بخش 2

51

مسافران ، جان به جان آفرين بسپارند و مظلومانه در گوشه اي به خاك سپرده شوند .

در عصر كنوني نيز كه امكانات فراواني براي مسافران فراهم شده است ، باز خطرهاي بسياري جان انسان ها را تهديد مي كند و افراد بشر نه در زمين و نه در آسمان امنيت لازم را ندارند . گاهي هواپيماي مسافربري به علت نقص فني سقوط مي كند و تعدادي كشته مي شوند ، گاهي دو اتومبيل با هم برخورد مي كنند و جان سرنشينان بي گناهشان را مي گيرند و گاهي اتومبيلي به عابر پياده مي زند و . . .

بنابراين ، هيچ كس از آينده خود خبر ندارد و نمي تواند آن را پيش بيني كند و به بازگشت قطعي خود از سفر مطمئن باشد . از اين رو ، نوشتن و تنظيم وصيت نامه در شرايط عادي كاملا مطلوب است ، ليكن در سفر حج ، مطلوب تر و لازم تر است تا وارثان و بازماندگان دچار مشكل نشوند و تكليف خود را بشناسند و براساس آن عمل كنند .

امام صادق ( عليه السلام ) فرمود :

« مَنْ رَكِبَ رَاحِلَةً فَلْيُوصِ » . ^{( 1 )}

« كسي كه بر مركبي سوار مي شود لازم است

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وسائل الشيعه ، ج11 ، ص369

52

وصيت كند . »

رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود :

« الْوَصِيَّةُ حَقٌّ عَلَي كُلِّ مُسْلِم » . ^{( 1 )}

« وصيت كردن وظيفه هر مسلماني است . »

در حديث ديگري فرمود :

« مَا يَنْبَغِي لاِمْرِئ مُسْلِم أَنْ يَبِيتَ لَيْلَةً إِلاّ وَوَصِيَّتُهُ تَحْتَ رَأْسِهِ » . ^{( 2 )}

« بر هيچ مسلماني سزاوار نيست كه شب سر بر بالين بگذارد مگرآن كه وصيت او زير سرش باشد . »

رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) در حديث ديگري فرمود :

« مَنْ مَاتَ بِغَيْرِ وَصِيَّة مَاتَ مِيتَةً جَاهِلِيَّةً » . ^{( 3 )}

« كسي كه بدون وصيت بميرد ، به مرگ جاهلي مرده است . »

از مشكلاتي كه گاهي در موسم حج و عمره ، در كاروان ها پديد مي آيد ، اين است كه نمي دانند فرد

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وسائل الشيعه ، ج19 ، ص257 ، ح24544

2 ـ وسائل الشيعه ، ج19 ، ص258 ، ح24545

3 ـ وسائل الشيعه ، ج19 ، ص259 ، ح24546

53

فوت شده در رابطه با محل دفن خود چه وصيت كرده است ؟ لذا چند روزي جنازه باقي مي ماند تا بازماندگان تصميم بگيرند به ايران حمل شود و يا در مكه و مدينه به خاك بسپارند ؟

از اين رو ، مناسب است كه در وصيت نامه ،

علاوه بر امور جاريِ زندگي ، محلّ دفن نيز مشخص شود .

14 ـ غسل

مستحب است انسان پيش از رفتن به مسافرت غسل كند و هنگام غسل اين دعا را بخواند :

« بِسْمِ اللهِ و باللهِ و لا حَوْلَ وَلا قُوَّةَ اِلاّ بِاللهِ وَعلي مِلَّةِ رَسُولِ الله وَالصّادِقينَ عَنِ الله صَلَواتُ الله عَلَيْهِم اَجْمَعينَ .

أللّهُمَّ طَهِّرْ بِهِ قَلْبي واشْرَحْ بِهِ صَدْري وَنَوِّر بِهِ قَبْري .

اَللَّهُمَّ اجْعَلْهُ لِي نُوراً وَطَهُوراً وَحِرْزاً وَ شِفاءً مِنْ كُلِّ دَاء وَآفَة وَعاهَة وسُوء مِمّا أَخافُ و اَحْذَرُ ، وَطَهِّرْ بِهِ قَلْبِي وَجَوَارِحِي وَعِظَامِي وَلَحْمِي وَدَمِي وَشَعْرِي وَبَشَرِي وَمُخِّي وَعَصَبِي وَمَا

54

أَقَلَّتِ الاَْرْضُ مِنِّي » . ^{( 1 )}

« به نام و به ياري خدا ، و هيچ حول و نيرويي جز با كمك او نيست و بر آيين رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) و آن ها كه صادقانه از خدا سخن گفته اند درود خدا بر همه آنان .

بارخدايا ! بهوسيله اين غسل قلبم را پاك و سينه ام را گشاده و قبرم را نوراني كن .

بارخدايا ! اين غسل را [ براي من ] نور و پاكي و نگاهبان و شفاي هر آفت و درد و بيماري و هر بدي كه از آن بيم دارم قرار ده و قلب و اعضاي بدنم و استخوان هايم و خون و موي و پوست و مغز و اعصابم و تمام وجودم را پاك گردان . »

حاجي با اين غسل جسمش را و با دعا و توبه جانش را شستشو مي دهد تا هنگام حضور در خانه خدا ، از هر آلودگي پاك و پيراسته شود .

15 ـ صدقه

مستحب است مسافر هنگام حركت ، صدقه دهد ^{( 2 )} و با نيكيِ به مردم ، سفر را آغاز كند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وسائل الشيعه ، ج11 ، ص369 ، ح15038 ؛ امان الاخطار ، ص33

2 ـ محاسن ، ج2 ، ص348 ، ح231

55

امام صادق ( عليه السلام ) فرمود :

« تَصَدَّقْ وَاخْرُجْ أَيَّ يَوْم شِئْتَ » . ^{( 1 )}

« صدقه بده و هر روزي خواستي خارج شو . »

ابن ابي عمير گويد :

به ستارگان مي نگريستم ، آن ها را مي شناسم و شگون و سعد و نحس طلوع ستارگان را نيز مي دانم ، پس در من ترديد بهوجود آمد ، به موسي بن جعفر ( عليهما السلام ) شكوه بردم ، آن حضرت فرمود :

اگر در وجود تو مسأله اي [ نگران كننده ] پيدا شد به نخستين مسكيني كه رسيدي صدقه بده و سپس بگذر . پس همانا خداوند ـ عزّ و جلّ ـ آن نگراني را از تو دفع مي كند . ^{( 2 )}

حتي آنان كه به نحوست ايام اعتقاد دارند ، اگر صبحگاهان صدقه دهند ، خداوند نحوست آن روز را از آنان دفع خواهد كرد . خواجه شيراز گويد :

اي صاحب كرامت ، شكرانه سلامت * * * روزي تفقّدي كن درويش بينوا را

صدقه منافع فراواني دارد كه يكي از آن ها

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وسائل الشيعه ، ج11 ، ص375 ، ح15051

2 ـ وسائل الشيعه ، ج11 ، ص376 ، ح15054

56

جلوگيري از بَدْ مردن است . رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود :

« الصَّدَقَةُ تَمْنَعُ مِيتَةَ السَّوْءِ » . ^{( 1 )}

« صدقه از مرگ بد و دلخراش جلوگيري مي كند . »

صدقه همچنين هفتاد نوع بلا را دفع مي كند ^{( 2 )} و هفتاد در ، از بلا را به روي انسان مي بندد . ^{( 3 )}

دادنِ صدقه در آغاز و در طول سفر حج ، مورد تأكيد روايات است .

امام صادق ( عليه السلام ) فرمود :

شايسته است حاجي هنگامي كه مناسك حج را انجام داد وتصميم گرفت از مكّه خارج شود ، يك درهم خرما بخرد و آن را صدقه دهد . ^{( 4 )}

در دادن صدقه به اين نكته هم بايد توجه داشت كه گرچه صدقه گيرنده ، فرد فقير و مسكين است ، ليكن گيرنده اصلي خداوند است و درنتيجه صدقه دهنده با خدا معامله كرده و چندبرابر در دنيا و آخرت پاداش دريافت خواهد كرد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ بحارالانوار ، ج96 ، ص124 ، ح35

2 ـ كنزالعمال ، ح15982

3 ـ بحارالانوار ، ج62 ، ص269

4 ـ كافي ، ج4 ، ص533

57

امام صادق ( عليه السلام ) فرمود :

« همانا خداوند تبارك و تعالي مي فرمايد :

هيچ چيزي نيست مگر آن كه ، كسي را مأموريت داده ام تاآن رابگيردجزصدقه ، كه آن را خود مي گيرم » . ^{( 1 )}

16 ـ آغاز سفر با نماز

در سفر حج ، حاجي ميهمان خداوند است و بايد قبل از سفر ، خود را براي اين ميهماني مهم آماده كند ، لذا مستحب است سفر را با نماز ، كه ياد خدا است ، آغاز نمايد .

امام صادق ( عليه السلام ) از طريق پدران بزرگوارشان ، از رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) نقل كرده اند كه فرمود :

مردي كه عازم سفر است هيچ چيزي براي خانواده اش از خود باقي نمي گذارد بهتر از اين كه هنگام رفتن دو ركعت نماز بخواند و بگويد :

« اَللّهُمَّ اِنّي أسْتَودِعُكَ نَفْسي وَاَهْلي وَمالي وَذُرِّيَتي وَدُنْيايَ وَآخِرَتي وَأَمانَتي وَخاتِمَةَ عَمَلي ، اِلاّ اَعْطاهُ الله عَزَّ وَجَلَّ ما سئل » . ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ بحارالانوار ، ج80 ، ص329 ، ح2

2 ـ وسائل الشيعه ، ج11 ، ص379 ، ح15064

58

« بارخدايا ! خود و خانواده و مال و اولاد و دنيا و آخرت و امانت و پايان كارم را نزد تو به امانت مي گذارم . [ اين دعا را كسي نمي خواند ] مگر اين كه آن چه را از خدا خواسته ، به او عنايت مي كند . »

17 ـ دعا هنگام خروج

صباح حذاء گويد : از موسي بن جعفر ( عليهما السلام ) شنيدم كه فرمود :

« اگر يكي از مردان شما قصد مسافرت كرد ، هنگام خروج از منزل و روبه سمتي كه به قصد آن در حركت است بايستد و سوره حمد را در چهار سوي خود بخواند ، همچنين معوذتين [ يعني سوره هاي فلق و ناس ] و قل هوالله احد و آية الكرسي را در پيش رو و سمت راست و پشت سر بخواند و سپس بگويد :

« اَللَّهُمَّ احْفَظْنِي وَاحْفَظْ مَا مَعِي وَسَلِّمْنِي وَسَلِّمْ مَا مَعِي وَبَلِّغْنِي وَبَلِّغْ مَا مَعِي بِبَلاغِكَ الْحَسَنِ الْجَمِيلِ » . ^{( 1 )}

« بارخدايا ! مرا و هرچه همراه من است را نگهدار و من و هرچه با من است را سالم بدار

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وسائل الشيعه ، ج11 ، ص381 ، ح15067

59

و من و هرچه با من است را به مقصد برسان به گونه اي شايسته و زيبا . »

[ آن گاه ] خداوند او را با آن چه همراه خود دارد محفوظ داشته و به سلامت به مقصد مي رساند . آيا نديده اي كه مرد [ مسافر ] خود مصون و سالم مي ماند ، ليكن آن چه همراه خود دارد محفوظ نمانده و سالم به مقصد نمي رسد ؟

در حديث ديگري امام صادق ( عليه السلام ) فرمود :

« هركس هنگام بيرون رفتن از خانه ، ده مرتبه سوره « قُل هُوَ اللهُ اَحَد » ( توحيد ) را بخواند ، پيوسته در پناه و حمايت خداوند است تا به خانه برگردد » . ^{( 1 )}

ابوحمزه ثمالي نيز گفت :

هرگاه امام باقر ( عليه السلام ) از خانه بيرون مي رفت مي فرمود :

« بِسْمِ اللَّهِ خَرَجْتُ وَعَلَي اللَّهِ تَوَكَّلْتُ لا حَوْلَ وَلا قُوَّةَ إِلاّ بِاللَّهِ » . ^{( 2 )}

« به نام خداخارج شدموبر او توكل كردم ، هيچ توانايي و نيرويي نيست جز به نيروي خدا . »

امير مؤمنان علي ( عليه السلام ) هنگام بيرون رفتن از خانه براي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كافي ، ج4 ، ص333

2 ـ همان .

60

مسافرت ، اين دعا را مي خواند :

« اَللَّهُمَّ إِنِّي أَعُوذُ بِكَ مِنْ وَعْثَاءِ السَّفَرِ وَكَآبَةِ الْمُنْقَلَبِ وَسُوءِ الْمَنْظَرِ فِي الاَْهْلِ وَالْمَالِ وَالْوَلَدِ اللَّهُمَّ أَنْتَ الصَّاحِبُ فِي السَّفَرِ وَأَنْتَ الْخَلِيفَةُ فِي الاَْهْلِ وَلا يَجْمَعُهُمَا غَيْرُكَ لاَِنَّ الْمُسْتَخْلَفَ لايَكُونُ مُسْتَصْحَباً وَالْمُسْتَصْحَبُ لا يَكُونُ مُسْتَخْلَفاً » ^{( 1 )}

« بارخدايا ! به تو پناه مي برم از سختي هاي سفر و اندوهناك برگشتن و بدنگري [ مردم ] در جان و خانواده و مال و فرزندم ؛ بارخدايا ! تو در سفر همراه مني و جانشين من در خانواده ام و جز تو كسي نيست كه بتواند ميان اين دو جمع كند [ و در سفر همراه و در وطن جانشين باشد ] زيرا آن كه بازمانده و [ در وطن ] جانشين در خانواده باشد [ در سفر ] همراه و رفيق نيست و آن كه رفيق سفر است جانشين در خانواده نيست . »

پيمودن راه و طي مسير در زمين و آسمان ، همراه با فراز و نشيب و اوج و فرود است ، اتومبيل وقتي به مناطق كوهستاني مي رسد ، جاده هاي پرپيچ و خم

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ نهج البلاغه : خ46

61

كوهستان را طي كرده بالا مي رود و پس از رسيدن به قله سرازير مي شود ، هواپيما از باند فرودگاه برمي خيزد ، اوج مي گيرد و با رسيدن به مقصد فاصله خود را با زمين كم كرده ، در فرودگاهِ مقصد ، به زمين مي نشيند ، مسافرِ خانه خدا سزاوار است كه در تمامي اين مراحل به ياد خدا بوده ، زير لب زمزمه عاشقانه با خدا داشته باشد .

رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) هر زمان در مسيري بالا مي رفت « الله اكبر » و آن گاه كه فرود مي آمد « سبحان الله » مي گفت . ^{( 1 )}

برخي مناطق در ميان راه ، همچون گردنه هاي صعب العبور و راه هاي پرپيچ و خم ، خطرناك و ترس آفرين اند ، امام صادق ( عليه السلام ) فرمود :

اگر به جايي رسيدي كه ترساني اين آيه را بخوان :

« وَقُلْ رَبِّ أَدْخِلْنِي مُدْخَلَ صِدْق وَأَخْرِجْنِي مُخْرَجَ صِدْق وَاجْعَلْ لِي مِنْ لَدُنْكَ سُلْطاناً نَصِيراً » . ^{( 2 )}

« پروردگارا ! مرا [ در هركاري ] به طرز درست داخل كن و به طرز درست خارج ساز و از جانب خود براي من تسلّطي ياري بخش قرار ده [ و پيروزي و ياري عنايت فرما ] . »

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وسائل الشيعه ، ج11 ، ص391 ، ح15088

2 ـ اسراء : 80

62

امام سجاد ( عليه السلام ) فرمود :

« اگر كسي پياده حج گزارد و سوره « إنّا اَنْزلناه . . . » [ سوره قدر ] را بخواند ، درد سخت پياده روي را لمس نمي كند » . ^{( 1 )}

ادعيه سفر فراوان است و پيشوايان دين براي مراحل مختلف همچون : خروج از منزل ، زمان سوار شدن بر مركب ، موقع حركت و زمان فرود آمدن ، ادعيه گوناگوني را نقل كرده اند كه به دليل رعايت اختصار ، از ذكر آن ها خودداري مي شود . علاقه مندان مي توانند به كتب مربوط مراجعه كنند .

18 ـ همراه داشتن دارو

در عصر حاضر ، به دليل توسعه گردشگري در جهان ، مسؤولان هر كشوري تلاش مي كنند تا امكانات رفاهي و پزشكي را براي مسافران فراهم سازند . جمهوري اسلامي ايران نيز در كاروان هاي زيارتي حج و عمره ، پزشكي را همراه كاروان مي فرستد كه از آغاز تا پايان سفر ، حاجيان را همراهي و در صورت نياز به

دارو و درمان ، آن ها را معالجه كند . ليكن در عين حال حاجيان اگر بيماري خاصّي دارند لازم است ضمن آگاه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وسائل الشيعه ، ج11 ، ص396 ، ح15099

63

ساختن پزشك كاروان ، داروهاي ضروري و سوابق مربوط به بيماري خود را همراه بردارند ، ديگران نيز براي دردها و بيماري هاي سطحي مقداري دارو بردارند تا در صورت نياز از آن استفاده كنند . لقمان حكيم به فرزندش فرمود :

« [ در مسافرت ] با خود دارو بردار [ تا در صورت نياز ] هم تو و هم همسفرانت از آن بهره گيرند . . . » . ^{( 1 )}

19 ـ نيازمندي هاي سفر

شايسته است مسافر برخي از نيازمندي هاي خود را همراه بردارد تا هنگام نياز از آن بهره گيرد . عايشه گويد :

« رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) هرگاه به مسافرت مي رفت چند چيز با خود برمي داشت :

1 ـ آيينه 2 ـ سرمه دان 3 ـ شانه كوچك ( مِدْرَي ) 4 ـ مسواك 5 ـ شانه بزرگ » . ^{( 2 )}

ام سعد انصاري نيز گويد :

رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) در مسافرت آيينه و سرمه دان را از

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ بحارالانوار ، ج73 ، ص275

2 ـ محجة البيضاء ، ج4 ، ص72

64

خود دور نمي كرد . ^{( 1 )}

مرحوم مجلسي ( رحمه الله ) نيز در بحارالأنوار نقل مي كند :

« رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) هرگاه به مسافرت مي رفت ، شانه ، مسواك و سرمه دان با خود برمي داشت » . ^{( 2 )}

باتوجه به خصوصيات اخلاقيِ رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) مي توان از اين احاديث به خوبي دريافت كه پيروان آن حضرت ، بايد در مسافرت ها ابزار و وسايلي كه آنان را در منظم و آراسته بودن و نيز نظم و ترتيب ياري مي دهد ، همراه بردارند و از نامنظم و آشفته بودن سر و صورت و وضعيت ظاهري خود اجتناب ورزند .

حماد بن عيسي از امام صادق ( عليه السلام ) نقل كرده كه آن حضرت فرمود :

در وصيت لقمان به فرزندش اين چنين آمده است :

« اي پسرم ، شمشير و كفش و عمامه و ريسمان و مشك آب و نخ خياطي و سوزن در سفر همراه داشته باش و داروي بيشتري همراه خود بردار تا هم خود و هم همراهانت از آن استفاده كنيد و در هر كاري كه نافرماني خدا در آن نباشد با همسفرانت موافقت كن » . ^{( 3 )}

مرحوم فيض نقل كرده است كه بعضي از متوكلين و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ همان : 73

2 ـ بحارالانوار ، ج73 ، ص235

3 ـ من لا يحضره الفقيه ، ج2 ، ص185 ، ح834

65

كساني كه توكل به خداوند در وجود آنان قوي بود ، در سفر و در وطن ، قمقمه ، ريسمان ، سوزن و نخ و قيچي را از خود جدا نكرده ، مي گفتند : « اين ها مربوط به دنيا نيست » . ^{( 1 )}

شايان ذكر است كه آنچه در اين روايت و نظير آن آمده ، نيازمندي هاي حاجيان در آن زمان بوده و طبيعي است كه در اين دوران نيز بايد نيازمندي هاي فعلي از قبيل : مسواك ، دمپايي ، قيچي ، ناخن گير و امثال آن را همراه بردارند .

20 ـ همراه داشتن خوراكي

شايسته است زائر خانه خدا در سفر حج ، از پاكيزه ترين اموال خود بهره گيرد و برخي از خوراكي هاي فاسدنشدني را همراه بردارد تا در صورت نياز از آن استفاده كند .

رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود :

« از بزرگواري مرد است كه هنگام رفتن به مسافرت ، توشه اش پاكيزه باشد . » ^{( 2 )}

امام صادق ( عليه السلام ) نيز فرمود :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ محجة البيضاء ، ج4 ، ص73

2 ـ وسائل الشيعه ، ج11 ، ص423 ، ح15160

66

« زيادي توشه و پاكيزه بودن و بخشش آن به همراهاني كه در سفر با شما هستند ، از نشانه هاي جوانمردي است » . ^{( 1 )}

امام سجاد ( عليه السلام ) نيز هرگاه به قصد حج يا عمره ، به مكه مسافرت مي كرد ، از بهترين و پاكيزه ترين خوراكي ها ، مانند : بادام ، شكر ، سويق و آرد نرم الك نكرده ، همراه خود برمي داشت . ^{( 2 )}

گفتني است ، خوراكي هايي كه مسافر همراه خود برمي دارد ، نبايد فاسدشدني باشد و تنها خوراكي هاي خشك و قابل نگهداري در شرايط آب و هوايي مختلف ، براي استفاده در سفر مناسب است .

21 ـ همراه داشتن تربت حسيني

يكي از توصيه هاي امام صادق ( عليه السلام ) به مسافران اين است كه مقداري تربت امام حسين ( عليه السلام ) در سفر همراه داشته باشند .

روزي از آن حضرت پرسيدند : اي فرزند رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) ، همان گونه كه تربت قبر حسين بن علي ( عليهما السلام ) شفاي هر دردي است ، آيا ايمن بخش از هر

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ همان ، ص424 ، ح15162

2 ـ وسائل الشيعه ، ج11 ، ص423 ، ح15161

67

ترس و نگراني هم هست ؟

امام صادق ( عليه السلام ) فرمود : آري ، اگر يكي از شما بخواهد از هر ترسي در امان باشد ، تسبيحي از تربت حسين ( عليه السلام ) با خود برگيرد و هنگام خفتن در بستر ، دعاي وقت خفتن را سه مرتبه بخواند ، آن گاه آن تربت را بوسيده ، بر چشمان خود بگذارد و اين گونه بگويد :

« اَللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ بِحَقِّ هَذِهِ التُّرْبَةِ وَبِحَقِّ صَاحِبِهَا وَبِحَقِّ جَدِّهِ وَبِحَقِّ أَبِيهِ وَبِحَقِّ أُمِّهِ وَأَخِيهِ وَبِحَقِّ وُلْدِهِ الطَّاهِرِينَ اجْعَلْهَا شِفَاءً مِنْ كُلِّ دَاء وَأَمَاناً مِنْ كُلِّ خَوْف وَحِفْظاً مِنْ كُلِّ سُوء » . ^{( 1 )}

سپس آن تربت را در جيب خود گذارد . اگر در وقت عشا چنين كند تا صبحگاهان در پناه خدا خواهد بود . ^{( 2 )}

22 ـ وظيفه ديگران نسبت به مسافر

مستحب است مردم مسافر را هنگام سفر بدرقه كنند ؛ چراكه مسافردرشرايط روحي خاصي به سر

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وسائل الشيعه ، ج11 ، ص427

2 ـ همان .

68

مي برد ، از فرزندان و خويشان و نزديكان و زندگي و خانه و كاشانه خويش جدامي شودوتامدتي ازآنان دور مي ماند . بدرقه مسافر و محبت نسبت به او و دعا كردن در حق او ، از آلام سفر مي كاهد و روح مسافر را آرام مي كند .

امام صادق ( عليه السلام ) فرمود :

« كَانَ إِذَا وَدَّعَ رَسُولُ اللَّهِ ( صلّي الله عليه وآله ) رَجُلا قَالَ : أَسْتَوْدِعُ اللَّهَ دِينَكَ وَأَمَانَتَكَ وَخَوَاتِيمَ عَمَلِكَ وَوَجَّهَكَ لِلْخَيْرِ حَيْثُمَا تَوَجَّهْتَ وَرَزَقَكَ التَّقْوَي وَغَفَرَ لَكَ الذُّنُوبَ » . ^{( 1 )}

« رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) هرگاه با مردي خداحافظي مي كرد ، مي فرمود : دين و امانتت و سرانجام كارت را به خدا بسپار و به هركجا مي روي ، خداوند خير و خوبي را به روي تو بگشايد و تقواي الهي را روزي ات كند و گناهانت را بيامرزد . »

و نيز در حديث ديگري امام باقر ( عليه السلام ) فرمود :

رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) هرگاه با مسافري خداحافظي مي كرد ، دست او را مي گرفت ، و مي فرمود :

« خداوند همسفران خوبي نصيبت كند و ياري تو را

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وسائل الشيعه ، ج11 ، ص407 ، ح15119

69

كامل گرداند و مشكلات سفر را بر تو آسان كند ، دور را براي تو نزديك و گرفتاري هايت را برطرف سازد و دين و امانت و فرجام كارت را حفظ كند و راه هر خيري را به روي تو بگشايد . بر تو باد به رعايت تقواي الهي . خودت را به خدا بسپار و به اميد بركت خداوند ـ عزّوجلّ ـ حركت كن » . ^{( 1 )}

محمد بن علي بن الحسين نيز گويد :

رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) هرگاه با مؤمنان خداحافظي مي كرد مي فرمود :

« زَوَّدَكُمُ اللَّهُ التَّقْوَي وَوَجَّهَكُمْ إِلَي كُلِّ خَيْر وَقَضَي لَكُمْ كُلَّ حَاجَة وَسَلَّمَ لَكُمْ دِينَكُمْ وَدُنْيَاكُمْ وَرَدَّكُمْ سَالِمِينَ إِلَي سَالِمِينَ » . ^{( 2 )}

« خداوند برتقواي شما بيافزايد و شما را به سوي كارهاي خير متوجه سازد ، حاجات شما را برآورد و دين و دنياي شما را سالم بدارد و شما را به سلامت بازگرداند . »

اين سيره حسنه ، جوّ معنوي خاصي در مسافر و نيز بستگان و دوستان او ايجاد مي كند ، به شكلي كه زائر در تمامي اماكن مقدس ، بدرقه كنندگان را ياد و دعا

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وسائل الشيعه ، ج11 ، ص406 ، ح15117

2 ـ همان : 15116

70

خواهد كرد .

اميرمؤمنان و ديگر ائمه ( عليهم السلام ) بر اين سنت پايدار بودند . آن گاه كه ابو ذر ، اين يار صادق و صميمي رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) توسط خليفه سوم به ربذه تبعيد گرديد ، علي بن ابي طالب ( عليه السلام ) به همراه دو فرزندش حسن و حسين ( عليهما السلام ) و برادرشان عقيل بن ابي طالب و نيز عبدالله ابن جعفر و عمار بن ياسر به بدرقه ابوذر آمدند ؛ سپس امير مؤمنان ( عليه السلام ) فرمود : با برادرتان [ ابوذر ] وداع كنيد ؛ زيرا آن كه آهنگ سفر دارد بايد برود و بدرقه كننده بايد بازگردد ، پس هريك از بدرقه كنندگان آن چه در دل داشتند بازگو كردند ؛ آن گاه حسن بن علي ( عليهما السلام ) به ابوذر فرمود :

« اي ابوذر ، خداوند تو را بيامرزد ! همانا اين قوم تو را به رنج و بلا گرفتار كردند ؛ زيرا كه تو جلو تعرّض آن ها به دينت را گرفتي ، آنان نيز دنياي خويش را از تو منع كردند . تو به آن چه آن ها را جلوگيري كردي ، فرداي قيامت بسي نيازمندي و از آن چه تو را منع كردند بي نيازي » .

ابوذر نيز در پاسخ گفت :

« خداوند لطفش را به شما اهل بيت ارزاني

71

دارد ! من در دنيا جز شما مقصدي ندارم ؛ هرگاه شمارا مي بينم ، به ياد جدّتان رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) مي افتم . » ^{( 1 )}

23 ـ مخفي كاري ممنوع

مرحوم فيض در آداب سفر كتاب محجّة البيضاء به نقل از غزالي آورده است :

« شايسته است مسافر تمامي بار خود را مشخص نموده ، آن را به رؤيت صاحب مركب برساند و با قرارداد و عقد صحيح ، آن مركب را اجاره كند تا ميان آن ها [ در طول مسير ] درگيري رخ ندهد كه درنتيجه باعث كدورت و رنجش خاطر گردد . همچنين شايسته است از پرگويي و لجاجت با صاحب مركب پرهيز كند و روا نيست بيش از آن چه كه در قرار داد مشخص كرده بر آن بار زند ، هرچند سبك باشد ؛ زيرا هرچيزي از كم به زياد كشيده مي شود و كسي كه در اطراف منطقه ممنوعه بگردد ممكن است كه در درون آن قرار گيرد ( يعني از اموري كه ورود به آن ، به نزاع و اختلاف منجر مي گردد پرهيز نمايد ) » . ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وسائل الشيعه ، ج11 ، ص406 ، ح15115

2 ـ محجة البيضاء ، ج4 ، ص72

72

24 ـ يادآوري نعمت هاي خداوند

مستحب است مسافر به هنگام سوار شدن بر مركب و وسيله نقليه ، نعمت هاي الهي را به ياد آورده ، از خداوند سپاسگزاري نمايد . امام صادق ( عليه السلام ) فرمود :

« هنگامي كه پا در ركاب نهادي بگو :

بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحيم ، بِسْمِ الله وَالله اَكْبَر ؛ به نام خدا و خدا بزرگ تر است [ از آن كه به وصف درآيد ] و آنگاه كه بر مركب جاي گرفتي و استقرار يافتي بگو :

« اَلْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي هَدَانَا لِلاِْسْلامِ وَعَلَّمَنَا الْقُرْآنَ وَمَنَّ عَلَيْنَا بِمُحَمَّد ( صلّي الله عليه وآله ) ، سُبْحَانَ اللَّهِ ، سُبْحَانَ الَّذِي سَخَّرَ لَنَا هَذَا وَمَا كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ وَإِنَّا إِلَي رَبِّنَا لَمُنْقَلِبُونَ وَالْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ ، اللَّهُمَّ أَنْتَ الْحَامِلُ عَلَي الظَّهْرِ وَالْمُسْتَعَانُ عَلَي الاَْمْرِ ، اَللَّهُمَّ بَلِّغْنَا بَلاغاً يَبْلُغُ إِلَي خَيْر بَلاغاً يَبْلُغُ إِلَي رِضْوَانِكَ وَمَغْفِرَتِكَ ، اَللَّهُمَّ لا طَيْرَ إِلاّ طَيْرُكَ وَلا خَيْرَ إِلاّ خَيْرُكَ وَلا حَافِظَ غَيْرُكَ » . ^{( 1 )}

سپاس خداي را كه ما را به اسلام هدايت كرد و به ما قرآن آموخت و با فرستادن رسولش

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وسائل الشيعه ، ج11 ، ص387 ، ح15080

73

محمد ( صلّي الله عليه وآله ) بر ما منت نهاد ؛ منزه است خدا ، منزه

است خدايي كه اين مركب را در اختيار ما نهاد و آن را مسخّر ما ساخت ؛ ما توان آن را نداشتيم و همانا به سوي پروردگارمان برمي گرديم و سپاس مخصوص پروردگار جهانيان است .

بارخدايا ! تو ما را بر اين مركب سوار نمودي و تو در هر كاري پشتيبان هستي . بارخدايا ! ما را به جايي رسان كه به خير و خوبي منتهي گردد ، به جايي كه به آمرزش و رضوان تو نائل گرديم . بارخدايا ! هيچ امري جز امر تو و هيچ خيري جز خير تو و حافظ و نگهدارنده اي جز تو نيست . »

علي بن ربيعه اسدي گويد :

امير مؤمنان علي بن ابي طالب ( عليه السلام ) بر مركب سوار شد ، هنگام پانهادن در ركاب فرمود : « بِسْمِ اللهِ ، و پس از آن كه روي مركب استقرار يافت فرمود :

« اَلْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي أَكْرَمَنَا وَحَمَلَنَا فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَرَزَقَنَا مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَفَضَّلَنَا عَلَي كَثِير مِمَّنْ خَلَقَ تَفْضِيلا سُبْحَانَ الَّذِي سَخَّرَ لَنَا هَذَا وَمَا كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ » . ^{( 1 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وسائل الشيعه ، ج11 ، ص390

74

« سپاس خداوندي را كه ما را گرامي داشت

و درخشكي و دريا ما را حمل نمود و از

غذاهاي پاك و پاكيزه به ما روزي داد و ما را بر بسياري از آفريده هاي خود برتري بخشيد ، منزه است خدايي كه اين مركب را مسخّر ما ساخت و ما توان تسخير آن را نداشتيم . »

سپس سه مرتبه « سبحان الله » و سه مرتبه « الحمدلله » گفت و آن گاه فرمود :

« رَبِّ اغْفِرْ لِي فَإِنَّهُ لا يَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلاّ أَنْتَ » . ^{( 1 )}

« پروردگارا ! مرا ببخش ، كه گناهان را جز تو كسي نمي بخشد . »

و در ادامه فرمود :

رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) [ هنگام سفر ] در حالي كه من كنار او قرار داشتم ، اين چنين عمل مي كرد . ^{( 2 )}

بنابراين شايسته است حاجي هنگام حركت ، لحظه اي با خود بيانديشد و نعمت هاي خداوند را

به ياد آورد و پروردگار را به خاطر نعمت سلامتي ،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وسائل الشيعه ، ج11 ، ص390

2 ـ وسائل الشيعه ، ج11 ، ص390 ، ح15085

75

توفيق يافتن براي چنين سفر ارزشمندي ، فراهم ساختن ابزار و وسايل سفر و ديگر نعمت هايي كه به او عنايت فرموده سپاس گويد .

آن گاه براساس آيه شريفه { لاَِِنْ شَكَرْتُمْ لاََِزِيدَنَّكُمْ } ، خداوند نعمت هايش را در اين سفر بر حاجي افزون خواهد كرد .

25 ـ پرهيز از عجله و شتاب

در سفر ، هرگز در انجام كارها نبايد عجله كرد ؛ زيرا عجله موجب مي شود تا كار يا به درستي انجام نشود و يا داراي فضاي معنوي مناسب نباشد .

رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود :

« الاَْنَاةُ مِنَ اللَّهِ وَالْعَجَلَةُ مِنَ الشَّيْطَانِ » . ^{( 1 )}

« تأنّي در كارها از جانب خدا و عجله از جانب شيطان است . »

مرحوم علامه ملا مهدي نراقي در تعريف عجله مي گويد :

« عجله حالتي است در دل كه به مجرد خطور

امري در ذهن ، بي درنگ و بدون تأمل در باره آن ، به آن اقدام كند و اين حالت از لوازم ضعف و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وسائل الشيعه ، ج27 ، ص169

76

كوچكي نفس و از درهاي بزرگ ورود شيطان به دل آدمي است كه بسياري از مردم را از اين راه به هلاكت افكنده است » . ^{( 1 )}

يكي از دلايل مذمّتِ عجله و شتاب ، آن است

كه كارها ، اگر بخواهد صحيح انجام شود بايد

همراه با بصيرت و معرفت باشد و اين نياز به تأني و آرامش و صبر دارد و فردي كه شتاب زده عمل مي كند فرصت انديشيدن در كارها را نيافته و درنتيجه كاري انجام مي دهد كه سرانجامِ آن ، پشيماني و خسران خواهد بود .

علي ( عليه السلام ) فرمود :

« مَعَ الْعَجَلِ يَكْثُرُ الزَّلَلُ » . ^{( 2 )}

« با شتابزدگي ، لغزش ها فراوان گردد . »

امير مؤمنان علي ( عليه السلام ) هنگام شهادت ، به فرزند بزرگوارشان امام حسن مجتبي ( عليه السلام ) فرمودند :

« أَنْهَاكَ عَنِ التَّسَرُّعِ بِالْقَوْلِ وَالْفِعْلِ » . ^{( 3 )}

« تورا ازشتاب در گفتار و كردار نهي مي كنم . »

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ جامع السعادات ، ج1 ، ص335

2 ـ غررالحكم ، ح9740

3 ـ امالي طوسي ، ص7

77

26 ـ حفظ دارايي و اثاثيه

مسافر بايد حافظ و نگهبان پول و اثاثيه خود باشد و در طول سفر مراقبت كند تا چيزي را گم نكند و يا در محلّي جا نگذارد .

صفوان جمال به امام صادق ( عليه السلام ) گفت :

« مي خواهم به حج بروم ، خانواده من نيز همراه من است ، نفقه سفرم را در كيسه اي گذاشته ، به كمر مي بندم [ نظر شما در اين باره چيست ؟ ]

امام صادق ( عليه السلام ) فرمود :

آري ، پدرم [ امام باقر ( عليه السلام ) ] پيوسته مي فرمود :

« حفظ و نگهباني نفقه از توانمندي مسافر است » . ^{( 1 )}

يعقوب بن سالم گويد : به امام صادق ( عليه السلام ) گفتم :

همراه من درهم هايي است كه داراي تصويراند و من نيز مُحرم هستم ؛ آن ها را در هميانم قرار داده و آن را به كمر مي بندم . [ آيا اشكالي ندارد ؟ ]

امام فرمودند : مانعي ندارد . مگر نه اين است كه آن ها خرجي سفر تو است ؟ و پس از خداوند عزّ و جل اعتماد تو بر آن ها است ؟ ^{( 2 )}

بنابراين در سفر حج ، حاجي بايد مراقب ارز و ديگر

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وسائل الشيعه ، ج11 ، ص419 ، ح15152

2 ـ من لا يحضره الفقيه ، ج2 ، ص280 ، ح2449

78

كالاهاي همراه خود بوده ، آنها را به صندوق امانات تحويل دهد و يا در جاي امني نگهداري كند تا گرفتار سرقت هاي احتمالي و يا مفقود شدن نشود .

27 ـ پرداخت هزينه ها

رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود :

« مستحب است وقتي گروهي با هم به مسافرت مي روند ، مخارج سفر را از مال خود جدا نموده ، آن را پرداخت كنند . اين شيوه براي اخلاق آن ها بهتر و براي خودشان پاكيزه تر است » ؛ ^{( 1 )}

بديهي است اگر هر مسافري براي تهيه غذا و امكانات مورد نياز خود ، بخواهد جداگانه تصميم گيري نموده ، اقدام نمايد و يا تنها براي خود غذا طبخ كند ، علاوه بر صرف وقت زياد ، خستگي روحي به دنبال دارد و از فيض حضور در اماكن مقدس مكه و مدينه نيز كم بهره خواهد شد .

از اين رو شايد بتوان گفت ، الگوي امروزه حج و عمره همان توصيه روايت است كه زائر هزينه هاي خود ؛ اعم از هواپيما ، هتل ، غذا و . . . را يك جا پرداخت نموده ، به شكل كارواني حركت مي كند و در مدتي كه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وسائل الشيعه ، ج11 ، ص413 ، ح15136

79

در مكه و مدينه حضور دارد ، به هيچوجه دغدغه غذا و مسكن و امثال آن را ندارد و درنتيجه مي تواند براي لحظه لحظه حضور خود در حرمين شريفين برنامه ريزي نموده ، بهره معنوي ببرد .

28 ـ اخلاق حاجيان

رعايت اخلاق اسلامي در سفر حج يكي از ضروريات اين سفر عبادي و معنوي است . كساني كه مي خواهند از اين سفر بهره معنوي برده ، مورد عنايت حضرت حق قرار گيرند ، بايد نكاتي را رعايت كنند :

امام باقر ( عليه السلام ) فرمود :

« مَا يُعْبَأُ مَنْ يَسْلُكُ هَذَا الطَّرِيقَ إِذَا لَمْ يَكُنْ فِيهِ ثَلاثُ خِصَال :

وَرَعٌ يَحْجُزُهُ عَنْ مَعَاصِي اللَّهِ وَحِلْمٌ يَمْلِكُ بِهِ غَضَبَهُ وَحُسْنُ الصُّحْبَةِ لِمَنْ صَحِبَهُ » . ^{( 1 )}

« كسي كه به حج مي رود و اين راه را طي مي كند ، اگر سه خصلت در وي نباشد مورد عنايت و توجه [ خداوند ] قرار نمي گيرد :

1 ـ ورع و پارسايي كه او را از گناه بازدارد .

2 ـ صبر و بردباري كه بتواند خشم خود را

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كافي ، ج4 ، ص286

80

در اختيار گيرد .

3 ـ خوش رفتاري با همراهان . »

در سفر حج ، به دليل ازدحام بيش از حد جمعيت و نيز محدوديت بسياري از امكانات ، معمولاً مشكلاتي بروز مي كند كه اگر حاجي داراي ويژگي هاي فوق نباشد ممكن است از كنترل خارج شود و خداي ناكرده با ديگران درگيري پيدا كرده ، موجب آزار و اذيب ديگران گردد . براي پيشگيري از بروز چنين وضعيتي ، در مرحله اول نياز به ورع و پارسايي است تا حاجي بتواند از يك سو خود را كنترل كند و از سوي ديگر به ثمرات حج دست يابد .

رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود : « كسي كه حج يا عمره انجام دهد و در آن گناه و فسقي مرتكب نشود ، برمي گردد همانند روزي كه از مادر متولد شده است » . ^{( 1 )}

بنابراين ورع مي تواند مانع انجام گناه و موجب آمرزش شود .

نكته ديگر اين كه حاجي بايد تمرين كند تا هميشه در برابر مشكلات و سختي ها صبور و بردبار بوده ، آشفته و خشمگين نشود .

رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) در اين زمينه فرمود : « خشم ايمان را

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سنن دارقطني ، ج2 ، ص284

81

تباه مي كند ، چونان كه سركه عسل را خراب مي كند » . ^{( 1 )}

روزي عربي بياباني نزد رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) آمد و گفت :

من مردي بيابان نشينم ، سخناني جامع به من بياموز [ تا راهنماي عملم باشد ] .

حضرت فرمود : به تو فرمان مي دهم كه خشم نكني !

عرب سه بار سؤال خود را تكرار كرد و حضرت همان پاسخ را داد ، تا آن كه آن مرد به خود آمد و گفت :

پس از اين ديگر چيزي سؤال نمي كنم ؛ رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) جز به خير مرا فرمان نداده است . ^{( 2 )}

زيبايي كلام رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) را سخن امام صادق ( عليهم السلام ) تفسير مي كند كه فرمود :

« الْغَضَبُ مِفْتَاحُ كُلِّ شَرّ » . ^{( 3 )}

« خشم كليد هر بدي است . »

بنابراين هر حاجي بايد مراقب خود باشد تا بر كسي خشم نگيرد و اگر خشمگين شد ، خشم خويش را فرو برد و اجازه ندهد كه خداي ناكرده به درگيري و خشونت مبدّل گردد .

امام صادق ( عليه السلام ) فرمود :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كافي ، ج2 ، ص302

2 ـ همان .

3 ـ كافي ، ج2 ، ص303

82

« هيچ بنده اي خشم خود را فرو نبرد مگر

آن كه خداوند بر عزت او در دنيا و آخرت

بيافزايد . . . » . ^{( 1 )}

و سومين توصيه ، خوش رفتاري با همسفران است .

امام صادق ( عليه السلام ) فرمود :

« [ در سفر حج ] خويشتن را آماده ساز تا با هركس همراه مي شوي ، همنشيني خوب و خوش اخلاق باشي ، زبانت را نگه دار و خشمت را فرونشان ، از كارهاي بيهوده و بي فايده كم كن ، عفو و بخشش ات را براي ديگران بگستران و سخيّ و گشاده دست باش » . ^{( 2 )}

مردي نزد رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) آمد و گفت : اي رسول خدا به من سفارشي كن . حضرت توصيه هايي به او نمود ، از جمله فرمود : با برادر ديني ات با روي گشاده برخورد كن . ^{( 3 )}

يكي از اصحاب امام صادق ( عليه السلام ) نيز گويد :

« به آن حضرت گفتم : حدود حسن خلق چيست ؟ امام فرمود :

اين كه بال خود را براي ديگران بگستراني و نرم خو باشي ، سخن شيرين بگويي و با برادر ديني ات با

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كافي ، ج2 ، ص110

2 ـ كافي ، ج4 ، ص286

3 ـ كافي ، ج2 ، ص103

83

خوش رويي برخورد كني . ^{( 1 )}

ابوربيع شامي گويد :

« خدمت امام صادق ( عليه السلام ) رسيدم ، در حالي كه خانه پر از جمعيت بود و جمعي از اهالي خراسان و شام و ديگر نقاط جهان آن جا حضور داشتند ، به شكلي كه من جايي را نيافتم تا بنشينم . پس ديدم امام صادق ( عليه السلام ) در حالي كه تكيه داده بودند ، روي دوزانو نشسته ، فرمودند :

اي شيعيان آل محمد ، از مانيست آن كس كه به هنگام خشم ، خود را كنترل نكند و از ما نيست آن كس كه با همنشين خود ، به خوشي سخن نگويد و با هم نوعان خود خوش خلقي ننمايد و با رفيقان خود رفاقت نكند و براي همسايگان خود همسايه خوبي نباشد . اي شيعيان آل محمد ، از خداوند بترسيد و تا مي توانيد تقوا داشته باشيد ؛ و لاحول و لا قوة إلاّ بالله » . ^{( 2 )}

29 ـ مهرورزي به مردم

توجه به ارزش هاي اخلاقيِ اسلام در سفر حج ، اين سفر را بسيار شيرين و جاذبه دار مي كند . براي آن كه از هرگونه كدورتي پيشگيري شود ، حاجيان در برخورد با

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كافي ، ج2 ، ص103

2 ـ كافي ، ج2 ، ص637

84

همسفران اين نكات را رعايت كنند :

امام صادق ( عليه السلام ) به نقل از رسول خدا ( عليه السلام ) فرمود :

« سه چيز پايه هاي دوستي مرد با برادر ديني خود را محكم مي كند :

1 ـ هميشه با خوش رويي با او برخورد كند ؛

2 ـ در مجلس هرگاه به سوي او آمد ، برايش جا باز كند و او را در كنار خود بنشاند ؛

3 ـ او را به هر نامي كه خودش دوست دارد صدا بزند » . ^{( 1 )}

امام باقر ( عليه السلام ) نيز فرمود :

« روزي يكي از اعراب بني تميم به حضور رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) شرفياب شد و گفت : يا رسول الله مرا سفارشي كن .

حضرت در ضمن سفارش هايي به او فرمود : با مردم دوستي كنوآنان رادوست بدارتاتورا دوست بدارند » . ^{( 2 )}

30 ـ احترام به سال خوردگان

در هر كارواني معمولاً تعدادي از افراد سال خورده وجود دارند كه نيازمند كمك همسفران خويش اند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كافي ، ج2 ، ص643

2 ـ كافي ، ج2 ، ص642

85

هنگام سوار شدن و پياده شدن از اتوبوس و يا هواپيما و رفتن و برگشتن به حرم و بالأخره هنگام انجام اعمال ، سزاوار است ديگر حاجيان آن ها را ياري دهند .

امام صادق ( عليه السلام ) فرمود :

« احترام به مرد سال خورده ، احترام به خدا است » . ^{( 1 )}

در حديثي ديگر رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود :

« هركس ، سالمندي را كه در اسلام موي خود را سپيد كرده احترام كند ، خداوند او را از هراس روز قيامت آسوده سازد » . ^{( 2 )}

31 ـ سلام كردن به همسفران

انس و علاقه ميان برادران و خواهران ديني ، يكي از زيباترين هديه هاي دين مقدس اسلام به مردم است و از جمله اموري كه مي تواند اين پيوند را استوار سازد ، سلام كردن به يكديگر است . در برخوردهاي داخل كاروان و نيز در ديدار با مسلمانان ديگر كشورها ، سخن را با سلام آغاز كنيد .

رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود :

« پيش از سخن گفتن سلام كنيد و كسي كه بدون

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كافي ، ج2 ، ص658

2 ـ همان .

86

سلام سخن آغاز كرد پاسخش را ندهيد » . ^{( 1 )}

آن حضرت در حديث ديگري فرمود :

« نزديك ترين مردم به خدا و رسولش كسي است كه آغاز به سلام كند » . ^{( 2 )}

هنگام سلام گفتن نيز بلند سلام دهيد تا طرف مقابل صداي شما را بشنود .

امام باقر ( عليه السلام ) فرمود :

« خداوند ، آشكار سلام كردن را دوست مي دارد » . ^{( 3 )}

امام صادق ( عليه السلام ) نيز فرمود :

« هرگاه يكي از شما به ديگري سلام دهد ، صدا به سلام بلند كند و نگويد : من سلام كردم ، آن ها جوابم را ندادند . شايد سلام كرده و آن ها نشنيده باشند ! هريك از شما نيز كه جواب سلام را مي دهد ، بلند جواب دهد تا مسلماني نگويد : من سلام كردم و پاسخ من را ندادند . . . » . ^{( 4 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كافي ، ج2 ، ص644

2 ـ همان .

3 ـ همان ، ص645

4 ـ همان .

87

روش اجرايي سلام كردن را نيز پيشوايان ديني ، خود به ما آموخته اند .

امام صادق ( عليه السلام ) فرمود :

« كوچك بر بزرگ ، رهگذر بر كسي كه نشسته و آنان كه تعدادشان كم است بر كساني كه تعدادشان بيشتر است سلام كنند . » ^{( 1 )}

همچنين اگر تعدادي در مجلسي نشسته اند آنان كه تازه به مجلس وارد مي شوند به آنان كه قبلا در آن مجلس حضور يافته اند سلام دهند . ^{( 2 )}

اما اگر جمعي نشسته اند و گروهي به مجلس وارد شده و سلام كنند ، كافي است يك نفر آن را پاسخ دهد . ^{( 3 )}

32 ـ لبخند به همسفران

حاجيان در طول سفر حج تلاش كنند تا در برخورد با همسفران به روي آنان لبخند بزنند .

امام باقر ( عليه السلام ) فرمود :

« تَبَسُّمُ الرَّجُلِ فِي وَجْهِ أَخِيهِ حَسَنَةٌ وَصَرْفُ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كافي ، ج2 ، ص646

2 ـ همان ، ص647

3 ـ همان .

88

الْقَذَي عَنْهُ حَسَنَةٌ وَمَا عُبِدَ اللَّهُ بِشَيْء أَحَبَّ إِلَي اللَّهِ مِنْ إِدْخَالِ السُّرُورِ عَلَي الْمُؤْمِنِ » . ^{( 1 )}

« لبخند هر مردي به روي برادر مؤمن خود حسنه است و پاداش دارد و برگرفتن خار و خاشاك از چشم او [ و برداشتن مانع از سر راه او ] حسنه است و خدا به چيزي محبوب تر ازمسرورساختن مؤمن پرستش نشده است . »

امام صادق ( عليه السلام ) نيز فرمود :

« كسي از شما گمان مبرد كه اگر مؤمني را شاد كند فقط او را خوشحال كرده ، بلكه به خدا ما را شاد كرده و بلكه به خدا سوگند رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) را شادمان كرده است » . ^{( 2 )}

33 ـ كمك به همسفران

مستحب است مسافر به همراهان خود در طول سفر كمك كند و بار خويش را به دوش ديگران نياندازد .

در حضور رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) سخن از مردي به ميان آمد و درباره او گفته شد :

او آدم خوبي است . سپس درباره اوصاف وي به

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كافي ، ج2 ، ص188

2 ـ كافي ، ج2 ، ص189

89

پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) عرض شد :

او با ما به حج آمد ، هر زمان در مكاني منزل مي كرديم ، پيوسته ذاكر خدا بود و « لا إِلهَ إِلاَّ اللهُ » مي گفت و آن گاه كه حركت مي كرديم ، پيوسته خدا را ياد مي كرد و ذكر خدا مي گفت تا باز در منزلي ديگر فرود مي آمديم .

رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود :

پس چه كسي شترش را علوفه مي داد و غذايش را آماده مي كرد ؟

پاسخ دادند : همه ما .

رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود : همه شما از او بهتريد ! ^{( 1 )}

پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در اين زمينه براي اصحاب و ياران خويش الگو بود . در روايت آمده است كه آن حضرت در سفري به اصحاب خود فرمودند تا گوسفندي قرباني كنند ، يكي از مردان همراه گفت : ذبح گوسفند به عهده من ؛ ديگري گفت : پوست كندن آن نيز با من ؛ سوّمي گفت : قطعه قطعه كردن گوشت ها با من و چهارمي گفت پختن آن نيز با من .

رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) نيز فرمود : فراهم كردن هيزم نيز با من ! اصحاب گفتند يا رسول الله ، پدران و مادران ما

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ مكارم الاخلاق ، ج1 ، ص564 ، ح1955 ؛ ميزان الحكمة ، ح8614

90

فداي شما باد ! نبايد شما به زحمت بيفتيد ، ما به جاي شما كارها را انجام مي دهيم !

حضرت فرمود : مي دانم كه شما به جاي من انجام مي دهيد ، ليكن خداوند عزّوجل دوست نمي دارد بنده اي را كه اگر با گروهي مسافرت كرد ، گوشه اي بنشيند [ و كار نكند ] . حضرت اين سخن را فرمود و برخاست تا براي آن ها هيزم جمع آوري كند . ^{( 1 )}

بنابراين ، گرچه هم اكنون كارها به مدير و خدمه كاروان واگذار گرديده ، ليكن حاجي نبايد خود را از فيض خدمتگزاري به حاجيان محروم سازد .

امام سجاد ( عليه السلام ) مسافرت نمي رفتند مگر با كساني كه آن حضرت را نمي شناختند و از همان آغاز نيز با آن ها شرط مي كردند كه در طول سفر كار كنند و نيازهاي كاروان را برآورده سازند .

در يك سفري كه حضرت با گروهي همراه شد ، مردي آن حضرت را ديد و شناخت ، سپس به كاروانيان گفت :

آيا مي دانيد اين مرد كيست ؟ گفتند : نه .

گفت : اين علي بن الحسين ( عليهما السلام ) است !

آن جمع به طرف آن حضرت آمده ، دست و پاي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ بحارالانوار ، ج76 ، ص273 ، ح31

91

ايشان را بوسه زدند و گفتند :

فرزند رسول خدا ! آيا مي خواستي آتش دوزخ ما را ، به دليل رفتار نادرست ما با شما ، فرا گيرد ؟ و در پايان عمر به هلاكت گرفتار آييم ؟ چه باعث شده تا شما اين چنين عمل كنيد ؟

حضرت فرمود : يكوقت با گروهي كه مرا مي شناختند همسفر شدم ؛ آن ها به خاطر رسول خدا بيش از حد به من احترام و كمك كردند و من نگران تكرار آن توسط شما بودم ، بنابراين مخفي بودن كارم را بيشتر دوست دارم ! ^{( 1 )}

پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود :

« كسي كه مؤمنِ مسافري را ياري دهد ، خداوند هفتاد و سه ناراحتي را از وي دفع كند و در دنيا و آخرت او را از همّ و غم پناه دهد و بلاي بزرگي را كه در روز اجتماع مردم [ فرداي قيامت ] ، با آن روبه رو است مرتفع سازد » . ^{( 2 )}

اسماعيل خَثْعَمي گويد : به امام صادق ( عليه السلام ) عرض كردم : وقتي ما [ در سفر حج ] به مكه مي رسيم ، همراهان ما مرا نزد اثاثيه گذاشته ، خود به طواف مي روند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وسائل الشيعه ، ج11 ، ص430 ، ح15177

2 ـ همان .

92

حضرت فرمود : « اَنْتَ اَعْظَمُ اَجْراً » ؛ « پاداش و اجر تو از آن ها بيشتر است » . ^{( 1 )}

شخص ديگري به نام مُرازِم بن حكيم گويد :

با محمد بن مُصادِف همراه بودم ، وقتي به مدينه رسيديم من بيمار شدم ، وي نيز مرتب مرا تنها مي گذاشت و به مسجد مي رفت ، من شكايت او را به پدرش مصادف كردم ، او نيز مسأله را به امام صادق ( عليه السلام ) خبر داد ، حضرت براي محمد بن مصادف پيغام فرستاد و فرمود :

« قُعُودُكَ عِنْدَهُ أَفْضَلُ مِنْ صَلاتِكَ فِي الْمَسْجِدِ » . ^{( 2 )}

« نشستن تو در كنار او ، از نماز خواندنت در مسجد بالاتر و برتر است . »

رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود :

« سَيِّدُ الْقَوْمِ خادِمُهُمْ فِي السَّفَرِ » . ^{( 3 )}

« بزرگ هر قومي كسي است كه در سفر خدمتگزار آنان باشد . »

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كافي ، ج4 ، ص545 ، ح26

2 ـ همان ، ص27

3 ـ محجة البيضاء ، ج4 ، ص61

93

بنابراين در طول سفر ، به خصوص روزهايي كه حاجيان به عرفات و مشعر و منا مي روند ، همسفران به ويژه افراد مسن و بيمار را ياري دهند تا با اين عمل ، پاداش آن ها مضاعف گردد » .

34 ـ ناسازگاري ممنوع

افراد بشر ، هرچه از خوبي ها بهره مند باشند ، باز ممكن است در برخي شرايط گرفتار كم حوصله گي ، بهانه گيري و ناسازگاري شوند و به همين دليل ، هم خود و هم ديگران را ناراحت كنند .

رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) در سفري كه به حج مشرف مي شدند فرمودند :

« مَنْ كانَ سَيِّيءُ الْخُلْقِ وَالْجِوارِ فَلا يَصْحَبُنا » . ^{( 1 )}

« كسي كه بداخلاق است و به همسايه خود بدي مي كند ، با ما همراه نشود . »

دليل اين سخن واضح است ؛ زيرا آن كس كه

در وضعيت عادي كج خلق بوده و همسايه آزاري مي كند ، هنگام سفر و برخورد با سختي ها و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ بحارالانوار ، ج73/273

94

مشكلات ، رفتاري به مراتب نامناسب تر با ديگران

خواهد داشت .

علي بن ابي طالب ( عليه السلام ) كميِ ناسازگاري با همسفران را از نشانه هاي جوانمردي در سفر برشمرده است . ^{( 1 )}

سعدي گويد :

يكي خوب كردار خوش خوي بود * * * كه بدسيرتان را نكوگوي بود

به خوابش كسي ديد چون درگذشت * * * كه باري حكايت كن از سرگذشت

دهاني به خنده چو گُل باز كرد * * * چو بلبل به صوتي خوش آغاز كرد

كه بر من نكردند سختي بسي * * * كه من سخت نگرفتمي با كسي ^{( 2 )}

امام صادق ( عليه السلام ) فرمود :

« مسافرت و سير منازل ، توشه انسان را تمام ، اخلاق را بد و لباس را فرسوده مي كند . . . » . ^{( 3 )}

در مسافرت نظم زندگي عادي مردم به هم مي خورد

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ بحارالانوار ، ج73 ، ص266 ، ح1

2 ـ بوستان سعدي : باب چهارم ، ص232

3 ـ بحارالانوار ، ج73 ، ص277

95

و در غذا و استراحت و مكان آنان تغييراتي ايجاد

مي شود ، اين امور كه خودبه خود موجب تغيير در روحيه و اخلاق آنان مي گردد ، لذا بايد مسافران تلاش كنند تا در چنين وضعيتي ، همسفران خود را خسته و دل آزرده نكنند .

ناسازگاري آن چنان مذموم است كه امام باقر ( عليه السلام ) به نقل از رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود :

« اگر ناسازگاري در برابر چشم [ مردم ] مجسم شود ، هيچ آفريده اي از مخلوقات خداوند از آن زشت تر نخواهد بود . » ^{( 1 )}

زخاك آفريدت خداوند پاك * * * پس اي بنده افتادگي كن چو خاك

حريص و جهان سوز و سركش مباش * * * زخاك آفريدندت آتش مباش

چو گردن كشيد آتش هولناك * * * به بيچارگي تن بيانداخت خاك

چو آن سرفرازي نمود ، اين كمي * * * از آن ديو كردند ، از اين آدمي ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كافي ، ج2 ، ص321 ، ح2

2 ـ بوستان سعدي ، ص189

96

35 ـ آزار نرساندن به همسفران

زائران ، در جلسات و هنگام شركت در نمازهاي جماعت ، ورود و خروج به مساجد ، سوار شدن به اتوبوس و مواردي از اين قبيل ، تلاش كنند تا ديگران را آزار ندهند ، در مكان هايي كه مي روند ، هركجا جاي خالي بود بنشينند و از تردّد و عبور ميان جمعيّت فشرده حجّاج اجتناب نمايند .

سيره رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) اين گونه بود كه هروقت به محلي وارد مي شد ، در نزديك ترين جا به ايشان ـ يعني دم در ـ مي نشست . ^{( 1 )}

آن حضرت همچنين فرمود :

« هرگاه يكي از شما به مجلسي وارد شد ، در كنار آخرين نفري كه نشسته بنشيند » . ^{( 2 )}

رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) در حديث ديگري فرمود :

« هرگاه كسي در مجلسي وارد شود كه تعدادي آن جا حضور دارند ، اگر از ميان آنان برادر ديني خود را دعوت نموده و براي وي در كنار خود جا باز كند ، بايد دعوت او را بپذيرد ؛ زيرا اين احترامي است كه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كافي ، ج2 ، ص662

2 ـ بحارالانوار ، ج16 ، ص240

97

برادر ديني او براي وي قائل شده و بدينوسيله او را گرامي داشته است . و اگر كسي براي وي جا باز نكرد ، در مجلس بنگرد ، هركجا جاي راحتي براي نشستن بود ، همان جا بنشيند » . ^{( 1 )}

36 ـ ناديده گرفتن لغزش ها

در مسافرت گاهي آگاهانه و گاهي از روي غفلت ممكن است يكي از همسفران دچار لغزش شده ، كار خلافي انجام دهد . سيره اهل بيت عصمت و طهارت ( عليهم السلام ) در اين زمينه آن بوده كه اين لغزش ها را يا ناديده مي گرفتند و يا با تذكر ، فرد خطاكار را اصلاح مي كردند .

زراره از امام باقر و امام صادق ( عليهما السلام ) نقل كرده كه فرمودند :

« نزديك ترين موضع بنده به كفر آن است كه با مردي برادر ديني باشد و لغزش ها و خطاهاي او را شمرده [ نزد خود نگه دارد ] تا روزي او را به خاطر آن لغزش ها سرزنش كند » . ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ بحارالانوار ، ج72 ، ص465

2 ـ كافي ، ج2 ، ص354

98

طبيعي است كه هركس به دنبال كشف عيوب و خطاهاي مردم باشد ، عملا ديگران را به مقابله دعوت كرده و آنان را بر اين كار ترغيب مي كند و همين ، موجب حرمت شكني و درگيري مؤمنان و مسلمانان با يكديگر خواهد شد .

رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود :

« به دنبال كشف لغزش هاي مؤمنان نباشيد ، زيرا هركس به دنبال لغزش هاي برادر ديني خود برآيد ، خداوند لغزش هاي او را دنبال مي كند و آن كس كه خداوند به دنبال لغزش هايش برآيد ، او را رسوا خواهد كرد ، گرچه در داخل خانه اش باشد » . ^{( 1 )}

در حديث ديگري امام صادق ( عليه السلام ) از رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) نقل كرده اند كه فرمود :

« اي كساني كه به زبان اسلام آورده ، ولي ايمان در دل هايتان نفوذ نكرده است ! مسلمانان را نكوهش نكنيد و به دنبال عيوب آنان نباشيد كه هركس چنين كند ، خداوند عيوب او را پيگيري مي كند و هركه را خداوند دنبال عيب او برآيد ، او را رسوا مي كند ، گرچه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كافي ، ج2 ، ص355

99

در درون خانه اش باشد » . ^{( 1 )}

با رعايت اين نكته اخلاقي ، مي توان در كاروان ها فضايي صميمي ايجاد كرد و بر شيريني و لذّت سفر افزود ، از اين رو حاجيان بايد با خوشبيني نسبت به يكديگر برخورد كنند و هرگز به دنبال شمردن لغزش هاي ديگران نباشند .

37 ـ بازگو نكردن خاطرات تلخ

زندگي در سفر حج ، جمعي و گروهي است

و درنتيجه ، افراد مختلف با سليقه ها و رفتارهاي گوناگون كنار همديگر جمع شده ، چندين روز با

هم زندگي مي كنند و به طور طبيعي اين اختلاف سليقه ها ، گاهي منتهي به نزاع و درگيري و

كدورت مي شود . توصيه اهل بيت عصمت و

طهارت ( عليهم السلام ) به حاجيان اين است كه با همسفران خود ، جوانمردانه برخورد نموده ، پس از مراجعت نيز در هيچ مجلسي ، حوادث ناخوشايند سفر را براي ديگران بازگو نكنند .

امام صادق ( عليه السلام ) در حديثي ، يكي از دلايل جوانمردي در سفر را كتمان اسرار و رازداري همراهان

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ همان ، ص354

100

پس از جدا شدن از آن ها ذكر مي كنند . ^{( 1 )}

آن حضرت در حديث ديگري فرمود :

« لَيْسَ مِنَ الْمُرُوءَةِ أَنْ يُحَدِّثَ الرَّجُلُ بِمَا يَلْقَي فِي السَّفَرِ مِنْ خَيْر أَوْ شَرّ » . ^{( 2 )}

« اين از جوانمردي نيست كه انسان آن چه از خوب و بد در سفر ديده و با آن برخورد كرده را بازگو نمايد . »

38 ـ جوانمردي در سفر

در سفر حج ، حاجيان بايد با همسفران جوانمردانه برخورد كنند و سختي ها را به جان خريده ، آسايش و آرامش ديگران را برخود ترجيح دهند .

هنگام سوار شدن به اتوبوس ها ، موقع صرف غذا ، زمان استفاده از بالابرها و . . . ديگران ـ به خصوص كودكان و كهنسالان ـ را برخود مقدم بدارند و با برخورد صحيح و اسلامي و لبخند خستگي را از تن همسفران خويش بزدايند و به تعبير روايات ، از خود جوانمردي نشان دهند .

رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) تلاوت قرآن ، ساختن مسجد ،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ مكارم الاخلاق ، ج1 ، ص541 ، ح1876 ؛ امالي مفيد ، ص44 ، ح3

2 ـ آثارالصادقين ، ج8 ، ص492