بخش 6

259

14

منافع و آثار حجّ

261

14

منافع و آثار حجّ

خوش است خلوت ، اگر يار ، يار ما باشد * * * نه من بسوزم و آن ، شمع انجمن باشد

روا مدار خدايا ! كه در حريم وصال * * * رقيب مَحرم و حِرمان ، نصيب ما باشد

بيان شوق چه حاجت ، كه سوز آتشِ دل * * * توان شناخت ز سوزي ، كه در سخن باشد ^{( 1 )}

با انجام « مناسك حج علاوه بر اين كه ، واجبي تحقّق مي يابد ، تكليف بزرگي ادا مي شود ، بار سنگين مسؤوليتي به منزل مي رسد و تقرّب به خداوند حاصل مي گردد ، در پرتو اين عبادت بزرگ ، آثار و منافع فراوان مادّي و معنوي مترتّب مي گردد ، كه عمده ترين ، درخشان ترين و با ارزش ترين آن ها ، طبق احاديث ، بدين قرار است :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ديوان حافظ ، چاپ حافظ نوين ، ص 165

262

1ـ آمرزش و گناه سوزي

عظمت و شرافت مكان ، معنويت و قداست زمان ، حالات معنوي و عرفاني زائران ، كه در پرتو اخلاص و انقلاب روحي به آنان دست مي دهد ، چنان امواج رحمت و عنايت خداوندي را به جوش مي آورد ، كه آفريدگار جهان هستي ، بندگان دلداده خود را مشمول لطف و عنايت قرار مي دهد و گناهان آنان مي بخشد .

در اين باره ، روايات زيادي وارد شده ، كه از باب نمونه چند مورد آن را مورد دقّت قرار مي دهيم :

1ـ امام صادق ( عليه السلام ) مي فرمايد : پدرم امام باقر ( عليه السلام ) بارها مي فرمود : هركس اين خانه را به عنوان حج يا عمره زيارت كند ، در حالي كه از « كِبر و خودپسندي پيراسته باشد ، از گناهان پاك مي شود ، مثل روزي كه از مادر متولّد شده است . سپس اين آيه را قرائت كرد : { وَاذْكُرُوا اللهَ فِي أَيّام مَعْدُودات فَمَنْ تَعَجَّلَ فِي يَوْمَيْنِ فَلا إِثْمَ عَلَيْهِ وَمَنْ تَأَخَّرَ فَلا إِثْمَ عَلَيْهِ لِمَنِ اتَّقي . . . } ^{( 1 )} ، هركس تعجيل كند وذكر خدا رادوروز ( 11 و12 ذي حجّه ) انجام دهد ، گناهي بر او كه تقوا پيشه است ، و تأخير انداخته نيست .

سؤال كردم : منظور از « كِبر چيست ؟ فرمود : رسول خد ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود : إنَّ أعْظَمُ الكِبْرِ ، غَمْضُ الخَلْقِ وَسَفَهُ الحَقِّ . . .

بزرگ ترين « كبر و خودپسندي اين است ، كه كسي مردم را خفيف و سبك شمارد و چيز باارزشي به حساب نياورد و نسبت به حق جاهل و ناآگاه باشد ، و نيز همراهان و اعضاي خانواده خود را سرزنش كند ، هركس گرفتار چنين كبر و نخوتي باشد ، خداوند لباس كرامت و ارزش را

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سوره بقره ، آيه 202

263

از تن او مي كَنَد ! ^{( 1 )}

2ـ در بيان ديگري ، كه رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) حاجيان را از لحاظ بهرهوري حج تقسيم بندي مي كند ، درباره يك دسته مي فرمايد : فَرَجُلٌ غُفِرَ لَهُ ذَ نْبَهُ ما تَقَدَّمَ مِنْهُ وَيَسْتَأْنِفِ الْعَمَلَ ، فِي ما بَقِيَ مِنْ عُمُرِهِ . . . ^{( 2 )}

گروهي هستند ، كه گناهان گذشته آنان آمرزيده مي شود و براي بقيّه عمر خويش بايد اعمال خود را شروع كنند .

3ـ در روايتي هم امام صادق ( عليه السلام ) فرموده : خداوند متعال ، حاجي ، اعضاي خانواده ، قوم و خويشان و كساني را ، كه حاجي در بقيّه ذي حجّه ، محرّم ، صفر و دهه ربيع الثاني براي آنان دعا مي كند ، مورد مغفرت و آمرزش قرار مي دهد .

4ـ موضوع پاك شدن از گناهان و شستوشوي تباهي هاي پرونده اعمال ، در پرتو اعمال نوراني حج ، كه با نيّت خالص و دقّت لازم براي صحّت آن صورت مي گيرد ، به قدري داراي اهميّت و قابل توجّه است ، كه امام علي ( عليه السلام ) هم فرموده ، حج و عمره خانه خدا ، فقر و پريشاني را برطرف مي كند و گناهان و لغزش را نيز مي شويد . ^{( 3 )}

5ـ هم چنين ، پيامبر گرامي اسلام ، در بيان و تمثيل بسيار زيبا و عميقي فرموده : تابِعُوا بَيْنَ الْحَجِّ وَالْعُمْرَةِ فَإِنَّهُما يَنْفِيانِ الْفَقْرَ وَالذُّنُوبَ ، كَما يَنْفِي الْكَيْرُ خُبْثَ الْحَدِيدِ . ^{( 4 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . كافي ، ج 4 ، ص 253 و 262

2 . همان .

3 . نهج البلاغه دكتر صبحي صالح ، خ 110 ، ص 163

4 . كافي ، ج 4 ، ص 255 ، من لا يحضره الفقيه ، ج 2 ، ص 144 ، بحارالانوار ، ج 96 ، ص 13 و 50 ، مستدرك الوسائل ، ج 8 ، ص 41

264

حج و عمره را دنبال هم انجام دهيد ، زيرا آنان فقر و گناهان را از بين مي برند ، همانطور كه كوره آهنگران ، زنگ و آلودگي آهن را آب مي كند و آن را پاك و خالص و شفّاف مي گرداند .

2ـ سلامتي و طول عمر

علاوه بر اين كه نفس مسافرت با تنوّع و تحوّل و تفرّج همراه است و اين جهت در به وجود آوردن صحّت و سلامتي نقش مستقيم دارد ، سفر حج چون با معنويت و عبادات مختلف و متنوع همراه است ، اين جهات را افزون مي گرداند ، روي سلامت جسم و جان و در نتيجه طول عمر تأثير به سزايي دارد و اين مطالب در احاديث مختلفي آمده ، كه 5 نمونه آن را ذكر مي كنيم :

1ـ رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود : سافِرُوا تَصِحُّوا ، وَجاهِدُوا تَغْنِمُوا ، وَحِجُّوا تَسْتَغْنُوا . ^{( 1 )}

مسافرت كنيد تا صحّت و سلامتي يابيد ، و جهاد كنيد تا غنيمت به دست آوريد ، و حج به جا آوريد ، تا غني و بي نياز گرديد .

2ـ همچنين آن حضرت فرموده : لا يُحالِفَ الْفَقْرُ وَالْحُمّي ، مُدْمِنُ الْحَجَّ وَالْعُمْرَةِ . ^{( 2 )}

كسي كه حج و عمره پيوسته به جا آورد ، به فقر و تهي دستي گرفتار و به تب ( كه عنوان كلّي امراض است ) گرفتار نخواهد شد .

3ـ امام زين العابدين ( عليه السلام ) فرموده :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . المحاسن للبرقي ، ج 2 ، ص 345

2 . كافي ، ج 4 ، ص 254 و 252

265

حُجُّوا وَاعْتَمِرُوا ، تَصِحَّ أَبْدانَكُمْ ، وَتَتَّسِعُ أرْزاقَكُمْ ، وتُكْفُونَ مَؤُوناتِ عِيالاتِكُمْ ^{( 1 )} حج و عمره به جا آوريد ، بدن هاي شما سالم مي شود ، روزي هاي شما گسترش مي يابد ، و مخارج زندگي و خانواده شما نيز تأمين مي گردد .

4ـ امام صادق ( عليه السلام ) فرموده : ما مِنْ سَفَر أبْلَغَ فِي لَحْم وَلا دَم وَلا جِلْد وَلا شَعْر مِنْ سَفَرِ مَكَّةَ ، وَما أحَدٌ يَبْلُغُهُ حَتّي تَنالَهُ الْمَشَقَّةُ . ^{( 2 )}

هيچ سفري مثل سفر مكّه ، در گوشت و خون و پوست و موي انسان تأثير ( سودمند ) نمي گذارد ، و هيچ كس هم جز با تحمّل سختي و مشقّت به آن مكان ( و تأثير مفيد ) دست نمي يابد .

5ـ همچنين ، امام صادق ( عليه السلام ) فرموده : مَنْ رَجَعَ مِنْ مَكَّة ، وَهُوَ يَنْوِي مِنْ قابِل ، زِيْدَ فِي عُمُرِهِ . ^{( 3 )}

هر كس از مكّه برگردد و تصميم داشته باشد سال بعد هم به مكّه برود ، به عمر او افزوده مي گردد .

3ـ به ميهماني خدا

اين كه انسان پس از سال ها انتظار ، قدم به سرزمين وحي گذارد ، جايي كه در آن طيّ 23 سال آيات قرآن بر پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) نازل شده ، هر نقطه آن يادآور فرياد توحيد و جهاد و فداكاري و عبادت رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) و امامان ( عليهم السلام ) و اولياي الهي بوده ، توفيق بسيار بزرگي است و لياقت و ظرفيتي در انسان يافت شده ، كه خداوند مهربان او را بدين سفره نعمت پربركت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . كافي ، ج 4 ، ص 254 و 252

2 . كافي ، ج 4 ، ص 262

3 . من لا يحضره الفقيه ، ج 2 ، ص 141

266

فراخوانده است . از طرفي او دعوت ابراهيم ( عليه السلام ) و پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) و امامان ( عليهم السلام ) را

عملا پاسخ داده و به واقع دعوت كننده او خداوند متعال است و از طرف ديگر او ميهمان خداوند محسوب مي گردد ، و اين ميهمان نسبت به ميزبان بايد ادب ميهماني و شرايط آن را در محضر ذات ربوبي ، كه آفريدگار جهان هستي است ، با همه وجود به جاي آورد و از آن ، حدّاكثر بهره برداري را بنمايد .

درباره موضوع ميهماني خدا به عنوان يك نتيجه حج ، امام صادق ( عليه السلام ) فرموده است : اَ لْحاجُّ وَالْمُعْتَمِرُ وَفْدُ اللهِ إنْ سَأَ لُوهُ أعْطاهُمْ ، وَإِنْ دَعَوُوهُ أجابَهُمْ ، وَإِنْ شَفَعُوا شَفَّعُوهُمْ ، وَإنْ سَكَتُوا إِبْتَدَأَهُمْ ، وَيُعَوَّضُونَ بِالدِّرْهَمِ ألْفَ دِرْهَم . ^{( 1 )}

حج و عمره كنندگان ، ميهمانان خداوند هستند ، اگر درخواستي كنند خدا به آنان عطا مي كند ، و اگر خدا را بخوانند ، خدا دعاي آنان را مستجاب مي كند ، و اگر شفاعت كنند خداوند شفاعت آنان را مي پذيرد ، و اگر ساكت بمانند ، خداوند درباره تأمين حوائج آنان ، خود آغاز مي كند و در مقابل خرج كردن يك درهم در راه حج ، هزار درهم پاداش داده مي شوند .

امام علي ( عليه السلام ) درباره قدر و منزلت اين ميهمان در پيشگاه خداوند فرموده : اَلْحاجُّ وَالْمُعْتَمِرُ وَفْدُ اللهِ ، وَحَقٌّ عَلَي اللهِ أنْ يُكْرِمَ وَفْدَهُ وَيَحْبُوَهُ بِالْمَغْفِرَةِ . ^{( 2 )}

حج كننده و عمره گزار ميهمانان وارد بر خدا هستند و بر خداست ، كه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . كافي ، ج 4 ص 255 ، وسائل الشيعة ، ج 8 ، ص 68

2 . الخصال ، ج 2 ، ص 635 ، تحف العقول ، ص 78 ، بحارالانوار ، ج 96 ، ص 8

267

ميهمانان وارد بر خود را اكرام نموده و مشمول رحمت و آمرزش خويش

قرار دهد .

از امام علي ( عليه السلام ) نقل شده كه شبي شاهد زيارت يك عرب بياباني بوده كه دامن كعبه را به دست گرفته و چنين عرض حال مي كرد :

يا صاحِبَ الْبَيْتِ ! أَلْبَيْتُ بَيْتُكَ ، والضَّيْفُ ضَيْفُكَ ، وَلِكُلِّ ضَيْف مَنْ ضَيَّفَهُ قِريً ، فَاجْعَلْ قِرايَ مِنْكَ اللَّيْلَةَ اَلْمَغْفِرَةَ . ^{( 1 )}

اي صاحب خانه ! خانه خانه توست و ميهمان هم ميهمان توست ، و براي هر ميهماني هم از سوي ميزباني كه ميهماني مي كند ميهمان نوازي اي خواهد بود ، خدايا ! ميهمان نوازي مرا در اين شب ، آمرزش و مغفرت خود قرار بده . . .

4ـ در پناه و ضِمان خداوند

زائري كه دل از علايق مادّي دنيا كنده و براي اداي تكليف و شوق ديدار كعبه با تحمّل رنج و سختي زياد ، به وادي عشق حق شتافته و ميهمان پروردگار عالم است ، طبق روايات متعدّد ، به عنوان يك بخش از پاداش ، در پناه و كفالت و ضمانت جاني و مالي و عملي خداوند قرار مي گيرد .

امام صادق ( عليه السلام ) فرموده است : اَلْحاجُّ حُمَلانِهِ وَضِمانِهِ عَلَي اللهِ ، فَإِذا دَخَلَ مَسْجِدَ الْحَرامِ وَكَّلَ اللهُ بِهِ مَلَكَيْنِ يَحْفَظانِ طَوافِهِ وَسَعْيِهِ . . . ^{( 2 )}

ضمانت و حفاظت حاجي و اثاث او برعهده خداست و آن گاه كه وارد مسجدالحرام مي شود ، خداوند دو فرشته را مأمور حفاظت طواف و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . امالي صدوق ، ص 422 ، الحج في الكتاب والسنّة ، ص 250

2 . تهذيب الاحكام ، ج 5 ، ص 25 ، المحاسن ، ص 63 ، بحارالانوار ، ج 96 ، ص 8

268

سعي او مي گرداند ، و آن گاه كه غروب روز عرفه مي رسد ، آنان به شانه

راست او مي زنند و مي گويند : اي زائر خانه خدا ! تاكنون ما از تو محافظت كرديم ، براي اعمال آينده ات ، خود مراقب باش !

همچنين درباره حفاظت از جان زائر خانه خدا ، امام صادق ( عليه السلام ) فرمود : إنَّ ضَيْفَ اللهِ عَزَّ وَجَلَّ رَجُلٌ حَجَّ وَاعْتَمَرَ ، فَهُوَ ضَيْفُ اللهِ حَتّي يَرْجِعَ إِلي مَنْزِلِهِ . ^{( 1 )}

كسي كه حج و عمره انجام دهد ، به راستي ميهمان خداوند خواهد بود ، و او ميهمان خداست تا اين كه به خانه خود برگردد .

ابوبصير نيز روايت مي كند ، امام صادق ( عليه السلام ) فرمود : ضِمانُ الْحاجِّ وَالمُعْتَمِرِ عَلَي اللهِ ، إنْ أَبْقَأَهُ بَلَّغَهُ إِلي أهْلِهِ ، وَإنْ أماتَهُ أدْخَلَهُ الْجَنَّةَ . ^{( 2 )}

ضمانت حج كننده و عمره گزار برعهده خداست ، اگر او را باقي بدارد ، به خانواده اش برمي گرداند ، و اگر او را بميراند ، داخل بهشت مي نمايد .

5ـ مصونيّت مال و بستگان

وابستگي به خدا و رهاكردن اموال و زندگي به خاطر عشق به حقّ ، كه مالك و حافظ همه چيز است ، طبق روايات ، براي زائر اين نتيجه و پيامد را نيز خواهد داشت ، كه در عين حالي كه او از خانواده و فرزندان و محيط زندگي و اموال دور است و به حسب ظاهر ، آنان مراقب و نگهباني ندارند ، خداوند حافظ آنها خواهد بود .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . الخصال ، ص 127 ، الحج في الكتاب والسّنّة ، ص 290 .

2 . كافي ، ج 4 ، ص 253

269

امام صادق ( عليه السلام ) فرموده است : إنَّ المُسْلِمَ إذا خَرَجَ إِلي هذَا الْوَجْهِ ، يَحْفَظَ اللهُ عَلَيْهِ نَفْسَهُ وَمالَهُ . . . ^{( 1 )}

مسلمان وقتي از خانه خويش به طرف حج بيرون مي رود ، خداوند جان و مال او را محافظت مي كند .

در بيان بسيار دقيق ديگري ، كه از امام صادق ( عليه السلام ) وارد شده ، با تعبير : فَيَحْفَظُونَ فِي أهالِيهِمْ وَأَمْوالِهِمْ . ^{( 2 )}

غير از اموال و دارايي ، اعضاي خانواده حاجي هم ، مورد حفاظت و مصونيّت از جانب خدا مي باشند .

6ـ افزايش مال و ثروت

همانطور كه به تجربه نيز ثابت شده ، زيارت خانه خدا و تصميم به صرف مال و دارايي حلال در اين راه ، موجب افزايش مال و ثروت مي گردد . شايد يك جهت آن ، غير از جنبه معنوي و توجّه الهي ، اين جهت باشد ، كه زائر خانه خدا قبل از سفر ، با پاك و طاهر نمودن نيّت و دارايي خويش ، زمينه را براي سلامت و قبولي حجّ خويش فراهم مي آورد .

اسحاق بن عمّار كه از ياران ممتاز امام صادق ( عليه السلام ) است ، به آن حضرت عرض مي كند : من تصميم دارم ، هر ساله به حجّ مشرّف شوم يا اين كه مخارج يكي از اعضاي خانواده ام را براي حج تأمين كنم ، امام صادق ( عليه السلام ) پس از آن كه سؤال كرد : آيا راستي چنين نيّـتي داري ؟ اسحاق بن عمّار

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . المحاسن ، ص 64 ، بحارالانوار ، ج 96 ، ص 8

2 . كافي ، ج 4 ، ص 264/46 ، بحارالانوار ، ج 96 ، ص 17

270

جواب داد : آري ، فرمود :

إِنْ فَعَلْتَ فَأَبْشِرْ بِكَثْرَةِ الْمالِ . ^{( 1 )}

اگر چنين نيّـتي داشته باشي و چنين عملي را انجام دهي ، مژده مي دهم ، كه داراي مال و ثروت فراواني خواهي شد .

7ـ اصلاح ايمان

مسلماني كه سال ها از عمر خويش را گذرانده ، نماز و روزه انجام داده ، خمس و زكات پرداخت نموده ، اكنون كه قدم به سوي خانه خدا مي گذارد تا حج انجام دهد ، به فرموده رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) ، به درجه و مرحله بالاتري از ايمان صعود مي كند . ^{( 2 )}

امام صادق ( عليه السلام ) فرمود : پدرم امام باقر ( عليه السلام ) بارها مي فرمود : اَلْحَجُّ أفْضَلُ مِنَ الصَّلاةِ وَالصِّيامِ . . . ^{( 3 )}

حج ، از نماز و روزه برتر است ، زيرا نمازگزار در وقت كمي « به مقدار اقامه نماز از زندگي خويش و متعلّقات آن جدا و مشغول است ، و روزه دار از سپيده صبح تا غروب آفتاب اشتغال دارد ، امّا زائر خانه خدا ، بدن خود را به رنج مي اندازد ، روح خود را مشغول مي كند ، مال خويش را خرج مي نمايد و در فاصله طولاني از زن و فرزندان و زندگي جدا مي شود و توقّع و انتظار تجارت و به دست آوردن مال و ثروتي هم ندارد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . كافي ، ج 4 ، ص 253/5 ، من لا يحضره الفقيه ، ج 2 ، ص 140/58 ، بحارالانوار ، ج 96 ، ص 205/107 .

2 . كافي ، ج 4 ، ص 262/37

3 . من لا يحضره الفقيه ، ج 2 ، ص 143/76 ، علل الشرايع ، ص 456 ، بحارالانوار ، ج 96 ، ص 19/67

271

بنابراين ، با انجام حج ، كه گام نهادن در مرحله بالاتري نسبت به ساير اعمال است ، انسان مؤمن اگر نارسايي هايي هم داشته مرتفع مي گردد و بيان امام زين العابدين ( عليه السلام ) تحقّق عيني بهتري پيدا مي كند . آن حضرت ، وقتي مي فرمايد : حج و عمره انجام دهيد ، به دنبال بيان آثار و منافع اين اعمال باعظمت ، ادامه مي دهد : يُصْلِحُ إِيمانَكُمْ ، وَتُكْفُوا مَؤُنَةَ النّاسِ ، وَمَؤُنَةَ عِيالاتِكُمْ . ^{( 1 )}

ايمان شما اصلاح مي شود ، و هزينه هاي زندگي مردم و هزينه هاي زندگي خانواده شما ( از اين ناحيه ) تأمين مي گردد .

8ـ خير دنيا و آخرت

تحوّلي كه حج ، در پرتو ايمان و معرفت در زندگي انسان به وجود مي آورد ، و او را از گناهان و آلودگي ها و كج روي و انحرافات و تباهي ها و خصلت هاي زشت اخلاقي و ظلم و ستم و تجاوز به حقوق ديگران باز مي دارد ، زمينه رشد و تكامل بخشي است ، كه انسان را در قلّه بلندي از ديانت و درستي و صداقت و پاكي و فضيلت قرار مي دهد و در پرتو چنين رشد و تكاملي ، مي توان به خير مادّي و معنوي دنيا و آخرت دست يافت و آثار آن را در خدمت رساني به خانواده و ساير حوزه هاي اجتماعي گسترش داد .

بدين جهت ، پيامبر گرامي اسلام ( صلّي الله عليه وآله ) فرموده است : مَنْ أَرادَ الدُّنْيا وَالاْخِرَةَ ، فَلْيُؤَمَّ هذَا الْبَيْتِ . ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ثواب الاعمال ، ص 42 ، بحارالانوار ، ج 96 ، ص 25/106

2 . من لا يحضره الفقيه ، ج 2 ، ص 141/64

272

هركس تصميم دارد به خير دنيا و آخرت دست يابد ، حتماً خانه كعبه را زيارت كند .

9ـ برطرف شدن فقر و جلوگيري از مرگ بد

رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود : حِجُّوا تَسْتَغْنُوا ، ^{( 1 )} حج به جاي آوريد تا بي نياز شويد ، و امام زين العابدين ( عليه السلام ) فرمود : تَتَّسِعُ أَرْزاقَكُمْ ، ^{( 2 )} يعني حج و عمره موجب وسعت و فراواني روزي شما مي گردد ، و موضوع خير و بركت در زندگي ، به عنوان يك اثر عيني حج روشن مي گردد .

براي اين كه ، بدانيم فقر و پريشاني در زندگي چه فاجعه دردناكي است ، سخن امام صادق ( عليه السلام ) را مورد توجّه قرار مي دهيم كه فرموده : الفَقْرُ الْمَوْتُ الاَْحْمَرِ . ^{( 3 )}

فقر و پريشاني ، مرگ سرخ و خونين است .

همچنين ، بايد بدانيم ، كه رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) فرموده است : الصَّدَقَةُ تَمْنَعُ مِيْتَةَ السُّوءِ . ^{( 4 )}

يعني ، صدقه دادن ، از مرگ بد جلوگيري مي كند .

مرگ بد يا « موت سوء يعني مرگي كه به طور طبيعي نباشد ، بلكه با وضع ذلّت بار و غيرطبيعي و دلخراش واقع شود ، يك حادثه نگران كننده و گاهي يك كيفر است ، كه براي پيش گيري از آن ، بايد به خدا پناه برد و صدقه داد . همانطور كه در روايات آمده ، عمل صادقانه و خالصانه و مفيد

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . وسائل الشيعة ، ج 8 ، ص 567

2 . همان .

3 . كافي ، ج 2 ، ص 266/2

4 . ثواب الاعمال ، ص 169 ، بحارالانوار .

273

به حال جامعه هم نوعي صدقه است ، كه انجام آن يك توفيق الهي است .

امام صادق ( عليه السلام ) نيز درباره يك اثر و نتيجه حجّ و عمره مكرر فرموده است : يَدْفَعَنَّ عِيْلَةَ الفَقْرِ وَمِيتَةَ السُّوءِ . ^{( 1 )}

يعني ، حج و عمره مكرر ، و پي درپي كه با كوشش و تلاش انجام شود ، از گرفتار شدن به فقر و پريشاني و مبتلا شدن به « موت سوء و مرگ بد و دلخراش جلوگيري مي كند .

10ـ نورانيّت حج

نورانيّت حج را ، كه از « نور آسمان ها و زمين ^{( 2 )} نشأت مي گيرد و در بستر نور كعبه و طواف و سعي و عرفات و مشعر و منا و مناجات پرورش مي يابد ، بايد پرارزش ترين ، زيباترين و ماندگارترين ارمغان و ميراث حج دانست . براي تحصيل اين نورانيّت ، بايد مطالعه كرد ، تلاش نمود و زحمت كشيد و از آن مهم تر ، براي حفظ و استمرار آن ، مراقبت جدّي نمود .

درباره اصل نورانيّت به وجود آمده در پرتو حج ، امام صادق ( عليه السلام ) فرموده است : اَلْحاجُّ لا يَزالُ عَلَيْهِ نُورُ الْحَجِّ ، ما لَمْ يُلِمَّ بِذَنْب . ^{( 3 )}

حج كننده ، پيوسته داراي نور حج خواهد بود ، تا خود را به گناهان كوچك هم ، آلوده نكرده است .

باري ، اين نورانيّت بر اثر حج و اعمال نوراني آن ، در درون و زبان و حركات و سكنات زائر خانه خدا نمودار است ، در برخوردها و روابط

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . كافي ، ج 4 ، ص 261/36

2 . سوره نور ، آيه 35

3 . كافي ، ج 4 ، ص 255/11 ، من لايحضره الفقيه ، ج 2 ، ص 145/89 ، وسائل الشيعة ، ج 8 ، ص 68/14 ، بح

274

اخلاقي و اجتماعي و حقوقي با همراهان و همسفران مشاهده مي شود و غنيمت و سرمايه بسيار ارزش مندي است ، كه پس از بازگشت از سفر ، ديگران نيز بايد اثر عيني آن را در همه روابط و مناسبات حاجي مشاهده كنند و تحت تأثير آن نيز واقع گردند .

باري ، اين نورانيّت حج را مي توان عالي ترين ارمغان انساني حج دانست و عنايت فوق العاده خداوندي را كه حتّي پس از بازگشت نيز حاجي را مشمول خود قرار داده است ، به فراموشي نسپرد و آن را حفظ نمود و استمرار فزاينده بخشيد .

حسين بن خالد ، مي گويد : از امام رضا ( عليه السلام ) سؤال كردم : چرا خداوند متعال براي حاجي تا مدّت چهار ماه گناه او را نمي نويسد ؟ فرمود : خداوند آمدن مشركان را در حرم مدت چهار ماه مباح شمرد ، آن جا كه مي فرمايد : در زمين چهار ماه سياحت كنيد ^{( 1 )} ، و آنان را معاف داشت ، بدين جهت درباره ميهمانان خويش كوتاهي نخواهد كرد . ^{( 2 )} و آنان را از مجازات چهار ماه معاف مي دارد .

گر تو سنگ خاره و مَرمَر بُوِي * * * چون به صاحبدل رسي ، گوهر شوي

مهر پاكان ، در ميان جان نشان * * * دل مَده الاّ به مِهر دل خوشان

كوي نوميدي مرو ، امّيدهاست * * * سوي تاريكي مشو ، خورشيدهاست

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سوره توبه ، آيه 2

2 . كافي ، ج 4 ، ص 255/10 ، مستدرك الوسائل ، ج 8 ، ص 39 .

275

دل تو را ، در كوي اهل دل كشد * * * تن تو را ، در حبس آب و گِل كشد

هِين غذاي دل طلب ، از هم دلي * * * رو بجوي اقبال را ، از مُقبلي

دست زن ، در ذيل صاحب دولتي * * * تا ز اِفضالش بيابي رفعتي

صحبت صالح ، تو را صالح كند * * * صحبت طالح ، تو را طالح كند ^{( 1 )}

11ـ نشانه قبولي حجّ

نورانيتي را ، كه به عنوان يك ارمغان و يك نتيجه فوق العاده ارزش مند براي حج مطرح كرديم ، مي تواند در سراسر زندگي و در مراحل مختلف خوشي ها و سختي ها ، امتحان ها و تضاد منافع ها ، تمايلات نفساني و خودمحوري ها ، چنان زواياي فكر و روح انسان را روشن گرداند ، تا از تاريكي هايي كه موجب گم كردن راه و افتادن در چاله ها و سنگلاخ هاي تباهي و فساد مي شود ، حفظ گرداند و زائر خانه خدا صلاح و سِداد و راه درستي را كه در كنار كعبه از خدا خواسته است ، فراروي او قرار دهد و اثر عيني حج را در همه روابط و اعمال فردي و اجتماعي او نمودار سازد .

بدين جهت ، رسول گرامي اسلام فرموده است : آيَةُ قَبُولِ الْحَجِّ ، تَرْكُ ما كانَ عَلَيْهِ الْعَبْدُ مُقِيماً مِنَ الذُّنُوبِ . ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مثنوي معنوي ، دفتر اول ، ص 29

2 . الجعفريات ، ص 115 ، مستدرك الوسائل ، ج 10 ، ص 116ـ115

276

نشاني قبولي حج ( در پيشگاه پروردگار عالم ) اين است ، كه بنده گناهاني را كه مرتكب مي شد ترك كند .

در بيان ديگري ، كه امام علي ( عليه السلام ) آن را از پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) روايت نموده مي خوانيم : رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) فرموده : از جمله نشانه هاي قبولي حج اين است ، كه انسان گناهاني را كه قبل از حج مرتكب مي شد كنار بگذارد و اگر از حج برگردد و همچنان به گناهاني كه آلوده بود مبتلا گردد ، حجّ او به خودش برمي گردد . ^{( 1 )} و مقبول درگاه الهي قرار نمي گيرد .

بنابراين ، آثار و منافع حج را ، كه با زحمات زيادي به دست آمده و عمده آن عبارت بود از : آمرزش گناهان و پيراسته شدن از معصيت ، سلامتي و طول عمر ، مقام ميهماني خدا ، مصونيّت خويشتن و بستگان ، افزايش مال و ثروت ، اصلاح ايمان ، خير دنيا و آخرت ، پيش گيري از فقر و مرگ بد و به خصوص نورانيت اين عبادت بزرگ را ، كه نتايج آن در قبولي حج نيز نمايان مي گردد ، بايد با مراقبت و تلاش فراوان حفظ نمود ، و اگر اين صدهاهزار نفري ، كه هر سال به حج مشرف مي شوند ، به چنين دست آوردهاي بزرگي دست يابند ، تحوّل فرهنگي ، اقتصادي و انساني عظيمي در جوامع اسلامي به وجود خواهد آمد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . الجعفريات ، ص 115 ، مستدرك الوسائل ، ج 10 ، ص 116ـ115

277

15

فلسفه حج

279

15

فلسفه حج

« تا كي دور اين خِرمن مي چرخيد ؟ ! و به اين سنگ پناه مي بريد ؟ ! و اين بناي سنگي را براي ثواب مي پرستيد ؟ !

اين ها ، سخنان جسورانه و ناآگاهانه عبدالكريم بن عوجاء ^{( 1 )} شاگرد « حسن بَصري بود ، كه در باطن به كفر و الحاد گراييده بود ، ولي به حسب ظاهر به دين داري تظاهر مي كرد ، به مكّه آمده بود ! و با بي ادبي با حضرت امام صادق ( عليه السلام ) به بحث و گفتوگوهاي مغرورانه پرداخت و از آن حضرت جواب دندان شكن دريافت نمود . ^{( 2 )}

براي اين كه ، اين گونه ايرادها را با كمك از بيانات امام صادق ( عليه السلام ) و

با ساير دليل هاي قرآني و حديثي پاسخ داده باشيم و خود نيز اسرار و

احكام و آثار مادّي و معنوي و فرهنگي و اقتصادي و اجتماعي كنگره

عظيم حج را بيشتر مورد توجّه قرار دهيم ، به طور خلاصه ، عمده

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . هديّة الاحباب ، محدّث قمي ، ص 55

2 . كافي ، ج 4 ، ص 198/1 ، من لا يحضره الفقيه ، ج 2 ، ص 162/32

280

محورهايي ، كه مي توان تحت عنوان « فلسفه حج بررسي نمود ، بدين شرح بيان مي كنيم :

1ـ آزمايش الهي

تحمّل سختي ها ، صرف مال ، پيمودن راه هاي طولاني براي شركت در يك مراسم عظيم طاقت فرسا ، امّا لذّت بخش ، غير از اطاعت خدا و اداي يك تكليف واجب ، يك آزمايش بزرگ الهي و به نمايش گذاشتن روح اطاعت و عبادت ، به منظور اوج دلدادگي و شيفتگي بندگي و توجّه انسان ها به عظمت چنين آئيني نيز محسوب مي شود .

امام علي ( عليه السلام ) درباره اين آزمايش فرموده است : أَلا تَرَوْنَ أَنَّ اللهَ سُبْحانَهُ ، إخْتَبَرَ الاْوَّلِينَ مِنْ لَدُنْ آدَمَ ( عليه السلام ) إلي الاْخِرِينَ بِأَحْجار لا تَضُرُّ وَلا تَنْفَعُ وَلا تَسْمَعُ وَلا تُبْصَرُ ، فَجَعَلَها بَيْتَهُ الْحَرامَ . ^{( 1 )}

آيا نمي بينيد ، خداوند سبحان آزمايش كرده ، اوّلي ها از زمان آدم ( عليه السلام ) تا آخرين افراد در اين عالم را به سنگ هايي ، كه نه ضرر مي زنند و نه نفعي مي رسانند و نه مي شنوند و نه مي بينند ، و آن را خانه محترم خويش قرار داده است ؟

سپس ادامه مي دهد : وَلكِنَّ اللهَ يَخْتَبِرُ عِبادَهُ بِأَنْواعِ الشَّدائِدِ ، وَيَتَعَبَّدُهُمْ بِأَنْواعِ الْمَجاهِدِ ، وَيَبْتَلِيهِمْ بِضُرُوبِ الْمَكارِهِ ، إِخْراجاً لِلتَّكَبُّرِ مِنْ قُلُوبِهِمْ ، وَإِسْكاناً لِلتَّذُلِلِ فِي نُفُوسِهِمْ . . . ^{( 2 )}

وليكن خداوند بندگان خود را به انواع سختي ها امتحان مي كند و به انواع كوشش به عبادت وا مي دارد و به اقسام اعمالي كه خوشايند او

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 و 2 . نهج البلاغه صبحي صالح ، خ 192 ، ص 292 و 294

281

نيست ، او را آزمايش مي نمايد ، تا بدين وسيله تكبّر و خودبزرگ بيني را از

دل هاي آنان بيرون بَرَد و در جان و روان آن ها ، آرامش و تسليم برقرار سازد و درهاي فضل و رحمت خويش بر آنان بازگشايد و اسباب عفو و بخشايش را براي آنان هموار گرداند .

در بيان ديگري آن حضرت ، فلسفه حج را ، نشانه تواضع و كوچكي بندگان در برابر عظمت خداوند ، و اعتراف به عزّت و قدرت پروردگار عالم مي داند ، و بالاخره حج را ، عَلَم و علامت اسلام ( كه موجب برافراشته شدن شكوه ) است ، معرّفي نموده است . ^{( 1 )}

موضوع قرار داده شدن حج ، نوعي امتحان و آزمايش براي بندگان را ، امام صادق ( عليه السلام ) در پاسخ « ابن ابي العوجاء بيان داشته ، ^{( 2 )} تا زائران در موقع رفتن به حج ، دقّت در صحّت انجام آن و آداب و اسرار آن ، پيوسته اين « ملاك آسماني را مورد توجّه داشته ، لحظه اي از آن غافل نشوند و هم مخالفان و خورده گيران ، در برابر چنين موازين متقن و محكمي سر تسليم و خضوع فرود آورند و همگان از اين عبادت بزرگ ، درس آگاهي بخشي و سازندگي فكري و فرهنگي و علمي دريافت دارند و مورد آزمايش قرار گيرند .

2ـ شناخت عمومي

شناخت عمومي را به عنوان فلسفه عميق ديگر حج ، بايد بدين ترتيب مورد توجّه قرار دهيم ، كه با مشاهده موج انسان هاي مختلف كه با رنگ ها

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . نهج البلاغه صبحي صالح ، خ 1 ، ص 45

2 . كافي ، ج 4 ، ص 198/1 ، من لا يحضره الفقيه ، ج 2 ، ص 162 ، بحارالانوار ، ج 96 ، ص 29/1

282

و لهجه ها و زبان هاي متفاوت در يك نقطه مقدّس و معيّن گرد آمده اند ، طبق بيان قرآن ، همه به يك ريشه و به يك پدر و مادر بر مي گردند و خداوند فرموده : { خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْس واحِدَة } ^{( 1 )} .

در اشعار منسوب به امام علي ( عليه السلام ) هم مي خوانيم :

النّاسُ مِنْ جَهَةِ التِّمْثالِ أكْفاءٌ * * * أبُوهُمْ آدَمُ ، والأمُّ حَوّاءٌ

وَإِنَّما اُمَّهاتُ النّاسِ أوْعِيَةٌ * * * مُسْتَودَعاتٌ ، وَلِلاَْحْسابِ آباءٌ ^{( 2 )}

مردم ، از نظر هيكل ، مثل يكديگر مي باشند ، پدر آنان آدم ( عليه السلام ) و مادر آن ها حوّاست ؛

مادران ، ظرف هاي نگه داري كودكان هستند و پدران هم براي اعتبار فرزندان مي باشند .

بنابراين ، همه افرادي كه در حج مشاهده مي كنيم و نيز افراد ديگري ، كه آن جا حضور ندارند ، فرزندان آدم و حوّا هستند و در نتيجه آناني را كه پيوند توحيد و ايمان بدانجا كشانده ، خواهران و برادران ما مي باشند .

اين شناخت عمومي را ، كه به عنوان يك فلسفه مهم فرهنگي حج مطرح مي كنيم ، آن را در 3 مرحله بايد مورد توجّه قرار دهيم :

1ـ اكنون همه كساني كه در كنار كعبه ، در طواف ، نماز ، عرفات ، مشعر و منا كنار ما قرار گرفته اند ، برادران و خواهران ما مي باشند ، لازم است در همه موارد و به خصوص در موقع ازدحام جمعيت حق و حدّ آنان را مراعات كنيم ، و مراقب باشيم ، كه از سوي ما ، بر ضيوف رحمان و ميهمانان خداوند ، هيچ گونه تعدّي و اجحاف و ظلمي وارد نيايد ، بلكه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سوره نساء ، آيه 1

2 . ديوان اميرالمؤمنين ( عليه السلام ) ، ص 24

283

پيوند اخوّت و برادري بين ما تحكيم و جلوه زيباتري يابد .

آري ، تفاوت رنگ و قيافه و شكل و زبان ، هرگز نبايد موجب تبعيض و امتياز گردد و بر اساس همان ريشه آفرينش ، روابط و مناسبات انساني ، رنگ و پيوند بيشتري گيرد .

خداوندفرموده : اي مردم ! شما رااز يك مرد و زن آفريديم و تيره ها و قبيله قرار داديم ، تا يكديگر را بشناسيد ، ولي گرامي ترين شما در پيشگاه خداوند ، باتقواترين شماست . ^{( 1 )}

بنابراين ، شناخت اين تكليف اخلاقي و فرهنگي ، يك بخش مهم شناخت عمومي حج است ، به خصوص كه امام صادق ( عليه السلام ) به ما فرموده است : كُونُوا لَنا زَيْناً ، وَلا تَكُونُوا عَلَيْنا شَيْناً ، قُولُوا لِلنّاسِ حَسَناً ، وَاحْفَظُوا ألْسِنَتَكُمْ ، وَكُفُّوا عَنِ الْفُضُول وَقُبْحِ الْقَوْلِ . ^{( 2 )}

براي ما زينت باشيد و سرزنش ما را فراهم نكنيد ، با مردم خوب ( و با ادب ) سخن بگوييد ، زبان خود را از ناروا حفظ كنيد و از سخنان اضافي و گفتار زشت و قبيح پرهيز داشته باشيد .

همچنين ، امام حسن عسكري ( عليه السلام ) فرموده : با عشاير و قبايل ارتباط برقرار كنيد ، در تشييع جنازه آنان شركت نماييد ، به عيادت بيماران آنان برويد ، حقوق آن ها را ادا كنيد ، زيرا اگر كسي از شما در دين داري خويش پرهيزگار ، و در گفتار خود راستگو باشد ، اداي امانت كند و با مردم با خوش خلقي رفتار نمايد ، مي گويند : اين شخص شيعه است و اين موضوع مرا خوش حال مي كند ، خدا را در نظر داشته باشيد و زينت ما باشيد نه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سوره حجرات ، آيه 13

2 . سفينة البحار ، ج 2 ، ص 911 ، شيع .

284

سبب سرزنش ما ، جَرُّوا إِلَيْنا كُلَّ مَوَدَّة ، وَادْفَعُوا عَنّا كُلَّ قَبِيح . ^{( 1 )}

همه مودّت ها و محبّت هاي مردم را به سوي ما جاري گردانيد ، و هرگونه قبيح و ناروايي را از ما دفع نماييد .

2ـ شناخت لازم ديگري را ، كه به عنوان يك فلسفه مهم حج مطرح مي كنيم ، شناخت از اوضاع و احوال ملل و نحل و گروه هاي مختلفي است كه از نقاط مختلف كشورهاي اسلامي و غيراسلامي در اين كنگره عظيم عبادي و سياسي شركت مي كنند ، تا حدّاقل در پرتو اين آشنايي ، زندگي اجتماعي و شرايط اخلاقي و سياسي و اقتصادي جامعه آنان را باز شناسيم و در صورت ممكن به ياري آنان بشتابيم .

وقتي از امام صادق ( عليه السلام ) درباره فلسفه و علت حج سؤال مي شود ، آن حضرت مي فرمايد : وَجَعَلَ فِيهِ الاِْجْتِماعَ مِنَ الشَّرْقِ وَالْغَرْبِ ، لِيَتَعارَفُوا . . . ^{( 2 )}

خداوند ، حج را واجب فرمود ، تا مردم از شرق و غرب عالم ، در سرزمين مكّه حضور يابند و يكديگر را بشناسند . يكي از نكات بسيار حساس ، كه زائران خانه خدا بايد بدانند و آن را مورد توجّه قرار دهند ، اين است ، كه « جهان اسلام داراي حدود 35 ميليون كيلومتر مربع وسعت است و حدود 200 بندر مهم و استراتژيك دنيا مربوط به جهان اسلام است ، بيشترين ذخاير نفت جهان ، به كشورهاي اسلامي تعلّق دارد . سرنوشت جهان صنعتي به نفت بستگي دارد ، تا جايي كه « ناتو و قدرتهاي بزرگ ، براي حفظ منافع نامشروع خود در خليج فارس و در دست داشتن اين

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بحارالانوار ، ج 75 ، ص 372/12

2 . علل الشرايع ، ج 2 ، ص 406 ، وسائل الشيعة ، ج8 ص 9/18

285

گذرگاه آبي ، بيش از 80 ناو جنگي به اين منطقه اعزام داشته اند ، كه علت اصلي آن ، همين منابع حياتي و استراتژيك مي باشد . ^{( 1 )}

يكي از نكات ضعف مهم مسلمانان و كشورهاي اسلامي ، عدم آگاهي لازم به مباني اصيل ديني و تفرقه و اختلاف و نفوذ بيگانگان و استعمار است ، كه در فراز ديگر آن را بررسي مي كنيم .

3ـ غير از شناخت وظيفه سنگين خويش و شناخت اوضاع و احوال مسلمانان ، شناخت تاريخ و آثار و زحمات بنيان گزار اسلام ( صلّي الله عليه وآله ) و امامان معصوم ( عليهم السلام ) را به عنوان يكي از فلسفه هاي مهمّ حج ، بايد ضروري دانست و بدان اهميّت داد و به مطالعه و تعمّق در آن پرداخت .

امام صادق ( عليه السلام ) در اين باره فرموده است : وَلِتَعْرِفَ آثارَ رَسُولِ اللهِ ( صلّي الله عليه وآله ) وَتَعْرِفَ أَخْبارَهُ ، وَيَذْكُرَ وَلا يَنْسي . ^{( 2 )}

و نيز بدين جهت افراد مأمور به انجام حج شده اند ، كه حتماً آثار و اخبار رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) را بشناسند و پيوسته آن را يادآور شوند و هرگز آن را فراموش نكنند .

آري ، يادآوري آن روزگار سختي ، كه رسول خدا ( صلي الله عليه وآله ) و علي ( عليه السلام ) و خديجه ( عليها السلام ) فقط نماز جماعت 3 نفري مي توانستند برقرار كنند و مورد آزار و اذيّت و شكنجه مخالفان و كافران قرار مي گرفتند ، ^{( 3 )} محاصره

رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) در شعب أبي طالب به مدّت 3سال با گرسنگي و تشنگي در

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سخنراني ها و مقالات دومين كنفرانس وحدت اسلامي ، تهران ، 1367هـ . ش سخنراني مهندس ميرحسين موسوي ، نخستوزير جمهوري اسلامي ايران ، ص 57

2 . علل الشرايع ، ج2 ، ص406 ، وسائل الشيعه ، ج8 ، ص9/18 ، بحارالانوار ، ج 96 ، ص33

3 . اسدالغابة في معرفة الصحابة ، ج3 ، ص414 ، الاصابة في تمييز الصحابة ، ج 2 ، ص 480

286

گرماي شديد و با تحمّل سختي هاي دردناك ، ^{( 1 )} و صدها زجر و ستمي كه براي اسلام و مكتب توحيد كشيدند و از راه باز نماندند تا به هدف برسند ، هركدام درس آموزنده است ، كه بايد در پرتو حج حاصل شود ، ياد آنان گرامي ، و از آموزه هاي مجاهدانه و فداكارانه آنان ، جهت معرفت بيشتر و اطاعت پوياتر حدّاكثر استفاده صورت گيرد .

3ـ منافع عمومي

منافع عمومي حج را ، قرآن كريم با عبارت : { لِيَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ . . . } ^{( 2 )} كه شامل منافع مادّي و فرهنگي مي گردد ، به عنوان يك فلسفه مهمّ حج مطرح كرده است .

امام رضا ( عليه السلام ) در تفسير اين آيه ، همه موارد منافع و بهره وري مادّي و معنوي حج را بدين شرح بيان فرموده است :

علت حج ، به سوي خدا و به ميهماني پروردگار باعظمت رفتن ، فزوني خواستن ، خارج شدن از همه گناهان و توبه از لغزش هاي گذشته و ازسرگرفتن اعمال نيك است ، چون در اين راه مال ها و پول ها خرج شده ، بر جسم و جان ، رنج و زحمت وارد گرديده و از اِعمال شهوت ها و لذّت ها صرف نظر شده ، و اين جهات باز هم بايد استمرار يابد .

همچنين حاجي ، در پرتو حج و انجام عبادت ، به خداي متعال نزديك مي شود ، با خضوع و خشوع ، احساس امن و آرامش ، و اظهار بندگي و كوچكي در پيشگاه خداوند مي كند ، در گرما و سرما ، و در امنيّت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . السيرة النبوية ، ج 1 ، ص 281 ، تاريخ پيامبر اسلام ، ص 32ـ131

2 . سوره حج ، آيه 28

287

و ترس حركت كرده و پيوسته از زير بار سفر شانه خالي نكرده است .

فلسفه ديگر حج ، تأمين منافع همه خلق ، و ايجاد شوق و رغبت به لطف و رحمت خداوند و بيم و ترس از عقوبت و مجازات اوست ، چنانكه حج ، قساوت و سنگ دلي ، خساست نفس و گدامنشي و فراموشي ذكر و ياد خدا را از بين مي برد ، و نيز اميدها و آرزوهاي بي اساس را قطع مي كند ، تا با همه تجديد رابطه و تنظيم حقوق شود و با مهار نفس امّاره بتواند از فساد و تباهي بازايستد و با برادران ديني ، دوستي و روابط صحيح برقرار نمايد .

منفعت و فلسفه ديگر حج اين است ، كه عموم مردم از شرق و غرب ، آن هايي كه در خشكي كار مي كنند و آن هايي كه در دريا ، آن هايي كه به حج آمده اند و آناني كه آن جا حضور ندارند ، از تاجر و سوداگر ، مشتري و فروشنده ، كاسب و خريدار ، به صادرات و واردات و خريد و فروش مي پردازند و بالاخره آنان كه از اطراف و جاهاي ديگر آمده اند ، احتياجات و كالاهاي مورد نياز خويش را تأمين مي كنند و خلاصه جامعه از اين گونه منافع و سودها بهره مند مي گردد و اين است ، كه خداوند فرموده : « تا شاهد منافع گوناگون آن باشند . ^{( 1 )}

باري ، علاوه بر اين كه از بيان امام رضا ( عليه السلام ) منافع فرهنگي حج نيز روشن شد ، به منظور اهميّت جنبه منافع فرهنگي حج ، در فراز ديگري از سخنان آن حضرت مي خوانيم : مَعَ ما فِيهِ مِنَ التَّفَقُّهِ ، وَنَقْلِ أَخْبارِ الاَْئِمَّةِ ( عليهم السلام ) إِلي كُلِّ صُقْع وَناحِيَة . . . ^{( 2 )} .

از ديگر منافع حج ، تفقّه و داناشدن به احكام و معارف دين و انتقال

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . علل الشرايع ، ج 2 ، ص 405 ، بحارالانوار ، ج 96 ص 33/8 سوره حج ، آيه 28

2 . وسائل الشيعة ، ج 8 ، ص 8/15 ، بحارالانوار ، ج 96 ، ص 41

288

اخبار و آثار و احاديث پيشوايان دين ، به شهرها و روستاها و نواحي ديگر است ، چنانكه خداوند فرموده :

« چرا از ميان شما گروهي كوچ و مسافرت نمي كنند ، تا در دين دانا و فهميده شوند و آن گاه كه به قوم ( و قبيله و شهر و ديار ) خويش بر مي گردند ، آنان را آگاه كنند و بيم دهند ، باشد كه آنان از بدي ها و كجي ها خودداري كنند و به خوبي ها و درستي ها بگرايند . ^{( 1 )}

4ـ وحدت جبهه توحيد

از اين كه هم اكنون حدود 2 ميليون زائر خانه خدا ، با هم طواف و سعي انجام مي دهند ، با هم به عرفات و مشعر و منا مي روند ، با هم به مكه باز مي گردند و طواف حج مي نمايند ، به يك جهت مي ايستند و يك شعار مي دهند ، به خوبي شكوه وحدت جبهه اهل توحيد در برابر جبهه كفر و شرك و نفاق به نمايش در مي آيد .

امّا ، علاوه بر اين كه محتواي عبادي و فرهنگي و سياسي حج را بررسي كرديم ، براي اين كه ، اين شكوه وحدت حفظ شود و پيوسته بر پويايي و شعاع آن افزوده گردد ، جهات ديگري را هم بدين شرح بايد مورد توجّه قرار دهيم :

الف : حجّ اكبر

قرآن كريم ، با آيه { وَأَذانٌ مِنَ اللهِ وَرَسُولِهِ إِلَي النّاسِ يَوْمَ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سوره توبه ، آيه 122

289

الْحَجِّ الاَْكْبَرِ . . . } . ^{( 1 )}

اعلام از ناحيه خدا و رسول به ( عموم ) مردم در روز « حج اكبر به منظور بيزاري خدا و رسول ، از مشركان است . درباره اين كه « حج اكبر چه روزي است ؟ عموم مفسران قرآن با استفاده از روايات ، آن را روز « عيد قربان يا « روز نَحر كه عمده اعمال حج به پايان مي رسد ، دانسته اند . ^{( 2 )}

امّا ، در اين روز چه واقعه اي رخ داده ، كه « حج اكبر ناميده شده است ؟

امام باقر ( عليه السلام ) فرموده : در آن سالي ، كه « آيه برائت نازل گرديد ، امام علي ( عليه السلام ) كه مأمور اعلام آن شده بود ، طيّ خطبه اي درباره اعمالي كه مشركان انجام مي دادند فرمود : از اين پس ، هيچ كس نبايد برهنه طواف كند ، هيچ مشركي حق شركت در مراسم حج را ندارد ، آنها كه پيمانشان با پيغمبر ( صلّي الله عليه وآله ) مدّت دارد تا پايان مدّت ، آن پيمان محترم است ، و آنها كه پيمانشان مدت ندارد ، مدّت آن چهار ماه خواهد بود . ^{( 3 )}

بدين مناسبت ، مناسك صحيح حج از اعمال روزگار جاهليت تفكيك شد و پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) با اين دستور آسماني « برائت از مشركان را به منظور تفكيك جبهه توحيد از شرك و بت پرستي ، اعلام نمود ، و حجّ آن سال « حجّ اكبر ناميده شد .

امام علي ( عليه السلام ) فرموده : در آن سال ، همه گروه هاي مسلمان و مشرك ، در مراسم حج شركت كرده بودند ، ولي از آن سال به بعد شركت مشركان

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سوره توبه ، آيه 3

2 . تفسير نورالثقلين ، ج 2 ، ص 184 ، بحارالانوار ، ج 96 ، ص 23ـ322

3 . مجمع البيان في تفسير القرآن ، ج 5 ، ص 4

290

در مراسم حج ممنوع شد ، و بدين جهت آن حج ، به « حج اكبر موسوم گرديد . ^{( 1 )}

ب : نماز جماعت

با توجّه به اين كه ، امام رضا ( عليه السلام ) علت اين را كه خانه كعبه در وسط كره زمين قرار گرفته ، اين جهت را معرفي مي كند ، تا وجوب شركت در آن براي اهل مشرق و مغرب مساوي باشد ^{( 2 )} عبادت و اطاعت به طور دست جمعي ، كه بخش مهمّي از آن در « نماز جماعت تبلور مي يابد ، عظمت و شكوه و پاداش و تأثير بيشتري دارد .

بدين جهت ، امام صادق ( عليه السلام ) فرموده : مَنْ صَلّي خَلْفَهُمْ فِي الصَّفِّ الأَوَّلِ ، كَمَنْ صَلّي خَلْفَ رَسُول الله ( صلّي الله عليه وآله ) فِي الصَّفِّ الاَْوَّلِ . ^{( 3 )}

هركس پشت سر مسلمانان در صف اوّل نماز بخواند ، مثل اين است ، كه عقب سر رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) در صف اوّل نماز خوانده است .

اسحاق بن عمّار مي گويد : امام صادق ( عليه السلام ) سؤال كرد : آيا با مسلمانان در مسجد نماز مي خواني ؟ گفتم : آري ، فرمود : صَلِّ مَعَهُمْ ، فَإِنَّ الْمُصَلِّي مَعَهُمْ فِي الصَّفِّ الاَْوَّلِ ، كَالشّاهِرِ سَيْفَهُ فِي سَبِيلِ اللهِ . ^{( 4 )}

با آنان ( مسلمانان ) نماز بخوان ، زيرا كسي كه در صف اوّل با آنان ( مسلمانان ) نماز ( جماعت ) بخواند ، مثل كسي است ، كه شمشير خود را

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . من لا يحضره الفقيه ، ج 2 ، ص 128 ، معاني الاخبار ، ص 296 ، علل الشرايع ، ج 2 ، ص 442 ، بحارالانوار ، ج 96 ، ص 323/7

2 . علل الشرايع ، ج 2 ، ص 396/1 ، وسائل الشيعة ، ج 8 ، ص 8/1

3 . من لا يحضره الفقيه ، ج 1 ، ص 251/36 ، وسائل الشيعة ، ج 5 ، ص 381/1

4 . تهذيب الاحكام ، ج 3 ، ص 306

291

براي جهاد در راه خدا از غلاف بيرون كشيده است .

ج : نماز منظّم

علاوه بر شركت در نماز جماعت مسلمانان ، كه با نظافت و رعايت جهات بهداشتي بايد صورت گيرد ، آداب مستحب ، كه موجب نظم و جلوه و شكوه نماز جماعت مي گردد و پاداش آن را نيز افزون مي سازد ، مثل تكميل صف ها و صاف بودن آن ها ، مورد سفارش پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) و اولياي گرامي اسلام است .

امام صادق ( عليه السلام ) از اجداد خود روايت مي كند ، كه رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود : سَوُّوا بَيْنَ صُفُوفِكُمْ ، وَحاذُوا بَيْنَ مَنابِكُمْ ، لا يَسْتَحْوِذَ عَلَيْكُمْ الشَّيْطانُ . ^{( 1 )}

ميان صف هاي خود را صاف و منظم گردانيد ، شانه هاي شما محاذي و روبه روي هم باشد ، تا شيطان بر شما مسلّط نشود .

در روايات ديگري از پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) : اعتدال در صفوف ، صاف بودن صف هاي نماز جماعت ، فاصله نداشتن با افراد كنار خود در صف هاي جماعت و پرهيز از اختلاف و گفت و گوهاي ناروا ، مورد تأكيد و توصيه زياد قرار گرفته است . ^{( 2 )}

د : روابط انساني

به منظور حفظ وحدت و تحكيم مباني آن ، زائران خانه خدا به خصوص براي عظمت مذهب ، از روابط اخلاقي زيبا و جذّاب با ساير

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . تهذيب الاحكام ، ج 3 ، ص 312/159 ، وسائل الشيعه ، ج 5 ، ص 472/4

2 . عقاب الاعمال ، ص 274 ، وسائل الشيعه ، ج 5 ، ص 472/7

292

مسلمانان ، به هيچوجه نبايد غفلت داشته باشند .

زيد شحّام ، مي گويد : امام صادق ( عليه السلام ) به من فرمود : با اخلاق مسلمانان هماهنگ شويد ، در مسجدهاي آنان نماز بخوانيد ، از بيماران آنان عيادت كنيد ، در تشييع جنازه آن ها شركت كنيد ، و اگر بتوانيد امامت و گفتن اذان را به عهده گيريد ، اگر اين گونه رفتار كرديد ، مي گويند : اينان جعفري هستند ، خدا رحمت كند جعفر ( عليه السلام ) را ، راستي چه ياران خوبي تربيت كرده ، و اگر برخلاف اين روش ها رفتار كرديد ، مي گويند : اينان جعفري هستند ، خدا جعفر ( عليه السلام ) را خير ندهد ، كه چنين ياوران بدي پرورش داده است ! ^{( 1 )}

آري ، به همان ميزاني كه مؤمن منسوب به اهل بيت ( عليهم السلام ) عظمت دارد و با توجه به اين عظمت ، روي رفتار مؤمنانه و بزرگوارانه او حساسيّت وجود دارد و عمل او به حساب مكتب و مذهب او نيز گذاشته مي شود ، رفتار ناپسند و ناآگاهانه و عوامانه و عصيانگرانه وي هم ، گاهي جزو مذهب و مكتب و پيشواي او محسوب مي گردد ، به همين دليل ، امام صادق ( عليه السلام ) به « صالح بن عُقبه سَمعان ^{( 2 )} معروف به « شُقراني كه داراي لغزشي بود و او را مورد عطوفت و جذب قرار داد ، فرمود : إِنَّ الْحَسَنَ مِنْ كُلِّ أحَد حَسَنٌ ، وَإِنَّهُ مِنْكَ أحْسَنٌ لِمَكانِكَ مِنّا ، وَإِنَّ القَبِيحَ مِنْ كُلِّ أحَد قَبِيحٌ ، وَإنَّهُ مِنْكَ أَقْبَحٌ . . . ^{( 3 )} .

عمل خوب از هر كسي خوب است ، امّا عمل خوب از تو ، كه منسوب به ما هستي بهتر است و نيز عمل زشت و قبيح از هر كسي زشت و قبيح است ، امّا عمل قبيح تو ، كه منسوب به ما هستي زشت تر و قبيح تر است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . من لا يحضره الفقيه ، ج 1 ، ص 251/39

2 . بهجة الآمال في شرح زبدة المقال ، ج 5 ، ص 29

3 . بحارالانوار ، ج 47 ، ص 349 ، سفينة البحار ، ج 2 ، ص 857 ، كلمه شقر

293

بنابراين ، ما علاوه بر شخصيت فردي ، به عنوان پيروان مكتب اهل بيت ( عليهم السلام ) مسؤوليت افزون تري داريم ، كه بايد در اخلاق ، معاشرت ، داد و ستد و روابط فردي و اجتماعي ، نهايت دقّت و مراقبت را داشته باشيم .

به هر حال ، انجام وظايف يادشده و به كارگيري تدابيري كه بر اساس قرآن و روايات و سيره امامان ( عليهم السلام ) و توصيه هاي فراوان آنان به دست آورديم ، عزّت مذهب ، عظمت ايمان و استواري صف هاي مسلمانان را به صورت « جبهه متّحد توحيد در برابر شرك و نفاق و اختلاف و دشمنان ، در پي خواهد داشت ، كه فلسفه حج را عملي و محتواي آن را عميق تر و بارورتر مي گرداند .

5ـ قيام براي مردم

قرآن كريم فرموده : { جَعَلَ اللهُ الْكَعْبَةَ الْبَيْتَ الْحَرامِ قِياماً لِلنّاسِ . . . } ^{( 1 )}

خداوند ، كعبه ، بيت الحرام را ، وسيله « قيام و سامان بخشيدن به كارهاي مردم قرار داده است .

قيام براي مردم را ، امام علي ( عليه السلام ) به عنوان يك فلسفه مهم حج

مطرح نموده ، ^{( 2 )} و يك جهت مهم اين « قيام اين است ، كه زائران بايد توجّه كنند ، اكنون با آشنايي با گروه هاي مختلف مسلمانان و

شناخت مشكلات اقتصادي ، فرهنگي ، اجتماعي و سياسي آنان ، بايد بينديشند و راه چاره بيابند و با تفاهم ، براي دفع و رفع آن ها اقدام

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سوره مائده ، آيه 97

2 . نهج البلاغه صبحي صالح ، خ 19 ، ص 293

294

عملي نمايند .

آري ، فراموش كردن مسايل شخصي و قومي و نژادي و « اهتمام به امور مسلمين ^{( 1 )} براي سامان دادن به عقب ماندگي ها ، آشفتگي ها ، نابساماني ها و رسيدن به يك جامعه گسترده ايده آل ، كه از عزّت و شوكت و قدرت ، در قلمرو حيات اجتماعي برخوردار باشد و از فقر و فساد رهايي يابد ، از مصاديق روشن { قِياماً لِلنّاس } است و اين « فلسفه مهم حياتي را همه زائران ، از هر نژاد و ملّتي كه هستند ، با دقت بايد مورد توجّه قرار دهند ، تا راز مهم حضور در مكه و طواف حول كعبه نمودار گردد .

باري ، همانطور كه امام علي ( عليه السلام ) كعبه و حج را « عَلَم اسلام ناميده ^{( 2 )} كه با برقراري آن اسلام نيز قوام و دوام دارد ، امام صادق ( عليه السلام ) هم فرموده : « لا يَزالُ الدِّينُ قائِماً ، ما قامَتِ الْكَعْبَةُ . ^{( 3 )}

تامادامي ، كه كعبه و حج برقرار است ، دين هم دوام و استواري و اعتلا خواهد داشت .

به هر حال ، اين خانه و اين حج ، با تشكيل يك كنگره عظيم جهاني ، پيوند اعتقادي و برادري را در ميان مسلمانان سراسر كره زمين استوار مي سازد .

خلاصه ، قرآن كريم ، مكّه و حج را مركز قيام براي مردم ، امام علي ( عليه السلام ) حج را ، « تَقْوِيَةٌ لِلدِّينِ ، ^{( 4 )} و حضرت فاطمه زهرا ( عليها السلام ) حج را :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . اصول كافي ، ج 2 ، ص 163/1

2 . نهج البلاغه صبحي صالح ، خ1 ، ص 45

3 . من لا يحضره الفقيه ، ج 2 ، ص 258/11 ، وسائل الشيعه ، ج 8 ، ص 14/5

4 . نهج البلاغه فيض الاسلام ، حكمت 244 ، ص 1197

295

« تَشْيِيداً لِلدِّينِ ^{( 1 )} يعني ، وسيله تقويت و استحكام دين شمرده اند ، تا حاجيان فارغ از مسايل فردي و نژادي و جغرافيايي ، با انجام حجّ آگاهانه و عابدانه ، به مصالح عمومي همه مسلمانان بينديشند ، دردها و مشكلات عمومي را بشناسند و براي رفع آن ها تلاش جمعي و كارشناسانه صورت دهند ، تا كيان دين در سراسر جهان ، اعتلا و شكوه درخشان گيرد ، و اگر جز اين باشد ، نتيجه لازم از حج به دست نمي آيد .

امام صادق ( عليه السلام ) در اين باره فرموده است : « وَلَو كانَ كُلَّ قَوْم « إنَّم يَتَكَلَّمُونَ عَلي بِلادِهِمْ وَما فِيها هَلَكُوا ، وَخَرِبَتِ الْبِلادُ ، وَسَقَطَتِ الْجَلَبُ وَالاَْرْباحُ ، وَعَمِيَتِ الاَْخْبارُ ، وَلَمْ يَقِفُوا عَلي ذلِكَ ، فَذلِكَ عِلَّةُ الْحَجِّ . ^{( 2 )}

اگر هر قوم و ملّتي ، فقط از بلاد و كشور خود سخن بگويند و فقط به مسايل و مشكلات خود بينديشند ، همه نابود مي شوند و كشورهاي آنان ويران مي گردد ، منافع آن ها ساقط مي شود ، و اخبار واقعي در پس پرده ابهام و پنهان قرار مي گيرد و بر آنها آگاه نخواهند شد ، و اين است علت و فلسفه حج .

آري ، به مكه مي روند تا علاوه بر اين كه نفس مناسك آنان يك نوع قيام عمومي است ، در ضمن اين كنگره عظيم ، با بحث و چاره انديشي و برنامه ريزي براي مصالح عموم مسلمانان قيام كنند ، چنان كه طبق روايات ، حضرت مهدي ( عج ) هم ، براي محو ظلم و ستم و گسترش عدالت واقعي ، از كنار كعبه قيام خواهد كرد . ^{( 3 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بحارالانوار ، ج 29 ، ص 223

2 . علل الشرايع ، ج1 ، ص406 ، وسائل الشيعة ، ج 8 ، ص 9

3 . كنزالعمال ج 14 ، ص 590 ، ينابيع المودّة لذوي القربي ، ج 3 ، ص 257 ، منتخب الأثر ، ج 3 ، ص 7

296

6ـ رعايت احكام

با توجّه به اين كه قرآن كريم مي فرمايد : اسلام متعلّق به تمام طوايف است ، هركس به آن رسيد بايد ايمان بياورد . ^{( 1 )} و پيامبر اسلام ( صلّي الله عليه وآله ) نيز فرموده : بُعِثْتُ إِلَي النّاسِ كافَّةً ، اَلاَْحْمَرَ وَالاَْسْوَدَ . . . ^{( 2 )}

من ، براي همه مردم ، اعمّ از سرخ و سياه ، و جنّ و انس مبعوث شده ام . اسلام متعلّق به همه امّت است ، اين اصل ، در همه اعمال بايد مورد توجّه قرار گيرد و به خصوص در احكام حج ، كه حج مركز عظيم نمايش صفوف اتحاد مسلمانان است ، بايد رعايت شود . بدين لحاظ ، توصيه ها و فتاواي مهم حضرت امام خميني ( قدس سره ) را مورد توجّه قرار مي دهيم :

1ـ عموم برادران و خواهران اسلامي ، بايد توجّه داشته باشند ، كه يكي از مهمّات فلسفه حج ، ايجاد تفاهم و تحكيم برادري بين مسلمين است . ^{( 3 )}

2ـ لازم است برادران ايراني و شيعيان ساير كشورها ، از اعمالي كه موجب تفرقه بين صفوف مسلمين است احتراز كنند و در نمازهاي جماعت مسجدالحرام و مسجد پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) حاضر شوند ، و از انجام كارهايي كه گاهي خلاف شرع است ، جدّاً اجتناب نمايند .

3ـ هنگام شروع نماز جماعت ، از مسجدالحرام و يا مسجدالنبي ( صلّي الله عليه وآله ) خارج نشوند و با آنان نماز جماعت بخوانند . ^{( 4 )}

5ـ طواف را به نحو متعارف كه همه حجّاج به جا مي آورند ،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سوره نساء ، آيه 170 ، ( يا أيّها النّاس قد جائكم رسول بالحقّ من ربّكم ) .

2 . بحارالانوار ، ج 16 ، ص 331 ـ الميزان في تفسير القرآن ، ج 16 ، ص 378

3 . كنگره عبادي سياسي حج ، مجموعه سخنان و پيام هاي امام خميني ( قدس سره ) ، ص 33 و 34

4 . مشعل اتحاد ، ص 47

297

به جا آورند ، و از كارهايي كه اشخاص جاهل مي كنند احتراز شود ، و مطلقاً از كارهايي ، كه موجب وهن مذهب است ، بايد احتراز شود . ^{( 1 )}

7ـ بيعت با امام ( عليه السلام )

پيوند حج با توحيد و نبوّت ناگسستني است و امامت نيز ، كه استمرار نبوّت است ، اين پيوند را تبيين و تحكيم عملي بيشتري مي بخشد . در روايات گذشته خوانديم ، يكي از اسرار حج ، شناختن آثار و اخبار رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) است ، ^{( 2 )} همچنين ، در حديثي امام رضا ( عليه السلام ) فرمود : زائراني كه از شرق و غرب عالم به مكّه آمده اند ، بايد اخبار و پيام هاي امامان ( عليهم السلام ) را به شهرها و روستاها و همه مناطق جهان منتقل كنند . ^{( 3 )}

بنابراين ، لازمه تحقّق فلسفه حج در اين زمان ، انجام برنامه ريزي هاي مربوط به آن است ، كه هر زائري در حدّ دانايي و توانايي خود بايد اين وظيفه را عملي نمايد .

در عصر امامان ( عليهم السلام ) به خاطر سياست هاي دژخيمانه حكّام ظالم و فضاي سخت رعب و وحشت و دستگيري و آزار و اذيت و زندان پيروان اهل بيت ( عليهم السلام ) ملاقات با آنان با مشكلات فراواني همراه بوده است ، در عين حال ، براي تكميل حج و دريافت پيام امامان ( عليهم السلام ) اين كار وظيفه اجتناب ناپذيري بوده است كه آن بزرگواران ، ملاقات با خود را به عنوان يك بيعت و تجديد پيمان پيروان ، و از مهمترين فلسفه هاي حج دانسته اند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . كنگره عبادي سياسي حج ، ص 34 ، مطابق با كامل ترين مناسك حج امام خميني ( قدس سره ) ، ص 107ـ106 و مناسك جديد ص 113

2 . وسائل الشيعه ، ج 8 ، ص 9

3 . وسائل الشيعه ، ج 8 ، ص 8 ، بحارالانوار ، ج 96 ، ص 41/24

298

ابوحمزه ثُمالي ، داستان غمباري را بدين شرح روايت مي كند : در حالي به حضور امام باقر ( عليه السلام ) رسيدم ، كه آن حضرت كنار در مسجدالحرام نشسته بود و به افرادي كه طواف مي كردند و بدون توجه به امام ( عليه السلام ) به راه خود ادامه مي دادند ، با تأسف و ناراحتي نگاه مي كرد !

امام ( عليه السلام ) فرمود : اي ابوحمزه ! چه دستوري براي اينان رسيده است ؟

گفتم : نمي دانم اي مولاي من !

آن حضرت فرمود : « إِنَّما اُمِرُوا أَنْ يُطَّوَفُوا بِهذِهِ الاَْحْجارَ ، ثُمَّ يَأْتُونا فَيُعَلِّمُونا وِلايَتَهُمْ . ^{( 1 )}

به اينان دستور داده شده دور اين سنگ ها ( كعبه ) طواف كنند ، سپس نزد ما آيند و ولايت ( و اطاعت ) خويش از ما را به ما اعلام كنند .

در بيان ديگري امام صادق ( عليه السلام ) در تفسير آيه : { لِيَقْضُوا تَفثَهُمْ . . . } ^{( 2 )} ، آن را ملاقات با امام ( عليه السلام ) دانسته و جمله : نصرت و ياري خويش را از ما اعلام كنند دارد . ^{( 3 )} چنانكه در بيان امام باقر ( عليه السلام ) : « يَعْرِضُوا عَلَيْنا أنْفُسَهُمْ ^{( 4 )} يعني ، خود را بر ما عرضه كنند و جان خود را ( به منظور اطاعت و فداكاري ) در اختيار ما گذارند ، آمده است .

به هر حال ، پيوند حج و امامت و حضور پيروان آنان در اين مراسم عظيم ، به عنوان حلقه اتصال مكتب و مذهب و توحيد تا آن جاست ، كه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . علل الشرايع ، ج 2 ، ص 406 ، بحارالانوار ، ج 96 ، ص 34 و48 ، دعائم الاسلام ، ج 1 ، ص 293

2 . سوره حج ، آيه 29

3 . بحارالانوار ، ج 96 ، ص 324 ، مستدرك الوسائل ، ج 10 ، ص 182 ، من لا يحضره الفقيه ، ج 2 ، ص 334

4 . بحارالانوار ، ج 96 ، ص 48 ، دعائم الاسلام ، ج 1 ، ص 293

299

اگر افرادي به خاطر نداشتن امكانات يا موانع ايجاد شده از سوي دشمنان ،

مكّه و كعبه و مدينه خالي و خلوت از زائران مؤمن گردد ، دستور رسيده حاكمان با تأمين مخارج افراد ، براي حضور در آن مراكز عظيم ، آنان را اعزام دارند .

امام صادق ( عليه السلام ) فرموده : « لَوْ أنَّ النّاسَ تَرَكُوا الْحَجَّ ، لَكانَ عَلَي الْوالِي أَنْ يُجْبِرَهُمْ عَلي ذلِكَ . . . . ^{( 1 )}

اگر مردم حج را ترك كنند ، بر والي و حاكم مسلمانان است ، كه آنان را به انجام حج وادار كند تا در مكّه حضور يابند ، و همچنين است ، اگر مدينه و زيارت رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) را ترك نمايند .

امام صادق ( عليه السلام ) فرموده : « إِذا حَجَّ أَحَدَكُمْ ، فَلْيَخْتِمْ حَجَّهُ بِزِيارَتِنا ، لاَِنَّ ذلِكَ مِنْ تَمامِ الْحَجِّ . ^{( 2 )}

هرگاه كسي از شما حج انجام مي دهد ، حجّ خود را با زيارت ما پايان بخشد ، چون اين عمل موجب تكميل حج است .

خلاصه ، نكته مهم اعتقادي اين است كه ، موضوع زيارت امام ( عليه السلام ) اگرچه وي اكنون به حسب ظاهر حضور ندارد و از ديده ها پنهان است ، ولي آن قدر در خور اهميّت است ، كه امام رضا ( عليه السلام ) آن را به عنوان يك ميثاق و پيمان لازم دانسته و فرموده : « إِنَّ لِكُلِّ إِمام عَهْداً فِي عُنُقِ أوْلِيائِهِ وَشِيعَتِهِ ، وَإِنَّ مِنْ تَمامِ الْوَفاءِ بِالْعَهْدِ ، زِيارَةِ قُبُورِهِمْ . . . .

هر امامي ، بر گردن دوستان و شيعيان خويش عهد و پيماني دارد ، و تكميل وفاي به اين عهد و پيمان اين است ، كه قبرهاي آنان را زيارت كند

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . كافي ج 4 ، ص 272 ، وسائل الشيعة ، ج 8 ، ص 16

2 . علل الشرايع ، ج 2 ، ص 459 ، بحارالانوار ، ج 96 ، ص 374

300

و هركس آنان را از روي علاقه و تصديق آن چه آنان ميل دارند زيارت كند ، آن بزرگواران روز قيامت ، امامان و شفيعان او خواهند بود . ^{( 1 )}

مهمترين اجتماع بزرگ

در پايان مناسب است گفتار دكتر فيليپ حوزي حِتّي ، مستشرق و استاد دانشگاه آمريكائي بيروت را درباره فلسفه و منافع حج مورد توجّه قرار دهيم . او مي نويسد :

حج در طول قرن ها ، نظام استواري را براي تفاهم اسلامي و الفت ميان طبقات مسلمانان فراهم آورده است و در پرتو آن هر مسلماني حدّاقل يك بار در طول عمر خويش موفّق مي شود كنار مؤمنين ديگر قرار گيرد و با آنان پيوند برادري برقرار نمايد ، و فكر خويش را با ساير مسلماناني كه از نقاط مختلف آمده اند هماهنگ سازد .

آري ، در پرتو نظام حج ، براي سياه پوست ، و بَربَر و چيني و فارس ، و ترك و عرب ، و ديگران اعمّ از غني و فقير ، و شريف و سطح پايين اجتماع ، پيوند زبان و عقيده و ايمان به وجود مي آيد . اسلام برخلاف ساير اديان ، اين راز موفقيّت اهل ايمان را براي رنگ و نژادزدايي يافته است و براي فرزندان و پيروان خويش ، بهترين اجتماع و بزرگ ترين خدمت و برترين راه را انتخاب كرده است ^{( 2 )} .

احمد صادقي اردستاني

9 آبان 1383 ـ 15 رمضان 1425

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . من لا يحضره الفقيه ، ج 2 ، ص 345 ، محجة البيضاء ، ج 2 ، ص 183

2 . تاريخ العرب ، ج 1 ، ص 187 ، روح الدين الاسلامي ، ص 257