بخش 2

29

فصل دوم

* عوامل استجابت دعا

* شرايط دعا كردن

* ايام و زمان براي دعاهاي خاص

31

زائر عزيز كه دست نياز و تضرع به درگاه احديت دارد، نيكوست كه به عوامل استجابت دعا، شرايط دعا كردن و زمان دعا توجه كرده تا حضرت حق عنايتي به خواسته‌هايش داشته و آنها را برآورده نمايد.

الف: عوامل استجابت دعا

1 ـ طهارت

2 ـ وقت مخصوص (در بند ج توضيح داده مي‌شود)

3 ـ حالات مخصوص (موقع گريه و رقت قلب)

4 ـ نماز قبل از دعا

5 ـ گريه و تضرع

ب: شرايط دعا كردن

ـ خضوع

32

ـ اميدواري

ـ شناخت خداوند

ـ اعتقاد به قدرت و علم خداوند

ـ اذن پروردگار

ـ دعاي خير كردن

ـ قطع اميد از غير خدا

ـ ستم نكردن به مال و آبروي ديگران

ـ عمل به وظيفه

ـ حضور قلب در دعا

ـ ستايش خداوند قبل از دعا

ـ ذكر اسامي مناسب خدا يا غفّار (براي آمرزش گناه) يا رزّاق (درخواست روزي) يا قهّار (براي غلبه بر دشمن) و...

ـ يادآوري نعمت هاي خوب خدا

ـ دعا درنهان

ـ اصرار بر دعا

ـ در نظر گرفتن عموم مردم

ـ دعاي دسته جمعي

ايام و زمان براي دعاهاي خاص

ـ شب و روز جمعه: براي توبه و طلب آمرزش

ـ آخر شب تا طلوع فجر، توبه و آمرزش

ـ بين الطلوعين: درخواست روزي

33

ـ سه شب قدر و 23 رمضان و شب هاي احيا (شب اول رجب، نيمه شعبان، شب عيد فطر، شب عيد قربان) براي جميع خواسته‌ها و عاقبت بخيري و آمرزش و درخواست تقدير نيكو

ـ وقت ظهر: وقت زوال درهاي آسمان و بهشت باز است و حوائج بزرگ برآورده مي‌شود.

ـ طلوع فجر تا طلوع آفتاب: هر كه در اين موقع نماز بخواند و هر درخواستي كند مستجاب مي‌شود.

ـ روز عرفه: آمرزش گناه

ـ در حالتهاي خوش، موقع گريه و رقت قلب

ـ رفتن در مكان‌هاي دعا، مكان‌هاي شريف (زير گنبد امام حسين (عليه السلام) ، صحراي عرفات).⁽¹⁾

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - تمام مباحث اين فصل از كتاب المراقبات، آيت الله ميرزا جواد ملكي تبريزي گرفته شده است.

35

فصل‌سوم

* رواياتي در باب فضيلت عمره مفرده

37

رواياتي در باب فضيلت عمره مفرده

در بسياري از روايات، عمره، حج اصغر شمرده شده است و داراي فضايل بي شماري است. در اين فصل به برخي از اين فضايل از زبان معصومين اشاره مي‌شود:

قال رسول‌الله (صلّي الله عليه وآله وسلّم) : اِعلَم اَنَّ العُمرَةَ هي الحجُّ الاصغر و اَنَّ عمرةً خيرٌ من الدّنيا و ما فيها1

پيامبر اكرم (صلّي الله عليه وآله وسلّم) فرمودند: بدان كه عمره،‌ همان حج اصغر است، كه بهتر از دنيا و آنچه در آن است مي‌باشد.

نبيّ اكرم (صلّي الله عليه وآله وسلّم) در فرازي ديگر مي‌فرمايد:

اَلْحَجَّةُ ثَوابُها اَلْجَنَّة وَالْعُمْرَةُ كَفّارَةُ لِكُلِّ ذَنْبٍ2

پاداش حج، بهشت است و عمره، كفارة هر گناه است.

و باز پيامبر رحمت در اين خصوص مي‌فرمايد:

اَلعُمرَةُ مِنَ الْحَجّ بِمَنزلةِ الرأسِ منَ الْجَسَدِ وَبمنزلةِ الزكاةِ منَ الصّيام3

عمره نسبت به حج، بمنزله سر نسبت به بدن است و بمنزله زكات روزه است.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - الحج و العمرٍه/ ‌آيت‌الله ري شهري/ ص 292 / ح 783

2 - همان / ص 292 / ح 784

3 - همان / ص 293 / ح 794

38

در باب انجام عمره در ماههاي مختلف نيز رواياتي آمده است. از جمله:

قال الصادق (عليه السلام) اِنَّ عَليّا7 كانَ يَقولُ في كُلِّ شَهْرٍ عُمرة1

امام صادق (عليه السلام) فرمودند: حضرت علي (عليه السلام) مي‌فرمود: در هر ماهي عمره‌اي است.

و در مورد افضل اين عمره‌ها نيز آمده است، كه: بافضيلت‌ترين عمره، عمرة رجبيه است. چنانچه رسول مكرم اسلام (صلّي الله عليه وآله وسلّم) مي‌فرمايد:

اَفْضَلُ الْعُمْرَةِ عُمرةُ رَجبٍ2

و نيز از امام صادق (عليه السلام) منقول است كه فرمودند:

انَّ الْعُمرَةَ في رَجَبٍ تَلي الحَجّ في الفضل3

امام صادق (عليه السلام) فرمود: فضيلت عمره در رجب مانند فضيلت حج است.

و در جايي ديگر از حضرتش دربارة فضيلت عمره در رجب نسبت به رمضان سئوال شد فرمود:

اَنّهُ سُئِلَ: اَيُّ الْعُمرَة اَفْضَلَ، عمرةُ في رجبٍ اَوْ عُمرةُ في شَهر رمضان؟ فقالَ لا، بَلْ عمرة في شهر رجب افضل.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - الحج و العمرٍه/ ‌آيت‌الله ري شهري / ص 294 / ح 797

2 - همان / ص 295 / ح 800

3 - همان / ص 296 / ح 802

39

وقتي از امام صادق (عليه السلام) درباره فضيلت عمره در ماه رمضان و ماه رجب سئوال شد، حضرت فرمودند: عمره در ماه رجب بافضيلت‌تر است.⁽¹⁾

در فراز ديگر امام صادق (عليه السلام) مي‌فرمايد:

اَلمعتمرُ يَعْتمرُ في اَيِّ شُهورِ السنّةِ شَاءَ وَاَفْضَلُ العُمرةِ، عمرةُ رَجَب.⁽²⁾

حضرت امام صادق (عليه السلام) فرمودند: عمره گذار مي‌تواند در هر ماهي كه بخواهد عمره بگذارد و با فضيلترين عمره، عمره در ماه رجب است.

نبي مكرم اسلام (صلّي الله عليه وآله وسلّم) نيز عمره‌هايي برگزار كرده‌اند چنانچه ابن عباس نقل مي‌كند:

اِنَّ النبيَّ اِعتمرَ اَرْبَعَ عُمْرَ، عُمرةُ الحُدَيبيةِ، عُمْرَةُ القضا مِن قابِلْ و الثَّالِثةُ مِنْ جِعرانه، و الرابعةُ التي مَعَ حَجَّتَه (عليها السلام)

همانا پيامبر اكرم (صلّي الله عليه وآله وسلّم) 4 عمره انجام دادند: 1 ـ عمره حديبيه 2 ـ عمره القضا (از جحفه محرم شدند) و 3 ـ عمره‌اي كه (پس از بازگشت از جنگ حنين) از جعرانه محرم شده‌اند و

4 ـ عمره‌اي كه در حجةالوداع انجام دادند.

امام صادق (عليه السلام) فرمودند: كسي كه به زيارت كعبه بيايد و بر حق و حرمت‌ ما، هم چون حق و حرمت كعبه عارف باشد، از

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - الحج و العمرٍه/ ‌آيت‌الله ري شهري / ص 296 / ح 802

2 - همان / ص 296 / ح 801

3 - همان / ص 299 / ص 814

40

مكه خارج نمي‌شود مگر اين كه گناهانش مورد غفران قرار گيرد.

مولي الموحدين امام علي (عليه السلام) نيز در باب فضيلت عمره مي‌فرمايد:

الحاجّ و المعتمر وَفْدُ اللهِ وَيَحْبُوهُ بالمغفرة1

زائر حج و عمره ميهمان خداست و خداوند به او آمرزش، هديه مي‌كند.

امام سجاد (عليه السلام) نيز مي‌فرمايند:

حِجُّوا وَاعْتَمروا، تَصِحَّ اَجْسامُكُم وَتَتَّسِعْ اَرزاقُكم و يَصْلُحْ اَيمانُكم وَتُكفوا مَؤُونَةَ النّاسِ وَمَؤُونَةَ عَيالاتِكُم2

حج و عمره بجا آوريد تا بدنهايتان سالم بماند و روزيها و درآمدهايتان زياد شود و ايمانتان استوار گردد و هزينة مردم و خانة خود را تأمين كنيد.

و امام علي (عليه السلام) نيز مي‌فرمايد:

وَحَجُّ الْبَيتِ وَالعمرةُ فَانّهُما يَنفيان الفَقر و يُكَفِّرانِ الذّنب و يُوجِبان الجَنَّةِ3

بجا آوردن حج و عمره ناداري را از بين مي‌برند، گناهان را پاك مي‌كنند و موجب رفتن به بهشت مي‌شوند.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - ميزان الحكمه با ترجمه فارسي / ح 3 / ص 1000 / ح 3260

2 - همان / ح 3271

3 - همان / ح 3280

41

* اخلاق معاشرت

* معيار معاشرت

43

اخلاق معاشرت

از آن جايي كه اين سفرِ الهي ـ معنوي، اجتماعي است و از اهداف بالندة آن ايجاد ارتباط با همنوعان و هم كيشان مي‌باشد آداب و اخلاق معاشرت در سايه فرهنگ اسلامي در اين جايگاه، تلألويي خاص، مي‌يابد. لذا در اين فصل با الهام از كلام مصومين به فرازهايي از اخلاق معاشرت پرداخته مي‌شود و انتظار مي‌رود:

1ـ زائران محترم ضمن دقت در تأثير فوق العادة معاشرت با ديگران، در شكل‌گيري بيشتر شخصيت فردي، اجتماعي و ديني خود گام مؤثري بردارند.

2 ـ در معاشرت با ديگران همواره اين اصل را مد نظر داشته كه آنچه براي خود مي‌پسندند براي ديگران نيز بپسندند.

3 ـ در اختلافات اجتماعي ميان مسلمانان بي تفاوت نباشند و براي حل اختلاف پيش قدم شوند.

حقيقتاً ارتباط و معاشرت سازنده با ديگران يكي از مهم‌ترين و اصلي ترين نيازهاي روحي و رواني انسان است و به همين جهت است كه بسياري از فيلسوفان انسان را مدني‌بالطبع دانسته‌اند.

معيار معاشرت

مولي الموحدين امام علي (عليه السلام) معيار معاشرت را در سفارش به فرزند گرامي‌اش امام حسن مجتبي (عليه السلام) چنين مطرح مي‌نمايد:

44

يا بُنَيَّ اِجْعَلْ نَفْسَكَ ميزاناً فيما بَيْنَكَ وَبَيْنَ غيرِكَ فَاحْبِبْ لغيرِكَ ما تُحِبُّ لِنَفْسكَ وَاَكْرَهْ لَهُ ما تَكْرهُ لَها،‌ ولاتَظْلِمْ كَما لاتُحِبُّ اَنْ تُظْلَمَ وَاَحْسِنْ كَما تُحِبُّ اَنْ‌يُحْسَنَ اَلَيكَ وَاسْتَقْبِحْ مِنْ نَفْسكَ ما تَسْتَقْبِحُهُ مِنْ غَيرِكَ وَاِرْضَ مِنَ النّاسِ بِما تَرضاهُ لَهُمْ مِنْ نَفْسِكَ وَلاتَقُلْ ما لاتَعْلَمُ وَاِنْ قَلَّ ما تَعْلَمُ وَلاتَقُلْ ما تُحِبُّ اَنْ يُقالَ لَكَ.⁽¹⁾

پسرم! خود را ميان خويش و ديگري ميزاني قرار بده، پس آنچه براي خود دوست مي‌داري براي ديگران نيز دوست بدار. و آن چه را كه براي خود نمي‌پسندي براي ديگران هم نپسند. و ستم مكن، چنانكه دوست نداري بر تو ستم شود. و نيكي كن چنانكه دوست مي‌داري به تو نيكي كنند. و آن چه براي ديگران زشت مي‌بيني براي خود زشت بدان و براي مردم چيزي را رضايت بده كه براي خود مي‌پسندي و به ديگران نگو، آن چه را شنيدن آن را دوست نداري. و نگو آن چه را نمي‌داني، هر چند اندك است آن چه را كه مي‌داني. و نگو آن چه را كه دوست نداري، ديگران به تو گويند.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - نهج البلاغه / نامه 31 / ترجمه محمد دشتي / ص 526.

45

اين قانوني است كه حضرت به عنوان ملاك و معيار عام براي اخلاق اجتماعي مطرح مي‌نمايند. و بهترين و كاملترين معيار براي برخوردهاي اجتماعي اعم از برخورد با خويشان و نزديكان و همسفران مي‌باشد. واقعاً توقع نابجايي است كه از ديگران انتظار داشته باشيم به ما احترام كنند. از ما بدگويي ننمايند. در زندگي و حريم خصوصي ما وارد نشوند و حتي ما را به خود ترجيح دهند، در حالي كه ما خود را در برابر آنان ملتزم به رعايت هيچ كدام ندانيم!!! پس بايد آنچه را كه بر خود نمي‌پسنديم بر ديگران نپسنديم.⁽¹⁾

برخي از خصلت‌هاي اخلاقي كه در زندگي اجتماعي بخصوص در سفر نمود بارزي دارد عبارتند از:

1 ـ اهتمام ورزيدن به كار مردم

تأكيد دائمي اسلام اين است كه مسلمانان همواره بايد دغدغه ديگران را داشته باشند و نسبت به همنوعان خويش احساس تكليف كنند

چنانچه حضرت ختمي مرتبت مي‌فرمايد:

اَلْخَلْقُ كُلُّهم عيالُ الله فَاَحَبُّ الخلقِ اِلَي الله اَحْسَنُ النّاسِ اِلي عَيالِهِ. 2

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - پند جاويد / محمدتقي مصباح يزدي / ج 1 / ص 20

2 - تاريخ يعقوبي / ج 2 / ص 105

46

مردمان همگي، عيال خداوندند، پس محبوترين افراد نزد خداوند، نيكوترين‌شان نسبت به عيال خداوند است و در جايي ديگر مي‌فرمايد:

اَلتَّودُّدُ اِلَي النّاسِ نِِصْفُ الايمان1

محبت نسبت به مردم، نصف ايمان است.

اين كلام ذيل از پيامبر اكرم (صلّي الله عليه وآله وسلّم) بيانگر اهميت خدمت به مردم در اسلام است و آن را از اعتكاف و عبادت يك ماهه نزد خداوند ارجمندتر مي‌داند. عوُن الْعَبدِ اَخاهُ يَومَاً خَيرٌ مِنْ اِعْتكافِهِ شَهْرَاً: كمك كردن بنده به برادرش، يك روز، بهتر از اعتكاف يك ماه است.⁽²⁾

شايان ذكر است دين مبين اسلام كه بطور عام اهتمام به امور خلق را مطرح مي‌كند، همت گماردن به مسائل و امور مسلمانان را بطور خاص مورد تأكيد قرار مي‌دهد همانطور كه پيامبر رحمت6 مي‌فرمايند: مَنْ اَصْبَحَ لايَهْتَمَّ بِاُمُورِ الْمُسْلمين فَلَيْسَ بِمُسْلم3 كسي كه صبح كند و به امور مسلمانان اهتمام نورزد، مسلمان نيست. لذا از اوجب وظايف مسلمين، دغدغه هم نوع داشتن و در غم و شادي او شريك بودن، در رتق و فتق امور او تلاش كردن مي‌باشد.

پر واضح است كه كمك به مردم فقط در مسائل مادي و رفاهي خلاصه نمي‌شود بلكه اعم از مسائل مادي و معنوي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - همان / 108

2 - كنزالعمّال / ج 3 / ص 415 / ح 7211

3 - اصول كافي / ج 4 / كتاب كفر و الايمان / باب الاهتمام في امور المسلمين/ ح1

47

است و آنانكه در جهت هدايت روحي و معنوي مردم هم، تلاش مي‌كنند، رضايت حق را بدست آورده‌اند.

2 ـ برآورده كردن نيازهاي مردم

يكي ديگر از وظايف اخلاقي ما در جامعه، رفع نياز دوستان و خويشان است و چه نيكوست زائران حريم الهي بدانند كه امام صادق (عليه السلام) فرمود:

لَقضاءُ حاجَةِ إِمْرءٍ مُؤْمِنٍ اَحَبَّ‌ اِلَي الله مِنْ عِشْرين حَجَّةً كُلَّ حَجَةٍ يُنْفِقُ فيها صاحبُها مِأتة اَلْفٍ.⁽¹⁾

امام صادق (عليه السلام) فرمود: رفع نياز از يك مسلمان و برآورده ساختن حاجت او، نه تنها اجر و پاداشي بالاتر و برتر از بيست حج، كه هر كدام همراه با انفاق هزاران دينار در راه خدا باشد دارد ، بلكه از محبوترين كارها نزد خداوند به حساب مي‌آيد.

افزون بر اين، در روايات از مسلمانان خواسته شده كه به محض اطلاع از نياز يك مؤمن، در صورت امكان در رفع نيازش پيشقدم شده و حتي اجازه ندهد كه آن فرد، نيازش را به زبان آورد. چنانچه مي‌فرمايد: اِذا عَلِمَ الرَّجل اَنَّ اَخاهُ المُؤْمن مُحْتاجٌ فَلَمْ يُعْطِهِ شَيْئَاً حَتّي سَأَلَهُ ثُمَّ اَعْطاهُ لَمْ يُؤْجَرْ عَليه2، و حتي اگر كسي خودش قادر نيست نياز برادر مسلمانش را برآورده كند ولي مي‌تواند از اعتبار و آبروي خود مايه بگذارد اخلاقاً بايد چنين كند و بايد از هر راهي كه مي‌داند

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - اصول كافي ج 2 / كتاب ايمان و كفر / باب السعي في حاجة المؤمن / ح 4

2 - بحارالانوار / ج 71 / ص 312 / ح 312

48

و مي‌تواند در جهت رفع نياز برادر مسلمانش كوشش كند هر چند كه كوشش او هم به جايي نرسد. امام رضا (عليه السلام) در اين زمينه مي‌فرمايد:

اِنَّ لِلّهِ عِـبادَاً في الارض يَسْعَونَ في حَوائِجِ النّاس، هُم الآمنُونَ يَومَ القيامةِ وَمَنْ اَدْخَلَ عَلي مُؤمنٍٍ سُرورَاً فَرَّحَ اللهُ قَلبَهُ يَومَ القيامةِ1

خداوند را در روي زمين بندگاني ا ست كه در برآورده ساختن نيازهاي مردم تلاش مي‌كنند اينان روز قيامت درامانند، هر كس كه مؤمني را شاد نمايد، خداوند در روز قيامت دل او را شاد مي‌كند.

3 ـ ايجاد دوستي و الفت ميان مردم

يكي از بهترين و مطلوبترين اخلاقيات اجتماعي، ايجاد مودّت و دوستي ميان مردم است بدون ترديد در زندگي اجتماعي بخصوص در سفر، كدورتها و ناراحتي‌هايي ميان افراد پيش مي‌آيد افراد بر سر مسائلي كاملاً جزئي با يكديگر اختلاف پيدا مي‌كنند و همين اختلافات جزئي گاهي باعث غفلت مي‌شود و گناهان ديگري را چون غيبت، تهمت، فحاشي و ... را در پي‌دارد. اينجاست كه اصلاح ميان مردم، جايگاه خويش را

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - اصول كافي ج 2 / كتاب ايمان و كفر / باب السعي في حاجة المؤمن / ح 2

49

مي يابد و بخاطر ارزش آن است كه امام صادق (عليه السلام) مي‌فرمايد:

صَدَقَةٌ يُحِبُّها اللهُ اصلاحُ بينِ النّاسِ اِذا تَفاسَدوُا وَتَقارَبُ بَينِهُم اِذا تَباعَدوا.⁽¹⁾

اصلاح اختلافات ميان مردم و نزديك كردن آنان به يكديگر زماني كه بينشان تفرقه و جدايي است، صدقه اي است كه خداوند آن را دوست دارد.

شايسته و نيكوست كه زائران حرم الهي و حرم نبوي بدانند اصلاح بين دوستان و همسفران اطاعت از خدا و پيامبرش است. چنانچه حضرت حق، خود مي‌فرمايد:

(فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَصْلِحُوا ذاتَ بَيْنِكُمْ وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ)⁽²⁾

پس تقوا پيشه كنيد و خصومتهايي را كه ميان شماست آشتي دهيد (اصلاح كنيد) و خدا و پيامبرش را اطاعت كنيد اگر ايمان داريد.

در نامه حضرت امير (عليه السلام) به فرزندانش امام حسن (عليه السلام) و امام حسين (عليه السلام) آمده است كه فرمودند:

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - اصول كافي / ج 2 / باب اصلاح بين النّاس / ح 1

2 - انفال / 1

50

فَاِنّي سَمِعْتُ جَدَّكُما صَلّي اللهُ عَليه وَآله يَقُول: صلاحُ ذاتِ البَينِ اَفْضَلُ مِنْ عامَةِ الصَّلاةِ وَالصّيام1

من از جدّ شما شنيدم كه فرمودند: آشتي دادن ميان مردم از نماز و روزة يكسال بهتر است.

4 ـ خوشرويي و حسن خلق

از ديگر سجايا و اخلاقيات اجتماعي حسن خلق است. حسن خلق بهترين كليد براي گشودن دلهاست. كلام ملايم، رفتار نيكو، گفتار مؤدبانه و جاذبه دار و تحمل و بردباري و خندان بودن همه از مظاهر حسن خلق است. خوش‌رويي و خوش‌خلقي و لبخند و تبسم از ويژگيهاي بارز نبي اكرم اسلام (صلّي الله عليه وآله وسلّم) است. قرآن مي‌فرمايد: (وَ إِنَّكَ لَعَلي خُلُقٍ عَظِيمٍ)⁽²⁾

خوش‌رويي و تبسم سبب شادي بخشيدن به ديگران و زدودن غم و اندوه از دل و رويشان مي‌باشد. اين كار پاداشي بس عظيم نزد خداي مهربان دارد. چنانچه صادق آل عبا (عليه السلام) مي‌فرمايد:

مَنْ اَخَذَ مِنْ وَجْهِ اَخيهِ الْمُؤمن قَذاةً كَتَبَ اللهُ لَهُ عَشْرَ حَسَناتٍ3

كسي كه از چهرة برادر ديني‌اش رنج و اندوهي را بزدايد خداوند به پاداش آن، ده حسنه در نامة اعمالش مي‌نويسد.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - نهج البلاغه / نامه 47 / ص 558 ترجمه محمد دشتي

2 - قلم / 4

3 - اصول كافي / ج 2 / ص 200

51

و حضرتش در جاي ديگر مي‌فرمايد:

اَيُّما مُسْلمٍ لَقِيَ مُسْلِماً فَسَّرَهُ سَرَّهُ اللهُ عَزّ وَجَلّ1

هر مسلماني كه با مسلماني ديدار كند و در برخورد، او را شادمان سازد، خداي متعال نيز او را خوشحال و مسرور خواهد ساخت.

خوش‌گويي هم در همين جايگاه است كه در برخورد با ديگران زباني نرم و شيرين و ملاطفت آميز داشته باشيم نه اين كه با زباني گزنده و تلخ و رويي عبوس و چهره‌اي درهم با مردم مواجه شويم. در اين باره امير المؤمنين (عليه السلام) مي‌فرمايد:

اَجْمِلُوا في الخِطاب تَسْمَعُوا جَميلَ الْجَواب

زيبا خطاب كنيد تا جواب زيبا بشنويد.⁽²⁾

5 ـ عفو و گذشت

از ديگر موارد اخلاق كاربردي، عفو و گذشت و چشم‌پوشي از خطاي ديگران است. كينه توزي ويژه روحهاي حقير و همتهاي پايين است. عفو و گذشت پل ارتباط بين مردمان و ايجاد محبت در قلوب آنان است كه به همراه خود براي فاعل نيز لذت روحي به ارمغان مي‌آورد و بحقّ گفته‌اند كه در عفو لذتي است كه در انتقام نيست.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - همان / ص 192

2 - غررالحكم / ج 1 / 139

52

اهميت عفو و گذشت در ارتباطات اجتماعي آن قدر زياد است كه زينت عبادت كنندگان، امام سجاد (عليه السلام) براي تأكيد اين مهم در دعاي مكارم اخلاق چنين مي‌فرمايد:

خداوندا:

مرا ثابت قدم و استوار گردان تا با ناخالصان و دغلها، خيرخواهانه برخورد كنم و هر كس از من دوري گزيد، به او نيكي كنم، و به كسي كه مرا محروم كرده، بذل و عطا كنم و با آن كه با من قطع رابطه كرده بپيوندم و كسي را كه غيبت مرا كرده به خوبي ياد كنم و توفقيقم ده كه نيكي را سپاسگزار باشم و از بدي چشم پوشم و درگذرم.⁽¹⁾

و هم‌چنين حضرت در دعاي 39 در بحث عفو و بخشش مي‌فرمايد:

بارالها، هر بنده‌اي كه درباره‌ام حرامي مرتكب شده يا پردة حرمتي را از من دريده، يا در حال حيات، حقّم بر عهده‌اش مانده پس او را نسبت به ستمي كه بر من روا داشته ببخش و در حقّي كه از من ضايع كرده درگذر و دربارة آن‌چه نسبت به من انجام داده سرزنش مفرما و به خاطر آزاري كه به من رسانده، رسوايش مگردان.

و اين گذشتن را كه در عفو ايشان به كار برده‌ام پاكيزه‌ترين صدقات قرار ده و مرا در برابر گذشت از ايشان به عفوت پاداش ده تا هر يك از ما به سبب فضل تو نيك بخت گردد.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - صحيفه سجاديه / دعاي 20

53

و اين است راه و رسم معاشرت سيدالساجدين، گلبرگهاي هدايت نبوي در سايه‌سار فرهنگ ديني و الهي.

6 ـ كنترل خشم

خشم و غضب بر هم زنندة تعادل روحي انسان است اگرچه به ظاهر يك اخلاق فردي به نظر مي‌رسد ليكن آنگاه كه آتش خشم شعله‌ور گردد مي‌تواند ويراني‌ها و خسارت‌هاي بزرگي به بار آورد. لذاست كه مهار آن جزء روابط و خلقيات اجتماعي محسوب مي‌شود.

متاسفانه برخي از مردم موقع عصباني شدن، كنترل خود را از دست داده و به هر كاري دست مي‌زنند تا التهاب نفس خويش را فروكش نمايند.

از جمله آن فحاشي، تهمت و ... مي‌باشد. حضرت علي (عليه السلام) مي‌فرمايد:

اِكْظِمْ الْغَيظَ عِنْدَ الْغَضَب و تَجاوَزْ مَعَ الدَّولَة تَكُنْ لَكَ الْعاقبة1

هنگام غضب، خشم خود را فروكش كن و هنگام قدرت درگذر، در اين صورت، عاقبت خوشي در انتظار توست.

7 ـ طمأنينه در برابر مشكلات

يكي ديگر از خلقيات فردي كه دامنة آثارش بيشتر از خود فرد در اطرافيان به منصه ظهور مي‌نشيند آرامش داشتن در برابر مشكلات و سختي‌هاست. روحيات افراد در مواجهه با

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - غررالحكم / ج 2 / ص 197

54

مشكل متفاوت است. برخي چون دريايي آرام و بي تلاطم و برخي چون رودي پر از موج پر تلاطم و پر سر و صدايند و در اثر اين اضطراب، هم خود، دچار نگراني شده و هم به ديگران انتقال استرس مي‌نمايند. لذا بايد كوشيد تا با حفظ آرامش و بررسي جنبه‌هاي گوناگون قضيه، راه حل مناسب يافت. چنانچه مولاي متقيان امام علي (عليه السلام) مي‌فرمايند:

كَمْ مِنْ صَعْبٍ تَسْهَلُ بالرِّفق1

چه بسيار دشواري‌هايي كه با آرامش آسان مي‌‌شود.

پس در برابر سختي‌هاي سفر و مشكلات راه نبايد بي‌قراري نمود و اظهار ناراحتي كرد.

سخن از اخلاق معاشرت بسيار است اما به همين بسنده كرده و اميد كه زائران عزيز با كاربردي كردن اخلاق، سفري شيرين و پربارِ معنوي را، براي خود به ارمغان آورند و در طي كردن پله‌هاي رشد و تعالي موفق گردند. چرا كه رعايت هر يك از اين موارد، صعود از نردبان رشد و رسيدن به ملكوت است.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 - همان / ج 4 / ص 551