بخش 1

1

بسم الله الرحمن الرحيم

3

آداب سفر حج

سيد علي قاضي عسگر

9

پيشگفتار

همه ساله دهها هزار انسان عاشق ، از شهر و ديار خود به سوي حرمين شريفين حركت مي كنند تا با انجام عمره و حج ، يكي از شكوهمندترين عبادت ها را انجام دهند.

زائران بيت الله الحرام نسبت به اين سفر ديدگاه هاي متفاوتي دارند و هركدام به ميزان آگاهي و شناخت خويش از آن بهره مي گيرند. تعدادي از حاجيان در پايان سفر ، قلب خود را از عشق و محبت خدا لبريز نموده ، پيروزمندانه و با حجّي مقبول و مبرور به شهر و ديار خود باز مي گردند.

گروهي نيز همچون انسان فرورفته در خواب اند كه خواب خوش مي بيند و به ناگاه از جا مي پرد ، پس از بازگشت از سفر حج از خواب غفلت بيدار شده و همه چيز را خاتمه يافته مي بينند و از اين كه فرصت هاي ارزشمندي را به آساني از دست داده اند در حسرت و اندوه عميقي فرو مي روند.

زائري ، عمري در آرزوي زيارت خانه خدا و مرقد

10

رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) و ائمه بقيع به سر برده و هر روز و هر شب از خدا درخواست مي كرده و اين دعا را مرتب تكرار مي نموده است :

« اَللَّهُمَّ ارْزُقْنِي حَجَّ بَيْتِكَ الْحَرَامِ ، فِي عَامِي هَذَا وَفِي كُلِّ عَام ... وَزِيارَةَ قَبْرِ نَبِيِّكَ وَقُبُورِ الأَئِمَّةِ... » . ( 1 )

حال كه دعاي او مستجاب گرديده ، به جاي بهره بري از اين سفر الهي ، چند روزي را در كوچه و بازارهاي مكه و مدينه پرسه مي زند و بر سر سفره آماده مي نشيند و ديگران از او پذيرايي مي كنند و پس از گذشت چند روز ، با كوله باري سنگين به خانه و كاشانه خويش بازمي گردد و هنگام ورود به شهر و ديار خود ، آن گاه كه فرزندان و دوستان و خويشاوندان به استقبالش مي آيند ، خاطرات سفر را از او جويا مي شوند ، هيچ حرف مفيد و سودمندي براي گفتن ندارد و اين خود زياني بزرگ است كه غمي فراموش ناشدني را به دنبال خواهد داشت.

باتوجه به آن چه بيان شد ، چه نيكو است كه حاجيان ، قبل از سفر ، با اهداف سفر و وظايف خويش

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ مفاتيح الجنان ، ادعيه ماه مبارك رمضان.

11

آشنا گرديده ، با معرفت به زيارت خانه خدا و قبر مطهر رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) و ائمه معصوم بقيع ( عليهم السلام ) مشرف شوند و در نتيجه هنگام مراجعت ، علاوه بر دستيابي به درياي بيكران رحمت و مغفرت الهي ، در روح و جان آنان تحولي بزرگ پديدار شود و تمام وجودشان رنگ الهي به خود بگيرد.

اخلاق و آدابي كه در اين كتاب گردآوري شده ، برگرفته از آموزه هاي پيشوايان ديني ما در زمينه اخلاق و آداب سفر ، به خصوص سفر الهي و معنوي حج است كه اميد است مورد استفاده واقع شود.

12

آداب سفر حج

1 ـ تعيين هدف

سير و سفر با انگيزه هاي ديني و عقلاني ، از ديدگاه اسلام امري پسنديده و مقبول است. خداوند متعال در آيات متعددي از قرآن كريم مردم را به سير و گردش در زمين دعوت نموده ، از آنان خواسته است تا با سفر به گوشه و كنار جهان ، در تاريخ و سرنوشت نهايي ملت ها بيانديشند و از حوادث ، رخدادها و خوب و بد زندگي امت هاي گذشته درس عبرت بگيرند :

« أَوَلَمْ يَسِيرُوا فِي اْلأَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ... » ; ( 1 )

« آيا در زمين نگشته اند تا ببينند فرجام كساني كه پيش از آن ها زيسته اند چگونه بوده است ؟ »

سفر الهي و معنوي حج نيز به دليل اهميتي كه در اسلام دارد بايد با انگيزه اي الهي و با قصد قربت و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ غافر : 21

14

به صورتي هدفمند انجام شود تا حاجي بتواند به دستاوردهاي درنظر گرفته شده از سوي خداوند ، دست يابد.

امام صادق ( عليه السلام ) فرمود :

« الْحَجُّ حَجَّانِ : حَجٌّ لِلَّهِ وَحَجٌّ لِلنَّاسِ ، فَمَنْ حَجَّ لِلَّهِ كَانَ ثَوَابُهُ عَلَي اللَّهِ الْجَنَّةَ ، وَ مَنْ حَجَّ لِلنَّاسِ كَانَ ثَوَابُهُ عَلَي النَّاسِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ » . ( 1 )

« حج دو گونه است : 1 ـ حج براي خدا 2 ـ حج براي مردم ، پس آن كس كه براي خدا حج گزارد ، از خداوند پاداش بهشت گيرد و آن كس كه براي مردم حج به جاي آورد ، پاداش آن در روز قيامت با مردم است ! »

از اين روايت به خوبي مي توان فهميد كه هدف و انگيزه تا چه اندازه در سفر حج تأثيرگذار است.

بنابراين اگر حاجي با هدف خداخواهي ، خداجويي ، تحول روحي و اخلاقي ، و پالايش روح و جان در اين راه گام نهد ، اعمال و رفتار خود را نيز با اين اهداف منطبق مي سازد و درنتيجه در حرمين شريفين پيوسته به نماز و دعا و عبادت و تفكر در حقايق اسلام و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وسائل الشيعه ، ج11 ، ص109 ، ح40; ثواب الاعمال ، ج74 ، ص16

15

تاريخ زندگي پيامبران و امامان و ياران باوفا و پاكباخته آنان مي پردازد ، از لحظه لحظه سفر بهره گيري مي كند ، پرده هاي غفلت را از جلو چشمانش كنار مي زند تا هنگام رسيدن به مرقد معشوق در مدينه و معبد عشق در مكه ، كاملاً روح و جان خويش را صيقل داده ، رنگ الهي و معنوي به خود بگيرد.

و اگر حاجي به قصد تفريح و استراحت به حج بيايد ، به گونه اي ديگر رفتار خواهد كرد ، بيشتر به مسكن بهتر ، غذاي لذيذتر ، و خريد كالاي بيشتر و ارزان تر مي انديشد و به جاي حضور در حرمين شريفين در كوچه و خيابان و بازار پرسه مي زند و در پايان سفر نيز با كوله باري از اجناس پرزرق و برقِ دنيايي به ديار خويش بازمي گردد.

رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) در يك تقسيم بندي تنبّه آفرين ، حاجيان امت خود در آخرالزمان را به سه دسته تقسيم فرموده ، وضعيت آنان را اين چنين پيش بيني كرده است :

دسته اول : ثروتمندان كه با انگيزه تفريح و خوشگذراني به حج مي روند.

دسته دوم : گروه هاي متوسط جامعه كه با هدف تجارت و سوداگري راهي زيارت خانه خدا مي شوند.

دسته سوم : نيازمندان و فقيران كه براي خودنمايي و

16

رياكاري عازم آن ديار مي شوند. ( 1 )

و طبيعي است كه هيچ يك از اين سه دسته ، بهره و نصيب معنوي از اين سفر نخواهند داشت.

از اين رو حاجيان پيش از سفر ، بايد هدف و انگيزه خود را مشخص كنند و سپس در راستاي همان اهداف درنظر گرفته شده ، برنامه ريزي نموده ، سفر را آغاز نمايند.

2 ـ توبه و استغفار

پس از آن كه خداخواهي و خداجويي به عنوان هدف مشخص شد ، حاجي بايد زنگارهاي گناه و معصيت را از جان و دل بزدايد ، و روح را از تيرگي ها پاك كند تا زمينه را براي راه يابي به محضر حق و حريم عشق و پذيرش در پيشگاه معبود فراهم سازد.

امام صادق ( عليه السلام ) فرمود :

« إذا اَرَدْتَ الْحَجَّ... ثُمَّ اغْسِلْ بِمَاءِ التَّوْبَةِ الْخَالِصَةِ مِنَ الذُّنُوبِ... » . ( 2 )

« هرگاه اراده حج كردي... با آب توبه خالص گناهانت را بشوي... »

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ تهذيب ، ج5 ، ص463 ، ح1613 ـ تاريخ بغداد ، ج10 ، ص296

2 ـ مصباح الشريعه ، ص142

17

حاجي در سفر حج و عمره ميهمان خداوند است و از آن جا كه خالق ، به ظاهر خلق نمي نگرد بلكه به باطن نظر دارد ، لذا به روح و جان حاجي نظر مي افكند و روا نيست انسان با آلودگي به محضر حق وارد شود.

عادت مردم در ميهماني ها اين است كه از محل كار خود به خانه رفته ، جسم خويش را شستشو داده ، لباس هاي تميز پوشيده ، موها را شانه زده ، خود را معطر مي كنند و سپس به ميهماني مي روند و هرچه ميزبان درنظر آن ها مهم تر باشد ، اين گونه آداب را بيشتر رعايت مي كنند.

حال چه كسي از خداوند عظمتش بيشتر است ؟ آيا از ادب به دور نيست كه انسان در پيشگاه خالق و آفريننده خود با قلبي مالامال از گناه و معصيت شرفياب شود ؟ خدايي كه به تمام افكار و اسرار نهان ما آگاه است ، اعمال ما را مي داند و از نيات ما باخبر است.

از اين رو پيش از ورود به حرمين شريفين لازم است حاجي خانه دل را از گناه پاك نمايد ، آن گاه به سوي كوي دوست حركت كند.

توبه نيز بايد حقيقي و به بيان قرآن كريم توبه نصوح باشد :

{ يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَي اللهِ تَوْبَةً

18

نَصُوحاً عَسي رَبُّكُمْ أَنْ يُكَفِّرَ عَنْكُمْ سَيِّئاتِكُمْ وَيُدْخِلَكُمْ جَنّات تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا اْلأَنْهارُ...} . ( 1 )

« اي كساني كه ايمان آورده ايد ، به درگاه خدا توبه اي راستين كنيد ، اميد است كه پروردگارتان ، بدي هايتان را از شما بزدايد و شما را به باغ هايي كه از زير [ درختان ] آن جويبارها روان است درآورد... »

خواجه اگر توبه نصوح كند * * * هردمي ، عالمي فتوح كند

توبه نصوح ، توبه بدون بازگشت است و نيازمند يك تصميم جدي و قاطع.

روشي كه براي دستيابي به توبه نصوح از سوي پيشوايان ديني ارائه گرديده ، چنين است :

گناهكار ابتدا بايد از عملكرد بد خويش پشيمان شود ، سپس تصميم بگيرد از اين پس خود را به معاصي نيالايد و گناهان مرتكب شده را ترك گويد ، آن گاه از پيشگاه خداوند طلب مغفرت و آموزش كند.

گناهان نيز بر دو قسم اند :

1 ـ حقّ الله 2 ـ حق الناس

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ تحريم : 8

19

دسته اول گناهاني است كه مستقيماً به خداوند ارتباط پيدا مي كند ، مثلاً نمازي را نخوانده ، روزه اي نگرفته و... .

توبه اين گونه گناهان آن است كه انسان از نافرماني خداوند پشيمان شود ، سپس تصميم بگيرد گذشته را جبران كند ، نمازها و روزه ها را قضا نمايد و از اين پس نيز فرايض ديني را در موعد مقرر به جاي آورد. آن گاه از خداوند طلب مغفرت و آمرزش كند.

دسته دوم گناهاني است كه به مردم ارتباط پيدا مي كند ، همچون غيبت ، افترا ، سرقت ، ظلم و ستم و... .

توبه اين گونه گناهان ، پس از پشيماني و تصميم به ترك گناه ، آن است كه در صورت امكان رضايت مردم را جلب و سپس از پيشگاه حق ، طلب مغفرت نمايد. اگر مالي از كسي به زور گرفته ، آن را به صاحبش برگرداند و اگر صاحبش را نمي شناسد با اذن مرجع تقليد از سوي صاحب اصلي صدقه دهد ، اگر غيبت ديگران را كرده از آن ها حلاليت بطلبد و پس از آن استغفار نمايد.

زمنجلاب هوس گر برون نهي قدمي * * * نزول در حرم كبريا تواني كرد

اگر ز هستي خود بگذري يقين مي دان * * * كه عرش و فلك زير پا تواني كرد

20

پشيماني از گناه ، آغازي براي جبران گناهان است و به قول صائب ، شاعر نامدار :

ابر رحمت را كند اشك ندامت مايه دار * * * آبروي عفو در شرمندگي پوشيده است

خداوند در قرآن كريم مي فرمايد :

{ وَأَنِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ يُمَتِّعْكُمْ مَتاعاً حَسَناً إِلي أَجَل مُسَمًّي وَيُؤْتِ كُلَّ ذِي فَضْل فَضْلَهُ...} . ( 1 )

« از پروردگارتان آمرزش بخواهيد ، سپس به درگاه او توبه كنيد [ تا اين كه ] شما را با بهره مندي نيكويي تا زماني معين بهره مند سازد و به هر شايسته نعمتي ، از كرم خود عطا كند... »

3 ـ اخلاص در نيت

اخلاص شرط اساسي در تمامي عبادات است ، هركس عبادتي را براي خودنمايي و ريا و يا دستيابي به امور مادي و دنيايي انجام دهد ، از آن عمل هرگز بهره و نصيبي نخواهد برد.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ هود : 3

21

اين اصل مهم به اندازه اي كارساز و تعيين كننده است كه اگر رزمنده و جهادگري در ميدان نبرد شركت كندو هدفش دستيابي به غنايم جنگي و يا چيره شدن و انتقام گيري از دشمن باشد و در اين راه كشته شود ، شهيد به حساب نمي آيد.

رسول گرامي اسلام ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود :

« إِنَّمَا الاَْعْمَالُ بِالنِّيَّاتِ » . ( 1 )

« جز اين نيست كه اعمال به نيت ها است. »

در حديثي ديگر فرمود :

« اِذا عَمِلْتَ عَمَلاً فَاعْمَلْ للهِ خالِصاً ، لانَّهُ لا يَقْبَلُ مِنْ عِبادِهِ الأَعْمالَ إلاّ ما كانَ خالِصاً » . ( 2 )

« هرگاه كاري را انجام دادي ، آن را تنها براي خدا انجام ده; زيرا خداوند تنها اعمال خالص را از بندگان خود مي پذيرد. »

پس بر سالكان اين طريق است كه با نيتي پاك و خالص در سرزمين وحي گام نهند ، دل به غير خدا نبندند و در انجام اعمال جز قرب و نزديكي به

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كنزالعمال ، ج7272; صحيح مسلم ، ج6 ، ص46

2 ـ بحارالانوار ، ج77 ، ص103

22

حق تعالي چيز ديگري را نخواهند و درنظر نگيرند. اميرمؤمنان علي ( عليه السلام ) فرمود :

« كَيْفَ يَسْتَطيعُ الإخْلاصَ مَنْ يَغْلِبُهُ الْهَوي » . ( 1 )

« آن كس كه هوي و هوس بر وي چيره ، چگونه مي تواند اخلاص داشته باشد ؟ »

حاجيان بايد سفر را با مبارزه با نفس آغاز كنند و پس از غلبه بر آن ، قصد كوي دوست كرده ، با تمام وجود به سوي او روند ، در چنين حالي است كه به همه چيز خواهند رسيد.

امام عسكري ( عليه السلام ) فرمود :

« لَوْ جَعَلْتُ الدُّنْيا كُلَّها لُقْمَةً واحِدَةً و لَقَّمْتُها مَنْ يَعْبُدُ اللهَ خالِصاً لَرَأَيْتُ اَنّي مُقَصِّرٌ في حَقِّهِ » . ( 2 )

« اگر همه دنيا را يك لقمه كرده ، در دهان كسي گذارم كه خدا را از روي اخلاص پرستش و عبادت كند ، باز مي بينم كه در حق او كوتاهي كرده ام ! »

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ غررالحكم ، ح6977

2 ـ بحارالانوار ، ج70 ، ص245 ، ح19

23

4 ـ زاد و توشه حلال

بر حاجي است كه هزينه سفر و زاد و توشه خود را از مال حلال برگيرد تا توفيق عبادت پيدا كند و بتواند در بهترين اماكن روي كره زمين ، شيريني مناجات با خدا را لمس و از عبادات خود لذّت ببرد.

خداوند در قرآن كريم ، به رسولان خود اين چنين دستور مي دهد :

{ يا أَيُّهَا الرُّسُلُ كُلُوا مِنَ الطَّيِّباتِ وَاعْمَلُوا صالِحاً إِنِّي بِما تَعْمَلُونَ عَلِيمٌ} . ( 1 )

« اي رسولان ، از چيزهاي پاكيزه بخوريد و كار شايسته كنيد كه من به آن چه انجام مي دهيد دانا هستم. »

و در آيه اي ديگر خطاب به مؤمنان مي فرمايد :

{ يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُلُوا مِنْ طَيِّباتِ ما رَزَقْناكُمْ وَاشْكُرُوا لِلّهِ إِنْ كُنْتُمْ إِيّاهُ تَعْبُدُونَ} . ( 2 )

« اي كساني كه ايمان آورده ايد ، از نعمت هاي پاك و پاكيزه اي كه روزي شما كرده ايم

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ مؤمنون : 51

2 ـ بقره : 172

24

بخوريد و خدا را شكر كنيد ، اگر تنها او را مي پرستيد. »

استفاده از زاد و توشه حلال و بهره گيري از نعمت هاي پاك ، وظيفه رسولان و همه مؤمنان و دلباختگان به خداوند است. و آن ها كه اموالشان را از راه حرام و يا شبهه ناك به دست آورده اند ، بايد پيش از سفر ، دارايي خود را تزكيه كنند ، خمس و زكات و ردّ مظالم و ديگر حقوق مردم را به صاحبان اصلي آن بپردازند ، سپس لباس احرام بپوشند وگرنه ، در ميقات پذيرفته نمي شوند و هرگز در حريم كبريايي حق وارد نخواهند شد ، گرچه به صورت ظاهر جسم آنان در چنين اماكن مقدسي در گردش باشد.

امام باقر ( عليه السلام ) فرمود :

« لا يَقْبَلُ اللهُ عَزَّ وَجَلّ حَجّاً وَلا عُمْرَةً مِنْ مالِ حَرام » . ( 1 )

« خداوند حجوعمره بامال حرام را نمي پذيرد. »

و در روايتي ديگر فرمود :

« مَنْ أَصَابَ مَالا مِنْ أَرْبَع لَمْ يُقْبَلْ مِنْهُ فِي أَرْبَع :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ بحارالانوار ، ج96 ، ص120

25

مَنْ أَصَابَ مَالا مِنْ غُلُول أَوْ رِبًا أَوْ خِيَانَة أَوْ سَرِقَة لَمْ يُقْبَلْ مِنْهُ فِي زَكَاة وَلا فِي صَدَقَة وَلا فِي حَجّ وَلا فِي عُمْرَة » . ( 1 )

« كسي كه از چهار طريق مالي به دست آورد ، هزينه كردن آن درآمد ، در چهار چيز پذيرفته نمي شود :

كسي كه مالي را از راه فريب ، ربا ، خيانت و يا سرقت به دست آورد و با آن زكات يا صدقه دهد و يا به حج و عمره رود ، خداوند از او نمي پذيرد. »

رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) نيز فرمود :

هنگامي كه مردي با مال حرام به حج مي رود و [ در ميقات ] مي گويد :

« لَبَّيْك ، اَللَّهُمَّ لَبَّيْك... » ;

« به فرمانبرداري ايستاده ام ، بارخدايا ! در اطاعت و خدمت تو هستم » .

خداوند در پاسخ به او مي فرمايد :

« لا لَبَّيكَ وَلا سَعْدَيكِ ، حَتّي تَرُدَّ ما فِي يَدَيْكَ » ; ( 2 )

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ امالي صدوق ، ص442

2 ـ هداية السالك ، ج1 ، ص136

26

« نه ، به فرمانبرداري نايستاده اي و در اطاعت و خدمت نيستي ، تا آن كه هرچه در اختيار و در دست تو است ، به صاحبان آن بازگرداني. »

و در حديثي ديگر فرمود :

« ... و حَجُّكَ مَرْدُودٌ إِلَيْكَ » .

« حج تو ، به تو برگردانده مي شود. » ( 1 )

احمد بن حنبل در اشعاري كه منسوب به او است مي گويد :

إذا حَجَجْتَ بِمال اَصْلُهُ سُحْتُ * * * فما حَجَجْتَ ولكن حَجَّتِ الْعِيرُ

لا يَقْبَلُ الله إلاّ كُلَّ طَيّبة * * * ما كُلُّ مَن حَجَّ بيتَ الله مَبرُورٌ ( 2 )

« با مالي حج گزاردي كه اصل آن حرام است ، پس تو حج انجام نداده اي ، بلكه حيواني حج گزارده است.

خداوند جز پاك را نپذيرد ، اين گونه نيست كه هركس حج خانه خدا كند ، حج او مبرور و پذيرفته باشد. »

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ همان.

2 ـ همان ، ص137

27

5 ـ خداحافظي و حلاليت طلبي

حاجي هرگاه تصميم مي گيرد به حج مشرف شود ، براساس توصيه امام صادق ( عليه السلام ) ، شايسته است آن را به اطلاع برادران ديني خود برساند. آن حضرت به نقل از رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود :

« حَقٌّ عَلَي الْمُسْلِمِ إِذَا أَرَادَ سَفَراً أَنْ يُعْلِمَ إِخْوَانَهُ وَحَقٌّ عَلَي إِخْوَانِهِ إِذَا قَدِمَ أَنْ يَأْتُوهُ » . ( 1 )

« مسلماني كه قصد مسافرت دارد ، شايسته است برادران خويش را آگاه سازد ، بر برادران او نيز لازم است هنگام بازگشت به ديدن وي بيايند. »

انجام اين دستورالعمل مي تواند ثمرات و بركات فراواني را به دنبال داشته باشد; يكي از اين بركات ، زدودن تيرگي ها و كدورت ها از دل انسان ها است.

افراد بشر به دليل اجتماعي بودن ، در زندگي شخصي و اجتماعي خود گرفتار تضادها و مشكلاتي مي شوند كه درنتيجه رنجش و نارضايتي ديگران را به دنبال دارد ، همسر ، فرزندان ، برادران و خواهران ،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وسائل الشيعه ، ج11 ، ص448 ، ح15227

28

همسايگان ، همكاران ، مردم كوچه و بازار و... .

اگر به يكي از اين كسان ظلمي روا داشته ، غيبتي كرده ، حقوقي از آنان پايمال نموده ، روابط غيرصميمانه با آنان داشته ، ناسزا و دشنامي به آن ها داده و... لازم است پيش از سفر به عنوان خداحافظي نزد آنان رفته ، حلاليت بطلبد و به آن ها بگويد ، من عازم سفر خانه خدا هستم و از آن جا كه در اين سفر ميهمان خداوندم و او از راز و درون من باخبر است ، نمي خواهم با دل آلوده به كينه و كدورت در محضر او حضور يابم. من در اين سفر براي شما دعا مي كنم ، شما نيز اگر حقي به گردن من داريد ، مرا حلال كنيد. به يقين چنين برخوردي عاطفه طرف مقابل را تحريك نموده ، اشك از ديدگانش جاري مي شود و رضايت مي دهد و فضايي كاملاً معنوي و الهي را بر زندگي حاجي و
ديگران حاكم مي سازد. و پس از آن زمينه براي بهره گيري هرچه بيشتر از حج فراهم مي شود; زيرا حاجي تصميم گرفته است تا در اين سفر ، قلب خود را لبريز از محبت خدا كند. اگر بخشي از قلب را كدورت و كينه نسبت به مردم پر كرده باشد ، تنها بخش خالي آن ظرفيت خواهد داشت و اگر آن ظرفيت پرشده از كينه ، خالي شود به يقين جاي بيشتري براي ذخيره معرفت و عشق به حق فراهم مي آيد.

29

در اين جا توجه به اين نكته مهم نيز ضروري است كه در بسياري اوقات شيطان مانع ايجاد كرده ، انسان را وسوسه مي كند كه اگر نزد ديگران بروم و اين حركت را آغاز كنم ، ممكن است باعث حقارت و كوچكي من شود و همين وساوس شيطاني انسان را از دستيابي به يك نعمت بزرگ محروم سازد.

خودشكني و پرهيز از كبر و غرور زمينه پاكي از گناه و آمرزش را فراهم مي آورد و اگر حاجي خودشكني را پيش از سفر آغاز نكند ، بهره لازم را نخواهد برد.

امام صادق ( عليه السلام ) مي فرمايد :

« كَانَ أَبِي يَقُولُ :

مَنْ أَمَّ هَذَا الْبَيْتَ حَاجّاً أَوْ مُعْتَمِراً مُبَرَّأً مِنَ الْكِبْرِ رَجَعَ مِنْ ذُنُوبِهِ كَهَيْئَةِ يَوْمَ وَلَدَتْهُ أُمُّهُ » . ( 1 )

« پدرم امام باقر ( عليه السلام ) پيوسته مي فرمود :

كسي كه براي حج يا عمره قصد اين خانه كند ، در حالي كه از كبر و خودپسندي بري و دور باشد ، همانند روزي كه از مادر متولد گرديده ، از گناهان پاك مي شود. »

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كافي ، ج4 ، ص252 ، ح2

30

بنابراين ، بر حاجي لازم است از اقوام و دوستان و همسايگان و همكاران حلاليت بخواهد و سپس عازم ديار نور شود.

6 ـ آگاهي كامل

آشنايي با اهداف حج ، موجب مي شود تا حاجي براي دستيابي به آنها ، معلومات و دانستني هاي مورد نياز اين سفر را به خوبي فراگيرد و با آگاهي كامل در اين مسير قدم بگذارد.

رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) در سخنراني مهم روز غدير از
مردم خواستند تا با آگاهي و بصيرت كامل به
حج روند و از اين اماكن مقدس جز با توبه و رها شدن از گناه بازنگردند; ( قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ( صلّي الله عليه وآله ) فِي خُطْبَتِهِ
فِي الْغَدِيرِ : مَعَاشِرَ النَّاسِ ! حُجُّوا الْبَيْتَ بِكَمَالِ
الدِّينِ وَالتَّفَقُّهِ وَلا تَنْصَرِفُوا عَنِ الْمَشَاهِدِ إِلاّ بِتَوْبَة وَ إِقْلاع ) . ( 1 )

برخي از اهداف حج كه در روايات آمده است عبارتند از :

* رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود :

طواف خانه خدا و سعي ميان صفا و مروه و رمي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ الحج و العمره في القُرآن و السنه ، ص257 ، ح718

31

جمرات ، براي برپايي و اقامه ياد خدا وضع شده است. ( 1 )

* علي ( عليه السلام ) فرمود :

... خداوند حج را نشانه تواضع مردم دربرابر عظمت خود و... پرچم افراشته اسلام و پناهگاه امن پناه جويان قرار داده است. ( 2 )

* و نيز فرمود :

... خداوند حج را وسيله دستيابي به رحمت خود و رسيدن به بهشت و موجب آمرزش و امتحان مردم ، و زدودن كبر از دل ها و ايجاد تواضع و فروتني در درون جان آنان ، قرار داد. ( 3 )

* امام رضا ( عليه السلام ) بخشي از فلسفه حج را ، جداشدن از سنگدلي ، خسّت و زبوني نفس ، نااميدي ، بازداشتن نفس از فساد و بازيابي حقوق شمرده اند. ( 4 )

* و امام صادق ( عليه السلام ) آن را براي شناخت بيشتر مسلمانان از يكديگر ، بهره گيري هاي تجاري ، شناخت نشانه ها و آثار رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) دانسته اند و... . ( 5 )

آيا اين اهداف تنها با دانستن احكام و مناسك حج

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سنن ابي داوود ، ج2 ، ص179 ، ح188

2 ـ نهج البلاغه : خطبه1

3 ـ كافي ، ج4 ، ص199 ، ح2

4 ـ علل الشرايع : 404

5 ـ علل الشرايع : 405

32

قابل دستيابي است ؟ هرگز !

از اين رو حاجي بايد از ماه ها پيش از حج ، با مطالعه كتب و يك سلسله تمرينات جسمي و روحي ، خود را براي دستيابي به اين اهداف آماده نمايد و تنها به شركت در چند جلسه محدود كه معمولاً كاروان ها برگزار مي كنند بسنده نكند.

امام صادق ( عليه السلام ) به عيسي بن أبي منصور فرمود :

« يَا عِيسَي إِنِّي أُحِبُّ أَنْ يَرَاكَ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ فِيمَا بَيْنَ الْحَجِّ إِلَي الْحَجِّ وَأَنْتَ تَتَهَيَّأُ لِلْحَجِّ » . ( 1 )

« اي عيسي ، من دوست مي دارم كه خداوند عزوجل در فاصله بين دو حج ، تو را در حال آماده شدن براي حج بعد ببيند. »

برخي از اطلاعات مورد نياز و ضروري اين سفر عبارتند از :

1 ـ احكام عمومي از قبيل وضو ، غسل ، تيمم ، طهارات ، نجاسات و... ;

2 ـ مناسك حج;

3 ـ اسرار و معارف حج;

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كافي ، ج4 ، ص281 ، ح1

33

4 ـ تاريخ اسلام;

5 ـ شناخت اماكن و آثار اسلامي موجود در حرمين شريفين;

6 ـ آداب و اخلاق سفر حج;

7 ـ آداب معاشرت با هموطنان و نيز ديگر مسلمانان شركت كننده در حج;

8 ـ آشنايي با پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) و ائمه معصومين ( عليهم السلام ) و سيره علمي و عملي آنان;

9 ـ آشنايي با عقايد تشيع ، به منظور معرفي مذهب و فرهنگ اهل بيت به ديگران;

10 ـ شناخت مفهوم زيارت ، آداب سخن گفتن با پيامبر و ائمه ، مضامين زيارتنامه ها و... .

11 ـ آشنايي با مذاهب اسلامي ، اعتقادات و مسائل فقهي آن ها ، براي پيشگيري از هرگونه برخورد و ايجاد تفرقه در صفوف مسلمانان;

12 ـ تسلط به يكي از زبان هاي زنده دنيا و مهم ترين آن ها زبان عربي ، براي ايجاد ارتباط با ديگر مسلمانان;

13 ـ دستيابي به آگاهي هاي بهداشتي و اجرايي;

14 ـ شناخت كشور عربستان و قوانين و مقررات حاكم بر آن كشور;

حال براي فراگيري مطالب مربوط به محورهاي

34

فوق ، چه مقدار زمان نياز است ؟ و چه تعداد كتاب بايد مطالعه شود ؟ و چند كلاس آموزشي بايد تشكيل گردد ؟ تا حاجي از هرجهت توجيه شود ، سپس رهسپار حرمين شريفين گردد ؟ ! ( 1 )

7 ـ فراگيري احكام و مناسك حج

در ميان مجموعه اطلاعات مورد نيازي كه ذكر شد ، فراگيري مناسك حج از اهميت ويژه اي برخوردار است و حاجي بايد آن را به طور دقيق بياموزد و به كار بندد; زيرا صحت و درستي عمل يكي از شروط قبولي آن است.

مسائل و فروعات حج نيز به حدي زياد است كه زراره ( از اصحاب امام صادق ( عليه السلام ) ) مي گويد :

« قُلْتُ لاَِبِي عَبْدِ اللَّهِ ( عليه السلام ) : جَعَلَنِيَ اللَّهُ
فِدَاكَ أَسْأَلُكَ فِي الْحَجِّ مُنْذُ أَرْبَعِينَ عَاماً فَتُفْتِينِي فَقَالَ يَا زُرَارَةُ بَيْتٌ يُحَجُّ قَبْلَ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ خوشبختانه در سال هاي اخير توسط بعثه مقام معظم رهبري و ساير علما و انديشمندان ، گام هاي مؤثري در اين زمينه برداشته شده ، كتب ، مجلات ، فيلم و ديگر ابزار آموزشي مورد نياز تا حد زيادي فراهم آمده كه حاجيان عزيز بايد به موقع آن ها را تهيه نمايند و بهره ببرند و پيش از سفر ، خود را كاملاً آماده نمايند.

35

آدَمَ ( عليه السلام ) بِأَلْفَيْ عَام تُرِيدُ أَنْ تَفْنَي مَسَائِلُهُ فِي
أَرْبَعِينَ عَاماً » . ( 1 )

« به امام صادق ( عليه السلام ) عرض كردم ، فداي شما شوم ، حدود چهل سال است كه درباره حج از شما مي پرسم و شما پاسخ مي دهيد و فتواي خويش را بيان مي فرماييد. امام ( عليه السلام ) فرمود : اي زراره ، خانه اي كه بيش از دوهزار سال ، قبل از پيدايش آدم ( عليه السلام ) حج گزارده مي شد ، مي خواهي در چهل سال مسائل آن پايان پذيرد ؟ »

هرچه حاجي در زمينه اعمال و مناسك حج آگاه تر باشد ، ضمن انجام درست اعمال ، بيشتر ذهن خود را به سوي اسرار و معارف هريك از اعمال حج معطوف داشته ، بهره معنوي بيشتري مي برد. برخي از حاجيان در ميقات ، به جاي ريختن اشك و توجه بيشتر به حضرت حق و انابه و توبه و راهيابي به حضور صاحب خانه ، در وسوسه درست تلفظ كردن نيت گير مي كنند و از آن همه زيبايي و عشق محروم مي مانند و حال آن كه فقها همگي فتوا داده و مي دهند كه نيت لازم نيست بر زبان جاري شود و همان مرور به قلب و فكر كافي است.

رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ من لا يحضره الفقيه ، ج2 ، ص519

36

« تَعَلَّمُوا مناسِكَكُم ، فَاِنَّها مِنْ دِينِكُمْ » . ( 1 )

« مناسك حج خود را فراگيريد كه آن ، بخشي از دين شما است. »

البته اهميت فراگيري مناسك حج ، نبايد موجب دلهره و اضطراب حاجي شود; زيرا چگونگي انجام درست آن ، معادله پيچيده اي نيست كه نتوان به راحتي حل كرد ، فقط دقت عمل لازم دارد ، همانند راننده اي كه به قصد رسيدن به مكان خاصي حركت مي كند ، اگر فرمان را درست در دست نگيرد و يك مرتبه به سمت راست و چپ بپيچد ، از مسير خود منحرف خواهد شد ، حاجي نيز در چگونگي عمل اگر دقت لازم را داشته باشد ، مشكلي براي او پيش نخواهد آمد.

رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) آنگاه كه به حج مشرف مي شد ، در هر فرصتي چگونگي انجام مناسك را به مردم مي آموخت. ابن عمر گويد :

« كانَ رَسُولُ الله ( صلّي الله عليه وآله ) اذا كان قَبْلَ التَّرْويَةِ بِيَوْم ، خَطِبَ النّاسَ فَأَخْبَرَهُمْ بِمَناسِكِهِمْ » . ( 2 )

« رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) پيوسته يك روز پيش از ترويه ، براي مردم خطبه مي خواند و مناسكشان را به آن ها مي آموخت. »

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ تاريخ دمشق ، ج26 ، ص211

2 ـ الحج و العمرة في الكتاب و السنه : ص246 ، ح680

37

8 ـ تأمين مخارج خانواده

سفر حج به لحاظ معنوي و ديني بودن آن ، نه تنها در روحيه حج گزار تأثير مي گزارد ، بلكه از جنبه روحي و اخلاقي ، براي خانواده و نزديكان وي نيز بركات فراواني را به دنبال خواهد داشت. از اين رو براي اين كه از اين تأثير شگرف در اطرافيان كاسته نشود ، بايد حاجي به كليه مسائل جانبي خود توجه كند. يكي از اين مسائل ، تأمين نيازمندي هاي خانواده است; به شكلي كه پس از رفتن وي به حرمين شريفين ، آن ها دچار مشكلات شديد نگردند . هر مسلماني زماني مستطيع خواهد بود كه بتواند علاوه بر هزينه سفر ، زندگي افراد تحت تكفل خود را تأمين كند و پس از مراجعت نيز گرفتار فقر و تهيدستي نگردد.

امام صادق ( عليه السلام ) در پاسخ سؤال كننده اي كه مراد از « سبيل » در آيه شريفه{ وَلِلّهِ عَلَي النّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَيْهِ سَبِيلاً} ( 1 ) را پرسيد ، فرمود :

« ... السَّعَةُ فِي الْمَالِ إِذَا كَانَ يَحُجُّ بِبَعْض وَيُبْقِي بَعْضاً لِقُوتِ عِيَالِهِ » . ( 2 )

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آل عمران : 97

2 ـ وسائل الشيعه ، ج11 ، ص37 ، ح14181

38

« وسعت در مال ، به اندازه اي كه با بخشي از آن حج انجام دهد و بخشي را براي خوراك خانواده اش باقي بگذارد. »

در حديث ديگري نيز امام صادق ( عليه السلام ) فرمود : حج خانه خدا بر كسي كه راهي به سوي او بيابد واجب است و راه همان داشتن هزينه سفر ، مركب ، همراه با سلامتي بدن است و نيز بخشي كه براي خانواده خود به جاي مي گذارد و بخشي نيز براي تأمين هزينه هاي زندگي پس از بازگشت از حج.

مرحوم صاحب جواهر ( رحمه الله ) نيزچهارمين شرط از شرايط استطاعت را ، داشتن امكانات مالي به اندازه نيازهاي سفر و تأمين نيازمندي هاي خانواده دانسته ، مي گويد :

« فلو قصر ماله عن ذلك لم يجب عليه الحج بلا خلاف أجده ، بل ربما ظهر من بعضهم الإجماع عليه ، للأصل و عدم تحقق الإستطاعة بدونه » . ( 1 )

« پس اگر كسي مالي كه دارد ، كمتر از آن است كه بتواند هزينه افراد تحت تكفل خود را بپردازد ، حج بر او واجب نيست ، قول خلافي نيز من در آن نيافتم ، بلكه از اظهارات برخي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ جواهرالكلام ، ج17 ، ص273

39

از فقها اجماع بر اين مطلب فهميده مي شود ، به مقتضاي اصل ، و تحقق نيافتن استطاعت بدون داشتن آن. »

لذا عزيزان حج گزار به اين نكته توجه نموده ، به شكلي عمل كنند كه در نبود آن ها ، به بازماندگانشان سخت نگذرد و اين دوران را يكي از شيرين ترين لحظه هاي زندگي خود به حساب آورند. نكته جالب ديگر اين كه ، قبل از حركت مناسب است حاجي افراد خانواده خود را جمع نموده ، آنان را به خانه دعوت كند و پس از محبّت به آن ها و خواندن دعا ، در يك فضاي كاملاً صميمي و معنوي از آنان خداحافظي كرده ، عازم سفر حج شود.

بريد بن معاويه عجلي گويد : امام باقر ( عليه السلام ) هرگاه تصميم رفتن به حج را داشتند ، خانواده خويش را در خانه جمع نموده ، اين گونه دعا مي كردند :

« اَللَّهُمَّ إِنِّي أَسْتَوْدِعُكَ الْغَدَاةَ نَفْسِي وَمَالِي وَأَهْلِي وَوُلْدِي الشَّاهِدَ مِنَّا وَالْغَائِبَ ، اَللَّهُمَّ احْفَظْنَا وَاحْفَظْ عَلَيْنَا ، اَللَّهُمَّ اجْعَلْنَا فِي جِوَارِكَ ، اَللَّهُمَّ لا تَسْلُبْنَا نِعْمَتَكَ وَلا تُغَيِّرْ مَا بِنَا مِنْ عَافِيَتِكَ وَفَضْلِكَ » . ( 1 )

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وسائل الشيعه ، ج11 ، ص380 ، ح15065

40

« بارخدايا ! همانا من [ از ] فردا ، خود و مال و خانواده و فرزندانم ، چه آنان كه نزد من اند و چه آنان كه نيستند ، همه را به تو مي سپارم. پروردگارا ! در كنار خود ما را قرار ده ، نعمت هايت را از ما نگير و آن چه از سلامتي و فضل تو در اختيار ما است آن را تغيير مده. »

همچنين مستحب است مسافر پيش از سفر ، خانواده خود را جمع نموده ، دو ركعت نماز بخواند و بگويد :

« اَللَّهُمَّ إِنِّي أَسْتَوْدِعُكَ نَفْسِي وَ أَهْلِي وَمَالِي وَدِينِي وَدُنْيَايَ وَآخِرَتِي وَأَمَانَتِي وَخَاتِمَةَ عَمَلي » . ( 1 )

« بارخدايا ! همانا من خود ، خانواده ، مال و فرزندانم و دنيا و آخرتم ، و أمانت و پايان كارم را به تو مي سپارم. »

9 ـ انتخاب مدير

در زندگي جمعي مشكلات كمتر وجود دارد و در صورت بروز آن نيز با همكاري ديگر همسفران مشكلات راحت تر حل و مرتفع مي گردد. خوشبختانه در سفر حج و عمره ، مردم به صورت كارواني حركت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وسائل الشيعه ، ج11 ، ص379 ، ح15064

41

مي كنند و درنتيجه با مشكلات تنها سفر كردن روبه رو نيستند. ليكن مسافرت هاي جمعي نيز مشكلات مخصوص به خود را دارد كه پيشوايان اسلام براي رفع آن راه حل هاي زيبا و مناسبي را ارائه داده اند.

از جمله اين راه حل ها ، انتخاب يك نفر به عنوان مسؤول و مدير اجرايي سفر است تا در لحظات تصميم گيري دچار ترديد و دودلي نشوند ، اختلافات تشديد نگردد و بتوانند به راحتي تصميم گيري نموده ، به اهداف سفر نائل شوند.

رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود :

« إذا خَرَجَ ثَلاثَةٌ في سَفَر ، فَلْيُؤَمِّروا اَحَدَهُمْ » . ( 1 )

« هنگامي كه سه نفر با يكديگر به قصد مسافرت خارج مي شوند ، بايد يك نفر را از ميان خود ، به سرپرستي برگزينند » .

اصحاب رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) نيز چنين عمل مي كردند و درباره فرد منتخب مي گفتند : اين سرپرستي است كه رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) تعيين كرده است. ( 2 )

نافع مي گويد : در سفري كه با ابي سلمه و تني چند

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سنن ابي داوود ، ج3 ، ص36 ، ح2608

2 ـ محجة البيضاء ، ج4 ، ص58

42

همراه بوديم به ابي سلمه گفتم : امير ما در اين سفر تويي. ( 1 )

از عبدالله مروزي نيز نقل شده كه ابوعلي الرِّباطي در سفري با او همراه شد. عبدالله به او گفت : تو فرمانده مي شوي يا من ؟

ابوعلي گفت : تو فرمانده باش.

از آن پس عبدالله توشه سفر خود و ابوعلي را بر دوش حمل مي كرد تا آن كه شبي باران در گرفت
و عبدالله در تمام شب بالاي سر رفيق و همراهش
ايستاد و عبايي را روي سر او گرفت تا باران روي او نريزد.

ابوعلي بارها گفت : براي خدا ، براي خدا ، اين كار را نكن و عبدالله پاسخ مي داد : مگر نگفتي فرماندهي قطعاً از آن تو است ؟ پس از گفته خود برنگرد و مرا مجبور مكن. ابوعلي گويد :

دوست مي داشتم مي مردم و به او نمي گفتم تو امير باش. ( 2 )

انتخاب فردي بااخلاق ، مدبّر ، باحوصله و پركار براي مديريت و اداره كارها در طول سفر ، در مراحل

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سنن ابي داوود ، ج3 ، ص36 ، ح2609

2 ـ محجة البيضاء ، ج4 ، ص59

43

مختلف از جمله : زمان حركت ، تقسيم اتاق ها ، كيفيت
پخت و تقسيم غذا ، و برنامه ريزي براي كارهاي ديگر تا بازگشت بهوطن مي تواند از مشكلات و درگيريها و نزاع هاي احتمالي جلوگيري كند و سفر را براي مسافران شيرين سازد.

فرد منتخب نيز بايد خود را خدمتگزار مردم بداند و با تمام وجود در خدمت زائران باشد.

پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود :

« سيِّدُ الْقَوْمِ خادِمُهُمْ فِي السَّفَرِ » . ( 1 )

« بزرگ هر گروهي در سفر ، خدمتگزار آن ها است » .

10 ـ انتخاب همراه

از توصيه هاي رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) و اهل بيت آن حضرت ( عليهم السلام ) به مسافران اين است كه تنها به
مسافرت نروند و پيش از سفر براي خود همراهي انتخاب كنند تا آن ها را در لحظات حساس سفر ياري داده ، از خستگي و تنهايي به در آيند و مددكار يكديگر باشند.

رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ محجة البيضاء ، ج4 ، ص61

44

« الرَّفِيقَ ثُمَّ السَّفَرَ » . ( 1 )

« اوّل [ انتخاب ] رفيق و همراه ، سپس مسافرت. »

امام كاظم ( عليه السلام ) فرمود :

از وصاياي رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) به علي بن ابي طالب ( عليه السلام ) يكي اين بود :

« لا تَخْرُجْ فِي سَفَر وَحْدَكَ ، فَإِنَّ الشَّيْطَانَ مَعَ الْوَاحِدِ ، وَهُوَ مِنَ الاِثْنَيْنِ أَبْعَدُ... » . ( 2 )

« به تنهايي مسافرت مكن; زيرا شيطان همراه فرد تنها است و او از دو نفر دورتر است. »

در حديث ديگري آمده است كه رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) سه نفر را لعنت كرده است :

« الاْكِلَ زَادَهُ وَحْدَهُ وَالنَّائِمَ فِي بَيْت وَحْدَهُ وَالرَّاكِبَ فِي الْفَلاةِ وَحْدَهُ » . ( 3 )

« كسي كه تنها غذا بخورد ، و آن كس كه تنها در خانه اي بخوابد و كسي كه در دشت به تنهايي سفر كند. »

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وسائل الشيعه ، ج11 ، ص408 ، ح15123

2 ـ وسائل الشيعه ، ج11 ، ص410 ، ح15127

3 ـ همان : ح15129

45

همچنين از اسماعيل بن جابر نقل شده كه گويد :

در مكه خدمت امام صادق ( عليه السلام ) بودم ، كه مردي از اهالي مدينه وارد شد.

حضرت از وي سؤال فرمود : چه كسي همراه تو بود ؟

پاسخ داد : هيچ كس همراه من نبود !

امام صادق ( عليه السلام ) فرمود : اگر همراهي مي داشتي من ادب تو را مي ستودم ، سپس فرمود : يك نفر شيطان است ، دونفر نيز شيطانند و سه نفر همراه و چهارنفر رفيقان اند.

از مجموع اين روايات به خوبي مي توان فهميد كه پيشوايان ديني ، مردم را از تنها سفر كردن منع و آنان را به مسافرت دسته جمعي ترغيب نموده اند . بديهي است آن كس كه براساس ضرورت ، گاهي مجبور مي شود تنها غذا بخورد يا در خانه اي تنها بخوابد و يا تنها سفر كند ، هرگز مورد لعن قرار نمي گيرد. بلكه تنها كساني كه مي توانند و چنين نمي كنند مخاطبين روايت اند.

اگر نگاهي گذرا به مسافرت در گذشته داشته باشيم ، به خوبي مفهوم اين توصيه ها را درك مي كنيم; زيرا درگذشته عوامل بسياري; مانند بدي آب و هوا ، نبود جاده هاي مناسب ، ناامني در جاده ها ، نبود امكانات رفاهي و آب و غذا در طول مسير ، نبود مركب مناسب

46

و... جان مسافرانِ تنها را تهديد مي كرد ، علاوه بر آن ، ايجاد اضطراب و وحشت و درنهايت افسردگي ، از ديگر نتايج سفرهاي فردي بود و پيشوايان معصوم براي پيشگيري از اين گونه عوارض ، به مردم توصيه كرده اند كه به تنهايي مسافرت نكنند.

11 ـ همراهان شايسته و هم شأن

انتخاب همسفران شايسته و هم شأن ، يكي ديگر از آداب سفر است. كساني كه از نظر سلوك و خصوصيات رفتاري و سطح زندگي با يكديگر همگون هستند ، مناسب است در يك كاروان ثبت نام نموده و با هماهنگي مدير كاروان ، آن ها كه با هم سنخيت بيشتري دارند در يك اتاق جاي گيرند.

امام باقر ( عليه السلام ) فرمود :

« إِذَا صَحِبْتَ فَاصْحَبْ نَحْوَكَ ، وَلا تَصْحَبْ مَنْ يَكْفِيكَ فَإِنَّ ذَلِكَ مَذَلَّةٌ لِلْمُؤْمِنِ » . ( 1 )

« هنگامي كه با كسي همراه و همسفر شدي ، پس با مثل خودت همراه شو و با آن كس كه زندگي تو را اداره مي كند همسفر مشو ، كه اين كار موجب ذلت مؤمن است. »

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وسائل الشيعه ، ج11 ، ص412/15135

47

همچنين براي اين كه حاجي در جمع همراهان تحقير نشود نبايد ، با كساني كه براي او قدر و منزلتي قائل نيستند همسفر شود. علي ( عليه السلام ) در اين زمينه فرمود :

« لا تَصْحَبَنَّ فِي سَفَرِكَ مَنْ لا يَرَي لَكَ مِنَ الْفَضْلِ عَلَيْهِ كَمَا تَرَي لَهُ عَلَيْكَ » . ( 1 )

« با كسي كه در تو فضيلتي نسبت به خود احساس نمي كند و تو نيز در او فضيلتي نسبت به خود نمي بيني در سفر همراه مشو. »

امام صادق ( عليه السلام ) نيز فرمود :

« إصْحَبْ مَنْ تَتَزَيَّنُ بِهِ وَلا تَصْحَبْ مَنْ يَتَزَيَّنُ بِكَ » . ( 2 )

« با كسي همسفر شو كه موجب افتخار و زينت تو باشد و با آن كس كه تو باعث افتخار او باشي همراهي مكن. »

فردي به نام شهاب بن عبدربّه گويد :

به امام صادق ( عليه السلام ) گفتم :

شما از حال من آگاهيد و دست و دل بازي و بذل و بخششم را نسبت به برادران ديني ام مي دانيد ، آيا

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كافي ، ج4 ، ص286

2 ـ وسائل الشيعه ، ج11 ، ص412 ، ح15133

48

مي توانم با بعضي از آن ها در راه مكه همراه شوم و به آنان بذل و بخشش كنم ؟ حضرت فرمود :

اي شهاب ، چنين مكن. اگر تو آن چه داري بر آنان ببخشايي و آنان نيز در هزينه كردن زياده روي كنند ، به آنان ستم كرده اي ، و [ اگر تو ببخشايي ] و آنان از خرج كردن خودداري كنند ، آن ها را ذليل كرده اي ، پس با امثال خود همسفر شو. ( 1 )

حسين بن ابي العلا نيز گويد :

همراه با بيست و چند نفر مرد به طرف مكه حركت كرديم ، در ميان راه ، در هر منزلي گوسفندي براي آنان قرباني مي كردم ، پس زماني كه به محضر امام صادق ( عليه السلام ) شرفياب شدم ، آن حضرت خطاب به من فرمود :

اي حسين ، مؤمنان را خوار و ذليل مي كني ؟

گفتم : از چنين كاري به خداوند پناه مي برم !

حضرت فرمود : به من خبر رسيده است كه در هر منزلي براي آنان گوسفندي كشته اي !

گفتم : قصدي جز خدا نداشتم.

حضرت فرمود : آيا ندانستي كه در ميان همراهان تو كساني هستند كه دوست دارند مانند تو عمل كنند ، ليكن به دليل نداشتن توانايي مالي ، نمي توانند و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وسائل الشيعه ، ج11 ، ص413 ، ح15137

49

درنتيجه احساس كوچكي و حقارت مي كنند ؟

گفتم : از خداوند طلب مغفرت مي كنم و از اين پس چنين نخواهم كرد. ( 1 )

رعايت اين نكته اخلاقي باعث مي شود كه افراد كاروان و همسفران ، از چشموهم چشمي و ايجاد تنش هاي روحي و اخلاقي پرهيز نموده ، در محيطي سالم و آرام به سر ببرند و بيشتر به دنبال كسب معرفت و بهره معنوي باشند.

12 ـ مشوّقان خوبي ها

در سفر حج ، دوستانِ ديندار و عاشقِ خداوند ، در ترغيب و تشويق همراهان به عبادت و بهرهوري بيشتر از سفر ، سهم مؤثر و به سزايي دارند. گاهي شيطان حاجيان را وسوسه نموده ، به خواب و استراحتِ بيشتر فرامي خواند ، ليكن دوست صميمي و ديندار ، با رفتار و گفتار خوبِ خود ، همسفران را به حركت واداشته ، شيطان را در دستيابي به اهداف خود ناكام مي كند.

از اين رو ، در روايات به مؤمنان توصيه شده تا دوستاني را براي خود برگزينند كه آنان را در انجام كارهاي مربوط به آخرت يار و ياور باشند.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وسائل الشيعه ، ج11 ، ص415 ، ح15142

50

رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود :

بهترين برادرت كسي است كه تو را به پيروي از خدا كمك نموده ، از نافرماني او بازدارد و تو را به خشنود ساختن او وادار كند. ( 1 )

علي ( عليه السلام ) نيز فرمود :

بهترين برادرات كسي است كه به سوي خير شتاب كند و تو را نيز به دنبال خود بكشد و تو را به نيكي فرمان دهد و بر انجام آن ياريت رساند. ( 2 )

بنابراين ، سزاوار است حاجي همسفران خود را به حضور در حرمين شريفين و خواندن قرآن و نماز و دعاونيزكمكوياري همسفرانوديگر امور خير تشويق نموده ، خود نيز در انجام اين كارها پيشقدم گردد.

13 ـ وصيت

يكي ديگر از مستحبات سفر ، وصيت كردن پيش از رفتن به مسافرت است ، سفر هميشه با خطر همراه بوده و هست ، در گذشته راه هاي طولاني و ناهموار ، دزدان مسلح ، نبود امكانات غذايي و بهداشتي ، ناامن بودن راه ها و امثال آن ، موجب مي شد كه تعدادي از

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ المحبة في الكتاب و السنه ، ص109 ، ح462

2 ـ همان : 110 ، ص478