اذا فرغتم من أفعال الحجّ فاذكروا الله . . . » .

4 . مسالك الافهام ، ج2 ، ص215

103

نويسنده « اقصي البيان » هم ، در بحث از { . . . فَاذْكُرُوا اللهَ . . . } گفته است :

اين بخش از دستور العمل قرآني ، از آن جهت است كه عرب پيش از اسلام ، پس از فراغ حجّ ، به ذكر پدران و اجداد خويش مي پرداخت و از دلاوري و حماسه آفريني آنان سخن مي گفت ، اسلام آنان را از چنين كاري منع كرد و گفت : { . . . فَاذْكُرُوا اللهَ . . . } كه منظور بيشتر ذكر قلبي است و ذكر زباني هم ترجمانِ ذكر قلبي است . ^{( 1 )}

ذكر گويان دو دسته اند :

قرآن ، سپس ذاكران را دو دسته دانسته است :

* دسته اي كه هدفشان از ذكر ، اغراض دنياوي است و مي گويند : خدايا ! در دنيا به ما بده كه براي اين دسته { . . . وَمَا لَهُ فِي الآخِرَةِ مِنْ خَلاَق } . ^{( 2 )}

* * گروه ديگر كساني هستند كه مي گويند : ^{( 3 )} اي خدا ، ما را از نعمتهاي دنياوي و اخروي بهره مند گردان و از عذاب آتشِ دوزخ هم نگه دار .

جا دارد كه بدانيم ، در آيه 200 سوره بقره { . . . رَبَّنَا آتِنَا فِي الدُّنْيَا . . . } مفعول دوّم فعل « آتنا » محذوف است و حذف مفعول در اينجا از جنبه
بلاغت اهمّيت دارد و حذف در اينجا ابلغ است ؛ زيرا اگر انسان بخواهد تمام خواسته هاي خود را بگويد كه جمله مطنب و طولاني مي شود و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . اقصي البيان ، ج1 ، صص383 و 384

2 . خلاق ، يعني حظّ و نصيب و به قول زجّاج در جلد يكم صفحه 265 معاني القرآن و اعرابه ، « الخلاق : النصيب الوافر من الخير » .

3 . تقريباً مضمون آيه 201 سوره بقره است .

104

مطلب به درازا مي كشد و ذكر بعضي از خواسته ها نيز تخصيص بدون
مخصّص مي شود ، بنابر اين حذف مفعول ابلغ است .

ولي در آيه بعدي ، كلمه « حسنه » بهترين تعبير است و جنبه شمول دارد و لذا قرآن گفته است : { . . . رَبَّنَا آتِنَا فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً وَفِي الاْخِرَةِ حَسَنَةً . . . } . ^{( 1 )}

* { وَ اذْكُرُوا اللهَ فِي أَيّام مَعْدُودات فَمَنْ تَعَجَّلَ فِي يَوْمَيْنِ فَلا إِثْمَ عَلَيْهِ وَمَنْ تَأَخَّرَ فَلا إِثْمَ عَلَيْهِ لِمَنِ اتَّقي وَاتَّقُوا اللهَ وَاعْلَمُوا أَنَّكُمْ إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ } . ^{( 2 )}

« و در روزهاي معيّن خدا را ياد كنيد و ذكر خدا بگوييد ( روزهاي 11 و 12 و 13 ماه ذي حجّه ) و هر كه دو روز پيشي جويد و يا تأخير كند و باز ايستد و متّقي باشد ، گناهي بر او نيست و از خدا پروا داشته باشيد و بدانيد كه شما به سوي او محشور خواهيد شد ( بازگشت خواهيد كرد ) . »

در اين آيه خداي بزرگ ، دستور داده است كه ختم مراسم حجّ بايد همراه با ذكر خدا و تقوا باشد ؛ يعني خدا را در روزهاي معيّني ، كه در

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بخشي از آيه 201 سوره بقره . براي آگاهي بيشتر در باب آيه 200 و 201 سوره بقره ، رجوع شود به : تفسيرهاي التبيان ، ج2 ، صص170 و 171 ؛ مجمع البيان من تفسير القرآن ، ج1 ، صص296 و 297 ؛ جوامع الجامع ؛ ج1 ، ص112 ؛ ابن كثير ، ج1 ، ص243 ؛ بيضاوي ، ج1 ، ص227 ؛ جلالين ، ص42 ؛ منهج الصادقين ، ج1 ، صص465 و 466 ؛ تفسير سيّد عبدالله شُبّر ، ص28 ؛ صافي ، ج1 ، صص178 و 179 ؛ المنار ، ج2 ، صص235 تا 238 و في ظلال القرآن ، ج1 ، ص289

2 . بقره : 203

105

اصطلاح ايّام تشريق نام دارد و واقعاً روشني بخش روح و جان انسان
است ـ و عبارت از روزهاي 11 ، 12 و 13 ماهِ ذي حجّه است ، ياد كنيد ؛ يعني به ياد خدا باشيد و ذكر او را بر زبان جاري سازيد .

ايّام تشريق هم اسم با مُسمّايي است ؛ زيرا اين ايّام روشني بخش جان و روح انسان هاست و چه بسا انسان هايي كه در پرتو اين مراسمِ عالي و ياد خدا بودن ، روح وروانشان روشن گردد .

بخش پاياني آيه ، انسانها را به تقوا تشويق مي كند

بخش پاياني آيه { . . . وَاتَّقُوا اللهَ . . . } در واقع تحريض و تشويقي است بر ملازم بودن تقوا ؛ يعني خداوند در ضمن گفته است :

اي انساني كه آمدي و رنج سفر بر خود هموار كردي ، سعي كن كه
تقوا را پيشه خود سازي و با روحي پاك ، در آينده از ارتكابِ گناهان
اجتناب كني .

خداوند خواسته است بدين وسيله حج گزاران داراي روحي پاك از آلودگي ها شوند و « اتَّقُوا اللهَ » را شعار خود سازند . ^{( 1 )}

فاضلِ مقداد در بحث از آيه 203 سوره بقره نوشته است : ^{( 2 )}

منظور از « ايّام » ، ايّام تشريق مي باشد كه عبارت از 11 ذي حجّه ( =يوم القرّ ) و 12 ذي حجّه ( = يوم القدر ) و 13 ذي حجّه ( يوم النفر ) است .

شايد بتوان گفت كه به ياد خدا بودن و ذكر خدا گفتن و در آخر آيه از

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . في ظلال القرآن ، ج1 ، ص291 و مسالك الافهام ، ج2 ، صص233 و 234

2 . كنز العرفان ، ج1 ، ص319

106

تقواسخن گفتن وجمله « اتّقواالله » رابه كار بردن ، از ويژگي هايِ اسلام است .

ابن عربي در بحث از آيه مزبور مي نويسد : ^{( 1 )}

چون اين آيه پس از آيه {  ثُمَّ أَفِيضُوا مِنْ حَيْثُ أَفَاضَ النَّاسُ . . . } مي باشد ، روشن است كه منظور از « ايّام » وقوفِ در منا است و مرادِ از « ذكر » هم تكبير گفتنِ به هنگام رمْي جَمره است .

* { إِنَّ أَوَّلَ بَيْت وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبَارَكاً وَهُديً لِلْعَالَمِينَ } . ^{( 2 )}

« به راستي نخستين خانه اي كه براي مكان عبادتِ مردم بنا شده ، در سرزمين مكّه است كه پر بركت است و مايه هدايت جهانيان . »

* { فِيهِ آيَاتٌ بَيِّنَاتٌ مَقَامُ إِبْرَاهِيمَ وَمَنْ دَخَلَهُ كَانَ آمِناً وَللهِِ عَلَي النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنْ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلا وَمَنْ كَفَرَ فَإِنَّ اللهَ غَنِيٌّ عَنْ الْعَالَمِينَ } . ^{( 3 )}

« در آن خانه نشانه ها و آيات رُبوبيّت هويداست و جايگاهِ
ابراهيم است و هر كه به آن درآيد ، ايمن باشد و بر مردم است
گزاردنِ حجّ خانه خدا ، آنان كه توانايي رفتن به سويِ آن خانه دارند و هر كه كُفر ورزد ، پس البته بداند كه خداوند از جهانيان بي نياز است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . احكام القرآن ، ج1 ، ص140

2 . آل عمران : 96

3 . آل عمران : 97

107

چرا كعبه به عنوان قبله مسلمانان انتخاب شد ؟

{  إِنَّ أَوَّلَ بَيْت . . . } در واقع جواب از سؤال مُقدّري است و پاسخي است بر آنان كه گفتند : چرا كعبه به عنوان قبله مسلمانان انتخاب شد ؟ كه در جواب گفته شده : اين خانه نخستين خانه توحيد است . نخستين جايگاهي است كه براي پرستش خدا ساخته شده و براي آنان كه به آن خانه پناه برند امنيّت است . با سابقه ترين مَعبد است . خانه اي است پربركت . خانه اي است كه مركزِ اجتماع خواهد بود و چون به آن پناه برند ، آرام گيرند و جانشان در اطمينان بياسايد . خانه اي است كه به قول سيّد قطب « مثابة الأمن لكلّ خائف » است . خانه اي است كه « من دخله كان آمناً » مي باشد و بالأخره ، خانه اي است كه « اختاره الله للمسلمين قبلةً » . درست است كه هر كس به اين خانه پناهنده شود در امان است و كسي حقّ تعقيبِ او را ندارد و اين مسأله از بابِ حرمت بيت و حوالي آن است ولي بايد دانست كه اگر كسي به صاحب بيت رسيد و به مقام فناي في الله نايل گرديد ، آن وقت به ايمني حقيقي رسيده است و مقام ايمني واقعي است كه مي توان گفت : { . . . وَمَنْ دَخَلَهُ كَانَ آمِناً . . . } .

محمّد بن ابي بكر بن عبدالقادر رازي نوشته است : ^{( 1 )}

از زمان آدم تا روزگارِ بناي كعبه ، خانه هاي بسياري ساخته شده ، پس چگونه مي توان گفت : {  إِنَّ أَوَّلَ بَيْت وُضِعَ لِلنَّاسِ . . . } و چگونه مي توان كعبه را نخستين خانه دانست .

رازي در پاسخ گفته است : معناي اين آيه اين است :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . تفسير أسئلة القرآن المجيد وأجوبتها ، ص34

108

« إنّ اوّل بيت وُضع قبلةً للناس ومكان عبادة لهم ، أو وُضع مباركاً للنّاس »

پيش از رازي ، زجّاج تقريباً همين مطلب را گفته است ؛ ^{( 1 )} يعني او در بحث از : {  إِنَّ أَوَّلَ بَيْت وُضِعَ لِلنَّاسِ . . . } گفته است :

قيل : « انّه أوّل مسجد وُضِعَ لِلنّاس ، وقيل : « أنّه أوّل بيت وضع للحجّ » ^{( 2 )}

خازني در سبب نزول اين آيه ، نوشته است ^{( 3 )} كه : يهوديان به مسلمانان گفتند بيت المقدّس قبله ماست و افضل بر كعبه است و اقدم . ولي مسلمانان گفتند كه كعبه افضل است و اين آيه {  إِنَّ أَوَّلَ بَيْت وُضِعَ لِلنَّاسِ . . . }
نازل شد .

اوّل : يعني فردِ سابق متقدّم بر ما سوا : اوّل الشيء ، ابتداؤه .

ابتدا ممكن است آخري داشته باشد و ممكن است آخري برايش نباشد ، همچون واحد كه اوّل العدد است و نهايتي برايِ آخر آن نيست . ^{( 4 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . معاني القرآن و اعرابه ، ج1 ، ص454

2 . نويسنده كتاب « اقصي البيان » هم در جلد يكم صفحه 339 گفته است :

« وضع للنّاس » ؛ « يعني بُني للنّاس لعبادتهم » و گفته اند « اوّل بيت وضع للعبادة » مي باشد . پيش از آن هم بيوت فراواني بوده ، ليكن آنجا اوّل بيت مبارك بوده است . در جلد يكم ، ص331 تفسير الخازن نوشته شده : كسي از حضرت علي ( عليه السلام ) پرسيد آيا كعبه اوّل بيتي است كه در روي زمين بنا شده ؟ علي ( عليه السلام ) در جواب فرمود : خير ! « ولكنّه اوّل بيت وضع للنّاس مباركاً وهديً . »

3 . تفسير الخازن ، ج1 ، ص321

4 . اقصي البيان ، ج1 ، ص339

109

تمام مردم در بيت الله مشترك هستند

{  وُضِعَ لِلنّاس } ؛ يعني « يشترك فيه جميع النّاس . »

اگر كسي بگويد : چرا بيت ( خانه ) يك بار به خدا اضافه شده ( وطهّر بيتي ) ، و بار ديگر « وُضع للنّاس » گفته شد ؟

نويسنده تفسير الخازن ، در جواب گفته است : ^{( 1 )}

اضافه « بيت » به « الله » بر سبيل تشريف و تعظيم است مثل « ناقة الله » ولي اضافه به « النّاس » براي اين است كه بگوييم : تمام مردم در آن بيت مشترك هستند .

{ . . . لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبَارَكاً وَهُديً لِلْعَالَمِينَ } .

زجّاج نوشته است : ^{( 2 )} خبر « انّ » ، « هو للذّي ببكّة » مي باشد .

اشتقاق كلمه « بكّه » از « بكّ » مي باشد : « هو بكّ النّاس بعضهم بعضاً في الطواف أي دفع بعضهم بعضاً . »

وقيل : إنّما سُمّيت ببكّة لأنّها تبكّ أعناقَ الجبابرة . ^{( 3 )}

فرق ميان « مكه » و « بكه »

ابن قتيبه ، نوشته است : ^{( 4 )} به نقل از لسان العرب : « بكّة و مكّة شيء

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . تفسير الخازن ، ج1 ، ص321

2 . معاني القرآن واعرابه ، ج1 ، ص454

3 . در وجه تسميه مكّه نويسنده تفسير الخازن در جلد يكم ، ص321 نوشته است :

« فسُميّت بذلك لقلّة مائها من قول العرب : بكّ الفصيل ضرع أمّه ـ و أمتكّه : اذا مصّ كلّ ما فيه من اللبن ، وقيل لانّها تمكّ الذنوب أي تزيلها . »

4 . تفسير غريب القرآن ، صص107 و 108

110

واحد والباء تبديل من الميم . يقال : سَمَّد رأسه وسبّده : اذا استأصله وشرّ
لازم ولازب » .

منظور اين است كه باء به ميم بدل مي شود .

ابن قتيبه سرانجام در تفاوت اين دو كلمه گفته است :

و يقال : بكّة : موضع المسجد . و مكّة : البلد حَوْلَهُ .

مباركاً : در آيه حال است و تقدير آن چنين است : « استقرّ ببكّة مُباركاً » ^{( 1 )} و ممكن است بگوييم تقدير آن : « وضع مباركاً » است . ^{( 2 )}

« مباركاً » يعني ذابركة وأصل البركة : النموّ والزيادة .

تعبير مبارك بودن در مورد چيزهايي است كه خير آن هميشگي است . قرآن چون منشأ و مبدأ خير است ، در چند مورد از آن به مبارك ياد شده ، بيت الله هم به مبارك توصيف شده ؛ زيرا كثير الخير والبركه است . ^{( 3 )}

و به قول خازن : « قيل هو أوّل بيت خصّ بالبركة زيادة الخير » . ^{( 4 )}

فاضل مقداد در بحث از آيه مورد بحث ( 96 آل عمران ) نوشته است : ^{( 5 )}

لام در « للّذي » لام تأكيد است در خبرِ انّ .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن عربي نوشته است : مباركاً ؛ يعني « انّه مبارك من كلّ وجه من وجوه الدنيا والآخرة » . نكـ : احكام القرآن ، ج1 ، ص283

2 . اقصي البيان ، ج1 ، ص339

3 . { وَ هذا كِتابٌ أَنْزَلْناهُ مُبارَكٌ . . . } انعام : 92

{ وَ هذا كِتابٌ أَنْزَلْناهُ مُبارَكٌ فَاتَّبِعُوهُ . . . } انعام : 156

{ وَ هذا ذِكْرٌ مُبارَكٌ . . . } انبياء : 10

{ كِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَيْكَ مُبارَكٌ لِيَدَّبَّرُوا آياتِهِ . . . } ، « ص » : 28

4 . تفسير الخازن ، ج1 ، ص321

5 . كنز العرفان ، ج1 ، ص258

111

مُباركاً ، حال است . عامل در آن فعلِ « وضع » است و يا فعل « استقرّ » .

و نيز گفته شده كه « مكّه » : البلد كلّه و بكّة : موضع المسجد .

در پاورقي « كنز العرفان » ، ص258 ، جلد يكم نوشته شده است :

گفته اند : مكّه 17 اسم دارد . ماوردي در كتاب « احكام السلطانيّه » در باب چهاردهم صفحه 157 نوشته است : دو كلمه : مكّه و بكّه مورد اختلاف است :

برخي معتقدند : مكّه و بكّه دو كلمه هستند و مسمّاي آنها يكي است با توجّه به اين كه در زبان عربي به علّت قرب مخرج ، ميم به باء تبديل مي شود و بعضي هم اعقتاد دارند كه اين دو ، دو كلمه هستند و دو مسمّي دارند ؛ يعني مكّه اسم تمام شهر است و بكّه اسم بيت الله .

نويسنده كتاب « مسالك الافهام » در بحث از آيه مزبور ، ضمن
تأييد مطالبِ ديگر مفسّران نوشته است : ^{( 1 )} « وقيل انّ بكّه ، موضع
المسجد و مكّة : الحرم كلّه و يدخل فيه البيوت و هو المرويّ عن
امام الصادق ( عليه السلام ) .

وقيل : بكّة ، موضع البيت والمطاف و مكّة : اسم البلد ^{( 2 )} و افزوده است : آن را بكّه گويند : « لأنّها تبكّ أعناق الجبابرة أي تدقّها » .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مسالك الافهام ، ج2 ، صص100 و 101

2 . در جلد يكم ، ص299 تفسير البرهان ، نوشته شده است ؛ از امام صادق ( عليه السلام ) درباره تفسير « من دخله كان آمناً » پرسيدند كه منظور بيت است يا حرم ؟ قال « مَن دخل الحرم من الناس مستجيراً به ، فهو آمن من سخط الله . . . » و نيز در همين كتاب و همين صفحه : امام صادق ( عليه السلام ) گفته است : « موضع البيت بكّة والقرية مكّة » در روايت ديگر « انّ بكة ، موضع البيت و انّ مكّة جميع ما اكتنفه الحرم » نكـ : تفسير البرهان ، ج1 ، ص300

112

نويسنده مسالك الافهام در بحث از آيه 97 آل عمران نوشته است : ^{( 1 )}

« فيه آياتٌ بيّنات . . . » مي تواند جمله مفسّره باشد برايِ جمله « هديً للعالمين » و مي تواند جمله حاليّه باشد .

« مقام ابراهيم » هم مي تواند عطف بيان باشد براي « آيات بيّنات » .

و جمله « مَن دَخَله كان آمناً » يا جمله ابتدائيّه باشد و يا جمله شرطيّه .

ضمير در « دَخلَه » هم به « حرم » برمي گردد و نه به « بيت » و يا « مكّه » .

در تفسير الخازن آمده است : ^{( 2 )}

{  فِيهِ آياتٌ بَيِّنات } يعني فيه دلالات واضحات علي حرمته و مزيد فضله .

زجّاج نوشته است : ^{( 3 )} رفع « مقام » بنابر اضمار « هي » مي باشد ؛ يعني خبر است براي مبتداي محذوف و در اصل « هي مقام ابراهيم » بوده است .

دليل وجوب حج

در بخش دوّم آيه 97 سوره آل عمران ، نكاتِ بسيار جالب توجّهي هست .

{ . . . وَللهِِ عَلَي النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنْ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلا . . . } .

اصل حجّ در اسلام به وسيله آيه بالا تشريع شده و به قول ابن عربي ، ^{( 4 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مسالك الافهام ، ج2 ، ص101

2 . تفسير الخازن ، ج1 ، ص322

3 . معاني القرآن و اعرابه ، ج1 ، ص455

4 . احكام القرآن ، ج1 ، ص285

113

اين آيه دلالت بر وجوبِ حج مي كند ؛ زيرا در زبان عربي ، وقتي گفته مي شود : « لفلان عليّ كذا » وجوب آن چيز مؤكّدتر شده و اين گونه بيان ،
بليغ ترين الفاظِ وجوب است و تأكيدي است براي الزامِ حجّ .

و به قول نويسنده « اقصي البيان » ^{( 1 )} از جمله خبريّه { . . . وَللهِِ
عَلَي النَّاسِ . . . } أمر ، موكّدتر و بليغ تر و شديدتر استنباط مي شود تا
صيغه امري .

از طرفي ، جمله اسميّه بر دوام و ثبات دلالت مي كند و در واقع چنين بيان شده : « حج گزاردن حقّي است از آنِ خدا در عهده مردم » .

افزون بر اين ها ، در آغاز مطلب ، به صورت جمله اسميّه و به طورِ عموم ( علي النّاس ) بيان شده و سپس بدان تخصيص داده شده ( مَنِ استطاع ) و اين خود ، دليلي است بر وجوبِ حجّ ؛ زيرا تفصيل بعد از اجمال است ، ابهامي است كه بعد تبيين شده ؛ يعني جمله در آغاز به صورتِ مُجمل آمده و سپس تفصيل داده شده و تمام اينها ، براي مزيد تحقيق و تقرير است . با توجّه به اين كه به قول فاضل مقداد ^{( 2 )} از جمله پايانيِ آيه { . . . وَمَنْ كَفَرَ فَإِنَّ اللهَ غَنِيٌّ عَنْ الْعَالَمِينَ } چنين استنباط مي شود كه خدا ترك حجّ را از اعظم كبائر شمرده و در رديف كفر آورده ؛ يعني از ترك حجّ به كفر تعبير شده كه چيزي بدتر از آن نيست .

به عبارت ديگر ، در پايانِ آيه ، به جاي اين كه مثلا گفته شود « وَمَنْ لَمْ يَحجّ . . . » براي تأكيد در حج و براي اثبات وجوب حجّ براي مستطيعي كه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . اقصي البيان ، ج1 ، ص345

2 . كنز العرفان ، ج1 ، ص267 ؛ مسالك الافهام ، ج2 ، ص114 و اقصي البيان ، ج1 ، ص345

114

حجّ نگزارد ، گفته شده : { . . . وَمَنْ كَفَرَ فَإِنَّ اللهَ غَنِيٌّ عَنِ الْعَالَمِينَ } ؛ يعني « هركس انكار كند وجوب حجّ را و به آن كافر باشد ؛ « فانّ الله غنيّ عنه وعن حجّه وعمله وجميع خلقه » . ^{( 1 )}

انجام مراسم حج بايد فقط براي خدا باشد

از اين كه در آغاز گفته شده : { . . . وَللهِِ عَلَي النَّاسِ . . . . } فهميده مي شود كه انجام حجّ بايد فقط براي خدا باشد و نه چيز ديگر . ^{( 2 )}

الناس ، در « علي الناس » عام است و همه مردم را ـ از نرينه و مادينه ـ دربرمي گيرد ، بجز صغار ، كه بالإجماع از اصولِ تكليف خارج هستند . ^{( 3 )}

عَبد هم ، خارج از عموم است ؛ زيرا عبد غير مستطيع است .

« من استطاع » بدل بعض از كلّ مي باشد ، از كلمه « الناس » ^{( 4 )} و در واقع مخصّص عموم است ؛ يعني أوجب الله علي المستطيع من النّاس حجّ البيت » .

« حجّ البيت » ^{( 5 )} : قصده للزيارة علي الوجه المخصوص المشتمل علي ايقاع المناسك . . .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . تفسير الخازن ، ج1 ، ص325

2 . اقصي البيان ، ج1 ، ص345

3 . احكام القرآن ، ج1 ، ص287

4 . معاني القرآن و اعرابه ، ج1 ، ص456

5 . الحجّ بكسر الحاء : اسم العمل . و يقال حججت الشيء أحُجّه حجّاً : اذا قصدته . نكـ : معاني القرآن و اعرابه ، ج1 ، ص456

115

دليل اين كه حج در تمام عمر فقط يك بار واجب است

حجّ در تمام عمر ، يك بار واجب است ؛ زيرا : اوّلا لفظ مطلق ، حمل بر اقلّ مراتب مي شود و ثانياً : امر اقتضاي تكرار ندارد . وثالثاً به دليل روايتِ ابن عبّاس كه گفت : پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) درباره حجّ با ما سخن مي گفت . اقرع بن حابِس پرسيد : « أفي كلّ عام ؟ فقال ( عليه السلام ) : لا » . ^{( 1 )}

ابوالبركات ، ابن الأنباري ذيل بحث از آيه مزبور نوشته است : ^{( 2 )}

كلمه « مَن » در { . . . مَنْ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلا . . . } ممكن است در محلّ جرّ باشد ؛ زيرا بَدَل از « النّاس » است و مي توان آن را فاعلِ مصدرِ مضاف به مفعول ؛ يعني « حجّ البيت » دانست و مرفوع .

و ممكن است مرفوع بودن « مَنْ » به سببِ مبتدا بودن باشد ؛ يعني مَن شرطيّه مبتدا واقع شده و فعل « استطاع » هم در محلّ جزم است به « مَن » و جوابِ شرط هم محذوف مي باشد و تقدير جمله چنين است : « مَنِ اسْتَطاعَ فَعَلَيهِ الْحَجّ » .

« ها » ي ضمير در « اليه » ممكن است به كلمه « حجّ » برگردد و مي توان آن را به « بيت » برگرداند .

خلاصه اينكه : عبارتِ مطلقِ { . . . للهِِ عَلَي النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ . . . } را جمله { . . . مَنْ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلا . . . } مقيّد مي كند .

نويسنده كتاب ^{( 3 )} « مسالك الافهام » ذيل بحث ازبخش پاياني آيه ( وَمَنْ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . كنز العرفان ، ج1 ، ص266

2 . البيان في غريب القرآن ، ج1 ، صص213 و 214

3 . مسالك الافهام ، ج2 ، ص114

116

كفر . . . ) روايتي از امام صادق كه در كتاب « التهذيب » آمده ، نقل كرده و آن
را دليلي بر وجوب حجّ و اين كه تركِ حجّ به كفر تعبير شده ، دانسته است .

روايت اين است :

« مَنْ مَاتَ وَلَمْ يَحُجَّ حَجَّةَ الإِسْلامِ فَلْيَمُتْ إِنْ شَاءَ يَهُودِيّاً وَإِنْ شَاءَ نَصْرَانِيّاً » .

نويسنده تفسير الخازن ^{( 1 )} نيز حديثي از پيامبر اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) روايت كرده است كه : قال رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) : « « بُنِيَ الاِسْلامُ عَلَي خَمْس شَهَادَةِ أَنْ لا إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ وَأَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ وَإِقَامِ الصَّلاةِ وَإِيتَاءِ الزَّكَاةِ وَحِجِّ الْبَيْتِ وَصِيَامِ شَهْرِ رَمَضَانَ » .

بدين ترتيب : پيامبر گرامي ( صلّي الله عليه وآله ) حج را از اركان پنجگانه اسلام دانسته ؛ يعني آن را واجب شمرده است : « علي مَنِ استطاع مِنْ أهل التكليف وَوَجد السّبيل الي حجّ البيت الحرام » .

در فضيلت و اهمّيتِ حج ، روايات زيادي هست . ^{( 2 )}

و خلاصه اينكه دو آيه 96 و 97 سوره آل عمران داراي اهمّيت ويژه اي است و مزايايي را براي بيت الله الحرام بيان كرده است و اين مزايا عبارت است از :

* بيت الله ، اوّل مسجد وضع للنّاس .

* كونه مباركاً .

* كونه هديً للعالمين .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . تفسير الخازن ، ج1 ، ص323

2 . براي آگاهي بيشتر رجوع شود به : تفسير الخازن ، ج1 ، صص322 ، 324 و 325

117

و در اين بيت الله ، آيات ربوبيّت الهي ، هويداست ؛ زيرا :

ـ مقام ابراهيم است .

ـ خانه اي است كه { . . . وَمَنْ دَخَلَهُ كَانَ آمِناً } . ^{( 1 )}

* { يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لاَ تُحِلُّوا شَعَائِرَ اللهِ وَلاَ الشَّهْرَ الْحَرَامَ وَلاَ الْهَدْيَ وَلاَ الْقَلاَئِدَ وَلاَ آمِّينَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ يَبْتَغُونَ فَضْلا مِنْ رَبِّهِمْ وَرِضْوَاناً . . . } . ^{( 2 )}

« اي ايمان آورندگان ، شعائر الهي ( مراسم حجّ ) را محترم بشماريد و مخالفت با آنها را حلال ندانيد و نه ماهِ حرام را و نه قرباني هاي بي نشان و نشان دار و نه آنان كه به قصدِ خانه خدا ، براي به دست آوردن فضل خدا و خشنودي خدا مي آيند . . . »

در اين آيه ، ايمان آورندگان مخاطب هستند ؛ زيرا كه از ديگران احرام و به جاآوردنِ حج صحيح نيست .

« اِحلال ؛ التهاون بحرمتها وتركه علي وجه الحلّية » .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . براي آگاهي بيشتر درباره تفسير دو آيه 96 و 97 آل عمران ، رجوع شود به : تفسيرهاي : التبيان ، ج2 ، صص535 تا 538 ؛ مجمع البيان ، ج2 ، صص476 تا 479 ؛ جوامع الجامع ، ج1 ، صص191 و 192 ؛ كشّاف ، ج1 ، صص446 تا 448 ؛ الجامع لأحكام القرآن قُرطبي ، ج4 ، صص137 تا 154 ؛ جلالين ، ص83 ؛ صافي ، ج2 ، ص278 تا 282 ؛ تفسير قمي ، ج1 ، ص108 ؛ العيّاشي ، ج1 ، صص187 تا 190 ؛ كشف الحقايق ، ج1 ، صص265 ، 266 ؛ تفسير سيّد عبدالله شبّر ، ص95 و البرهان ، ج1 ، ص298 و ج1 ، ص302

2 . مائده : 2

118

در واقع گفته شده است : « لا تجعلو محرّمات الله حلالا ومُباحاً ولا العكس » أي : « لا تتعدّوا حدوده » . ^{( 1 )}

شعائر جمع شعيره ( وقيل واحدها شعارة ) شامل مناسك و برنامه هاي حج است ؛ از وقوفِ به عرفات ومشعر و منا و رمي جمرات و طوافِ سعي و ديگر اعمال . در واقع « الشعائر = المعالم ؛ « لأنّها علامات الحجّ » .

اشتقاق كلمه از : « شَعَرَ فلانٌ بهذا الأمر » ؛ « إذا علم به » . ^{( 2 )}

{  قَلاَئِدَ } ؛ خَيْلٌ يفتله .

{  وَلاَ آمِّينَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ . . . } ؛ يعني قاصدين البيت . اين آهنگ كنندگان ، ممكن است مسلمان باشند وممكن است كافر . گفتني است كفّار نيز در جاهليّت حج بجا مي آوردند . {  يَبْتَغُونَ فَضْلا مِنْ رَبِّهِمْ وَرِضْوَاناً } جمله اي است كه صفت واقع شده ، برايِ « آمّين البيت » .

بعضي گفته اند : منظور از « فضلا » رزقِ دنياوي است در تجارت .

ومنظور از « رضواناً » رضا و خشنوديِ اُخروي است . ^{( 3 )}

تمام زائرانِ كعبه بايد از آزادي كامل بهره مند باشند

در آيه مورد بحث چند دستور مربوط به حجّ و زيارت كعبه هست ولي در اين ميان ، برخي از دستورات ، از ويژگيِ خاصّي برخوردار است ؛ مثلا آنجا كه خدا گفته است : { . . . وَلاَ آمِّينَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ يَبْتَغُونَ فَضْلا مِنْ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مسالك الافهام ، ج2 ، ص281 و282

2 . مسالك الافهام ، ج2 ، ص281 واقصي البيان ، ج1 ، ص406

3 . اقصي البيان ، ج1 ، ص408

119

رَبِّهِمْ وَرِضْوَاناً } .

در واقع خدا گفته است : بايد تمام زائرانِ كعبه ، از آزادي كامل بهره مند باشند و نبايد آنان كه به قصد زيارتِ خانه خدا مي آيند ، مورد مزاحمت قرار گيرند .

بخشي از آيه 2 سوره مائده انسان ساز است و برايِ تعاليِ روح و فكر انسانها ضروري است

و نيز دستورِ { وَلاَ يَجْرِمَنَّكُمْ ^{( 1 )} شَنَآنُ ^{( 2 )} قَوْم أَنْ صَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ أَنْ تَعْتَدُوا } ، كه بخشي از همين آيه 2 از سوره مائده است ، حائز اهمّيت مي باشد و انسان ساز و براي تعالي روح و فكرِ انسان ها بسيار ضروري ؛ زيرا كه خدا مي گويد : مسلمان نبايد كينه توز باشد و حوادثِ گذشته را در فكر خود احيا كند و در صدد انتقام برآيد . معناي اين بخش از آيه چنين است :

« مبادا به خاطر دشمني با گروهي كه شما را ( در سال حديبيّه ) از آمدنِ به مسجدالحرام مانع شدند ، وادار به تجاوز و تعدّي شويد . »

و جالب اينكه : در بخش پايانيِ آيه ، براي تكميل دستور قبلي ، خدا مي گويد :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . « ولا يجرمنّكم » ؛ اي « يحملنّكم = وادار نكند » فعلِ يجرمنّ موكّد به نون تأكيد است . وريشه آن « جَرَمَ » و در آيه دو مفعول دارد ؛ مفعول اوّل ضمير مخاطب « كم » و مفعول دوّم « أنْ تَعتَدوا » .

2 . « شَنْآن » ، به فتح نون و سكونها . مصدرٌ أضيف الي الفاعل أو المفعول شدّة بُغضِهم وعداوتهم . ( تفسير جوامع الجامع ، ج1 ، ص310 )

120

* { وَ تَعَاوَنُوا عَلَي الْبِرِّ وَالتَّقْوَي وَلاَ تَعَاوَنُوا عَلَي الاِْثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَاتَّقُوا اللهَ إِنَّ اللهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ } . ^{( 1 )}

« در راه نيكي و تقوا ، تعاون داشته باشيد و در راه گناه و تعدّي همكاري نكنيد و از خدا بپرهيزيد كه مجازات او شديد است . »

اسلام به تعاون در كارهاي نيك دستور مي دهد و نه تعاونِ در گناه

طبق اين اصل ـ يعني اصل تعاون ـ يك مسلمان ، موظّف است كه در كارهاي نيك تعاون داشته باشد و نه در كارهاي نادرست ، نه در اعمال ستمگرانه و ظالمانه .

متأسّفانه ، اين اصل در جاهليّت قرن بيستم وجود ندارد ؛ زيرا در مناسبات بين المللي ، غالباً كشورهاي هم پيمان و كشورهايي كه با يكديگر منافع مشترك دارند ، در مسائل مهمّ به حمايت يكديگر برمي خيزند ، بدون اينكه اصلِ عدالت را رعايت كنند و بدون اينكه ظالم و مظلوم را از يكديگر تفكيك كنند و بدون اينكه محقّق و غير محقّق را تشخيص
دهند ـ ولي اسلام به تعاون دستور مي دهد و آن همكاري يي را

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . براي آگاهي بيشتر از نكات بلاغي و لغوي و نحوي و تفسيري آيه دو سوره مائده ، نكـ : تفسير التبيان ، ج3 ، صص418 تا 428 ، وتفسير مجمع البيان ، ج3 ، صص152 تا 155 و تفسير جوامع الجامع ، ج1 ، ص310 وكشاف زمخشري ، ج1 ، صص591 و 592 وتفسير جلالين ، ص140 وتفسير سيّد عبدالله شبّر ، ص88 ، وتفسير صافي ، ج2 ، ص418 وتفسير المنار ، ج6 ، صص125 تا 133 وفي ظلال القرآن ، ج2 ، صص644 تا 647 وتفسير كشف الحقايق ، ج1 ، ص443

121

مي پسندند كه در كارهاي خوب باشد ، نه در كارهايِ نادرست و برنامه هاي
ظالمانه و ستمگرانه .

اسلام به تعاوني كه در برنامه هايِ مُفيد باشد ، دستور مي دهد و نه در تعاونِ بر گناه و تعدّي و تجاوز .

وچه خوب است كه اين اصلِ اسلامي رعايت شود و جوامع با كساني كه در كارهاي مُفيد گام برمي دارند همكاري كنند نه با ستمگران و تجاوز كنندگان .

ابن عربي در بحث از آيه دو ، سوره مائده ، نوشته است : ^{( 1 )}

« شعائر » ، بر وزن فعائل ، مُفرد آن « شعيره » به دو معنا آمده است :

1 ـ هدي و قرباني . 2 ـ هر عبادتگاه .

وهدي هم يعني : « كلّ حيوان يُهدي الي الله في بيته وحقيقة الهدي كلّ مُعطي لم يذكر معهُ عِوَضٌ » .

« قلائد » ؛ هدايايي كه داراي علامت باشد تا مشخّص شود كه براي خدايِ سبحان است . ( قرباني نشان دار ) . ^{( 2 )}

« آمِّينَ الْبَيْتَ » ؛ يعني قاصدين له . از فعل « أممت كذا » يعني : قَصَدْتُه . آمّين البيت عامّ است و هر كسي را كه قصد خانه كند براي عبادت ، شامل
مي شود ولي اين آيه به آيه {  فَاقْتُلُوا الْمُشْرِكِينَ حَيْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ . . . } ^{( 3 )} نسخ شده است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . احكام القرآن ، ج2 ، صص534 و 535

2 . بر شتر و يا حيواني ديگر ، كفل يا چيز ديگري ، براي تميز و تشخيص از ديگر حيوانات ، بياويزند تا معلوم شود اين حيوان براي قرباني است .

3 . براءَة : 5

122

فاضل مقداد هم ذيل بحث از { . . . وَلاَ آمِّينَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ . . . } نوشته است : ^{( 1 )}

« آمّين : يعني قاصدين البيتوهوأعمّ من أن يكونوامسلمين أو كفّاراً » .

كفّار هم در جاهليّت حجّ به جا مي آوردند و به مسجد الحرام رفت و آمد مي كردند ولي با آيه { . . . فَاقْتُلُوا الْمُشْرِكِينَ حَيْثُ وَجَدْتُمُوهُم . . . } و آيه 28 سوره براءة : {  يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْمُشْرِكُونَ نَجَسٌ فَلاَ يَقْرَبُوا الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ بَعْدَ عَامِهِمْ هَذَا . . . } نسخ شد .

و فاضل مقداد گفته است :

« . . . يَبْتَغُونَ . . . » تا آخر ، جمله اي است وَصفي براي « آمّين البيت » يعني قصد كنندگاني كه برايِ درخواست سودِ بازرگاني و رضوان از خدا ، به سوي خانه مي آيند .

آيات 95 و 96 سوره مائده ، كه از بعضي احكام حج بحث كرده است :

* { يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لاَ تَقْتُلُوا الصَّيْدَ وَأَنْتُمْ حُرُمٌ . . . } . ^{( 2 )}

« اي ايمان آورندگان ، در حال احرام ، صيد را نكشيد . . . »

مورد خطاب ايمان آورندگان است ؛ زيرا كه احرام از ديگران صحيح نيست .

« الصيد » : ممكن است مصدر باشد و مي تواند اسم باشد به معناي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . كنز العرفان ، ج1 ، ص332

2 . مائده : 95

123

« مصيد » و در اينجا ، همين معني مورد نظر است . ^{( 1 )}

« حُرُم » جمع حرام است و مصدر مي باشد ولي در اينجا ، مجازاً به معنايِ وصفي « مُحرم » به كار رفته است .

« لا تقتلوا » : در آيه « لا تقتلوا » به كار رفته ، نه « لا تذبحوا » يا « لا تذكوا » ؛ زيرا اوّلا : از فعل « لا تقتلوا » گناه و معصيت استنباط مي شود و قتل مُحرّم به شمار مي آيد و نه تذكيه و ذبح . و صيد هم در صورتِ قتل ، در حكم ميته است و به اعتقادِ بعضي ، اين حيوان صيد شده به دست مُحرم ، نه تنها خوردنِ گوشت آن بر مُحرم حرام است ، بلكه مُحلّ هم نمي تواند از آن گوشت بخورد و پوست آن هم در حكمِ پوستِ ميته ^{( 2 )} است و با دباغت ، طاهر نمي شود و در واقع ، حكم ساير ميته ها را دارد . ^{( 3 )}

نكته جالبِ توجّه اينكه قرآن مجيد در هر مورد كه پيش آيد و سخن اقتضا كند ، در صدد است كه انسان ها را بسازد ومردم را اداره كند و نكته
مورد نياز جامعه را بگويد ؛ مثلا در همين مورد كه اگر كسي در حال احرام حيواني را كشت ، در مورد جزا و كيفر آن { . . . يَحْكُمُ بِهِ ذَوَا عَدْل

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . به دليل اينكه در آيه پيش ( مائده : 94 ) گفته شده است : { يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَيَبْلُوَنَّكُمُ اللهُ بِشَيْء مِنَ الصَّيْدِ تَنالُهُ أَيْدِيكُمْ وَرِماحُكُمْ . . . } ؛ « الصيد » ؛ در اينجا معناي « المصيد » است ، به قرينه و دلالت « تَنالُهُ أَيْدِيكُمْ وَرِماحُكُمْ » زيرا اگر صيد مصدر باشد ، مصدر حدث است ؛ فلا يوصف بقتلِ اليد والرمح . نكـ : اقصي البيان ، ج1 ، ص397

2 . طبق دستور صريح آيه 3 سوره مائده ، خوردن گوشت ميته و منخنقة ( حيوان خفه شده ) و موقوذة ( حيواني كه با چوب زدن بميرد ) و متردّية ( حيواني كه از بلندي افكنده شود و نطيحة ( حيواني كه با شاخ زدن به يكديگر بميرد ) حرام است .

3 . كنز العرفان ، ج1 ، ص323 و مسالك الافهام ، ج2 ، ص255

124

مِنْكُمْ . . . } يعني : دو مرد مؤمنِ عادل حكم مي كنند .

جارّ و مجرور « منكم » در اينجا اهمّيت دارد ؛ يعني آن دو مردِ عادل بايد از شما مسلمانان باشند و نه از غير مسلمان ها . ^{( 1 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . كنز العرفان ، ج1 ، ص325