بخش 2

25

بخش سوم

آثار اسلامي مكه و مدينه

مدينة منوّره

27

فصل اول

شهر پيامبر

شهر يثرب، بعد از ورود پيامبرخدا (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) ، مدينةالنبي يا به اختصار، «مدينه» ناميده شد. اين شهر در شمال مكه واقع است.

در سال يازدهم بعثت، پيامبر (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) اسلام را به شش نفر از قبيلة «خزرج» ـ كه با قبيلة «اوس» جنگ‌هاي ديرينه‌اي داشتندـ عرضه كرد.

در سال بعد، يازده نفر از مردم يثرب در عقبة منا، به محضر آن حضرت آمدند و با ايشان پيمان بستند. در سال سيزدهم نيز 72 نفر از بزرگان آن شهر مجدداً در عقبة منا به حضور پيامبر (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) رسيده، ضمن پذيرش اسلام، از ايشان دعوت كردند تا به يثرب بيايد و رهبري اين شهر را بر عهده گيرد.

در نخستين شب از ماه ربيع الأول سال

28

چهاردهم بعثت، پيامبر (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) عازم يثرب شد و علي (عليه السلام) در بستر آن حضرت خوابيد؛ اين شب در تاريخ به «ليلة المبيت» معروف است.⁽¹⁾

پيامبر (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) و همراهانش در روز دوشنبه، 12 ربيع‌الأول به دهكدة قبا وارد شدند و تا آخر هفته، به انتظار علي (عليه السلام) و مادرش فاطمة بنت اسد و فاطمة زهرا (عليها السلام) و فاطمه، دختر حمزه بودند.

علي (عليه السلام) در حالي وارد روستاي قبا شد كه خون از پاهاي مباركش مي‌چكيد؛ پيامبر (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) تا چشمش به پاهاي مجروح علي (عليه السلام) افتاد، اشك از ديدگانش جاري شد و او را در آغوش گرفت.

پيامبر خدا در روز جمعه، 16 ربيع الأول، به سوي مدينه حركت كرد و در ميان راه (500 متري قبا ) نخستين نماز جمعة اسلام را اقامه كرد.

در فضيلت مدينه، از پيامبرخدا (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) روايات بسياري نقل شده است.

رسول الله (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) اين شهر را مانند مكه حرم قرار داد و فرمود : «بارخدايا ! ابراهيم بندة تو و رسول تو، مكه را حرم قرار داد، من نيز مدينه را حرم قرار مي‌دهم.»

در فضيلت مدينه همين بس كه پيامبر پس از فتح مكّه، با اينكه مي‌توانستند در آن شهر مقدّس و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. خداوند متعال در سورة بقره آيه 207، اين عمل امير مؤمنان را ستوده است.

29

زادگاه خويش ساكن شوند، ولي به مدينه بازگشتند و مدفن و مضجع خود را در اين شهر قرار دادند.

گذر بر خاطرههاي اين شهر، حالت معنوي خاصي در انسان ايجاد مي‌كند و با تاريخ پر افتخار اسلام پيوند مي‌زند.

اين شهر، بوي عطر حضور پيامبر را دارد. آنگاه كه گام بر زمين آن مي‌گذاريم، احساس غريبي مي‌گويد: اكنون گام در جاي پاي پيامبر خواهي گذاشت!

مدينه، نخستين شهري است كه حكومت اسلامي در آن تشكيل گرديد.

شهري كه بيشترين آيات حقوقي، اجتماعي، سياسي، اقتصادي و اخلاقي در آن نازل شد. دو سوّم قرآن در اين شهر، بر سينة پيامبر فرود آمد.

در اين شهر، شاگردان مكتب امام صادق (عليه السلام) ، درِ علم را به روي جهانيان گشودند.

در اين شهر، 10 نفر ا ز چهارده معصوم؛ يعني از امام حسن مجتبي تا امام حسن عسكري (عليهم السلام) متولد شدند.

در اين شهر، فرزندان پيامبر به شهادت رسيدند؛ جنازة مبارك امام حسن مجتبي تير باران شد. فاطمة زهرا (عليها السلام) در آنجا كتك خورد و اشكها ريخت و خطبه‌ها خواند...

در اين شهر، خود را غريب احساس نمي‌كنيد و

30

تنها هنگام وداع از مدينه، غمي سنگين دل را فرا خواهد گرفت.

سلام اي وادي در غم نشسته * سلام اي شهر دل‌هاي شكسته

سلام اي گنبد خضراي احمد * سلام اي تربت زهراي اطهر

سلام اي مطلع خورشيد ايمان * سلام اي مدفن پاك امامان

* * *

31

فصل دوم

مسجد النبي (صلّي الله عليه وآله وسلّم )

نخستين اقدام پيامبرخدا (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) در مدينة منوّره، ساختن مسجد بود كه به مسجد النبي معروف است. آن حضرت، خود در ساخت مسجد كار مي‌كرد و نخستين سنگ بناي مسجد را با دست مبارك خود گذاشت.

اين مسجد از شريف‌ترين مساجد بوده و پيامبر دربارة نماز خواندن در آن فرموده‌اند:

«ثواب نماز در مسجد من، در پيشگاه خداوند، برابر با ده هزار نمازي است كه در ديگر مساجد خوانده مي‌شود، جز مسجدالحرام، كه نماز در آن، برابر با صد هزار نماز است.»

قسمت‌هاي مختلف مسجدالنبي (صلّي الله عليه وآله وسلّم )

الف ـ روضة شريفه

روضه، فضيلت زيادي دارد. در حديثي از پيامبر (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) ، به عنوان باغي از باغ هاي بهشت معرفي

32

شده است ؛ «مَا بَيْنَ قَبْرِي وَمِنْبَرِي رَوْضَةٌ مِنْ رِيَاضِ الْجَنَّة».

محدودة روضه، از خانة پيامبر تا منبر و از ديوار محراب تا چهارمين ستون است. ستون‌هاي روضه امروزه به رنگ صورتي و خطوط طلايي است؛ طول آن بيست و دو و عرض آن پانزده متر است.

در محدودة روضة مطهره، سه مكان مقدس ديگر نيز وجود دارد كه عبارتاند از:

1 . مرقد مطهر پيامبر؛ حضرت رسول (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) در همان حجره‌اي كه وفات يافت، دفن گرديد و امروزه گنبد سبزي (قبة الخضراء) بر روي آن ساختهاند.⁽¹⁾

2 . منبر ؛ منبر موجود در مسجد النبي 12 پله دارد كه از قرن دهم در جايگاه منبر پيامبر گذاشته شده است.⁽²⁾

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . در حجرة طاهره، محلي است به عنوان قبر فاطمة زهرا (عليها السلام) . در مورد محل دفن حضرت فاطمه چند احتمال وجود دارد و بنابر روايات اهل بيت (عليهم السلام) خانة حضرت، مقبرة آن بزرگوار معرفي شده است؛ هر چند خواندن زيارت حضرت در قبرستان بقيع سفارش شده است. آري، قبر گمشدة فاطمه (عليها السلام) يكي از اسرار تشيع است و همواره اين پرسش مطرح بوده است كه چرا اهل بيت (عليهم السلام) قبر مادر خود را معرفي نكرده‌اند؟ و راز شهادت آن الگوي انسانيت درسي براي آيند‌گان است.

يا فاطمه من عقدة دل وا نكردم
گشتم مزار يار را پيدا نكردم

2 . مقابل منبر، اتاقك كوچكي با ارتفاع دو متر ساختهاند و اكنون محل اذان و تكبير مؤذن است؛ بلال در اين مكان اذان مي‌گفته است.

33

3 . محراب ؛ پيامبرخدا (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) در آنجا نماز مي‌گزارد و اكنون بر بالاي آن، اين عبارت نوشته شده است : «هَذَا مُصَلّي النَّبِي (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) ».

ب ـ ستون‌هاي مسجد نبوي

در مسجد نبوي ستون‌هايي وجود دارد كه هر يك نامي خاص دارد. هشت ستون از زمان پيامبر (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) هنوز در مسجد باقي است كه با رنگ سفيد مشخص شده‌اند، مهمترين آنها عبارتند از :

1 . ستون توبه؛ آن را ستون «ابولبابه» نيز ناميده‌اند؛ چه، آنگاه كه ابولبابه، به سبب گناهيكه مرتكب شد و اسرار جنگي را به سود يهوديان فاش كرد، خود را ده شبانه روز به ستون مسجد بست، تا آنگاه كه آيه‌اي در پذيرش توبة او به رسول الله نازل شد و آن حضرت به مسجد آمد و او را از ستون باز كرد.

2 . ستون حرس؛ علي (عليه السلام) در كنار اين ستون ميايستاد و از پيامبر محافظت مي‌كرد. اين ستون را با نام استوانة علي نيز مي‌شناسند؛ زيرا جايگاه نماز آن حضرت بوده است.

ج ـ درهاي مسجد النبي

در زمان ساخت مسجد النبي، سه در براي ورود و خروج در نظر گرفتند؛ برخي از اصحاب نيز در حاشية مسجد، خانه ساختند و دري به درون مسجد گشودند. در سال سوم هجرت، به دستور

34

پيامبرخدا (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) همة درهاي خانه‌ها به جز درِ خانة علي (عليه السلام) به مسجد بسته شد.

مشهورترين درهاي مسجد پيامبر :

1 . باب جبرئيل: اين در كه به باب النبي نيز شهرت داشته، محل ورود رسول خدا (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) بوده است؛ همچنين، پيامبر (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) در ورودي اين باب با جبرئيل ملاقات كرده است.

2 . باب السلام: اين در از زمان بناي نخستينِ مسجد وجود داشته است. در حال حاضر، مسجد النبي هفت ورودي اصلي و در مجموع، 81 در دارد.

د ـ ايوان صفه

گروهي از اصحاب پيامبر كه در مدينه سرپناهي نداشتند، در قستمي از مسجد، بين باب جبرئيل و باب النساء اسكان داده مي‌شدند. اكنون اين محل به صورت بر جسته اي در مسجد مشخص است.

35

فصل سوم

بهشت بقيع

بهشت بقيع، در شرق مسجد النبي و در فاصلة 200 متري آن واقع است و يكي از خاطره انگيزترين مكانهاي مدينه محسوب ميشود.

در سمت راست ورودي قبرستان بقيع، مرقد پاك چهار امام معصوم؛ امام حسن مجتبي ، امام زين‌العابدين ، امام محمد باقر و امام جعفر صادق (عليهم السلام) قرار دارد. تا پيش از سلطة وهابيان بر روي قبور ائمة اطهار و برخي بزرگان، گنبد و بارگاهي وجود داشت.

در جلوي قبور چهارگانة ائمة اطهار، مدفن عباس، عموي پيامبر مشخص است و در كنار آن، قبر فاطمة بنت اسد، مادر حضرت علي (عليه السلام) جاي گرفته است.

قبرهاي سه دختر پيامبر؛ زينب، امّ كلثوم و رقيه و

36

كمي جلوتر، همسران پيامبر در كنار يكديگر قرار دارند.

در ادامه، در سمت راست، ابراهيم، فرزند پيامبر و جلوتر، برخي از شهيدان اُحُد و اسماعيل فرزند امام جعفر صادق و حليمة سعديه، مادر رضاعي پيامبر به خاك سپرده شدهاند.

درسمت چپِ ورودي بقيع، دو قبر وجود دارد كه متعلق به عمه‌هاي پيامبراست و در كنار آن قبر امّ‌البنين، مادر علمدار كربلا است.

برخي از شخصيت‌هاي سر‌شناس مدفون در بقيع عبارتاند از :

عقيل، عبدالله بن جعفر طيار، محمد حنفيه، اسعد بن زراره، عثمان بن مظعون، عبدالله بن مسعود، ارقم بن ابي ارقم، مقداد، سعد بن معاذ، جابربن عبدالله انصاري، عثمان و مالك بن انس.

بيت الأحزان و قبور شهداي حرّه، ياد آور مظلوميتي ديگر در بقيع است.

غـربـت آبـاد ديـار آشـنايـيهـا بـقـيـع * هـمـدم ديـريـنة غم‌هـاي ناپـيدا بـقيع

در توحتي لحظه‌ها هم بيقراري مي‌كنند * اي تـمام واژه‌هاي اشك را معني بقيع

همـصدا بـا قـرنهـا مـظلوميِ آل رسول * حنجري كو؟ تا در اين غربت كند آوا بقيع

دارم امـيد آن كه در مـحشر پـناهم مي‌دهـد * ســاية ديوار اين «آشفته حالي‌ها» بقيع

37

فصل چهارم

مسجدهاي معروف مدينه

1 . مسجد‌هاي هفتگانه:

در سال پنجم هجرت، مشركان مكه با همكاري يهوديان مدينه، جنگ سنگيني بر ضد مسلمانان تحميل كردند. از آنجا كه در اين جنگ، تمامي احزاب و قبايل مخالف اسلام حضور داشتند، در تاريخ، به «غزوة احزاب» معروف شد.

مسلمانان به پيشنهاد سلمان فارسي در شمال مدينه، از نزديكي مسجد قبلتين تا مسجد مباهلة كنوني، خندقي به شكل نيم دايره، به طول 10 كيلومتر و عرض 10 متر حفر كردند.

بعدها براي يادبود حضور فرماندهان سپاه مسلمانان، در دامنة كوه سلع ـ كه از آنجا نظاره‌گر صحنة نبرد بودند و نماز اقامه ميكردند ـ شش مسجد

38

ساخته شد كه با مسجد قبلتين به «مساجد سبعه»، (هفتگانه) شهرت يافتند. اين مسجدها عبارتاند از :

مسجد فتح، سلمان فارسي، علي بن ابي‌طالب (عليه السلام) ، فاطمه زهرا (عليها السلام) ، ابوبكر، عمر و مسجد قبلتين.

در اينجا به شرح كوتاهي از مسجد قبلتين و فتح مي پردازيم:

مسجد قبلتين : در سال دوم هجرت، هنگامي كه پيامبر در نماز ظهر به ركعت دوم رسيد، آياتي درتغيير قبله نازل شد؛ {... فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ...} ؛ «اي پيامبر! روي خود را به سوي مسجد الحرام بر‌گردان.» ^{( 1 )} به دنبال آن، پيامبر دو ركعت نماز باقي مانده از ظهر را به سوي مسجدالحرام خواند. در اين مسجد، به ياد بود اين تغيير و واقعه، دو محراب به سوي قبلة نخستين (بيت المقدس ) و قبلة دوم ساخته بودند كه در نوسازي اخير، محراب سمت بيت المقدس را برداشتهاند.

مسجد فتح : بلندترين جاي كوه «سلع» محل استقرار پيامبرخدا (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) بود. آن حضرت نمازهاي خود را در آنجا اقامه مي‌كرد. پيامبر، سه روز در اين مكان براي پيروزي سپاه اسلام دعا كرد و روز چهارم، ميان نماز ظهر و عصر، دعاي حضرت مستجاب شد.

درروايتي آمده است كه سورة «فتح» در اين

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بقره: 142ـ150.

39

مكان بر پيامبر نازل شده است. گفتني است كه اهل بيت (عليهم السلام) به نماز خواندن در اين مكان تأكيد كردهاند.

2 . مسجد قبا

قبا دهكدهاي در جنوب مدينه و نزديك به اين شهر است. پيامبر (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) پس از ورود به مدينه، با كمك اصحاب و يارانش نخستين مسجد را كه «قبا» ناميده شد، در همين مكان ساختند.

بر اساس روايات، مسجد قبا مصداق آية 108 سورة توبه است كه خداوند مي‌فرمايد: «اين مسجد از روز نخست بر پاية تقوا ساخته شد.»

پيامبرخدا و ائمه (عليهم السلام) ، نماز در اين مسجد را توصيه كرده‌اند. پيامبر (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) فرمودند:

«نماز خواندن در مسجد قبا مانند يك عمره است.»

3 . مسجد مباهله

درسال دهم هجرت، گروهي از مسيحيان بني نجران نزد حضرت پيامبر (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) آمدند و دربارة حضرت عيسي با او گفت وگو كردند. چون بحث به نتيجه نرسيد، پيامبر به فرمان پروردگار فرمود: «بياييد پسرانمان وپسرانتان، و زنانمان و زنانتان، و ما خويشان نزديك و شما خويشان نزديك خود را فرا خوانيم، پس مباهله كنيم، و لعنت خدا را بر دروغگويان قرار دهيم.»

40

در آن روز (24 ذي الحجه)، پيامبرخدا با علي مرتضي و فاطمة زهرا و حسن و حسين (عليهما السلام) براي مباهله بيرون آمدند. مسيحيان چون شكوه و جلال آن بزرگواران را ديدند، ترسيدند و از مباهله منصرف شدند و با پيامبرخدا مصالحة جزيه را پذيرفتند.

آيات 60 و 61 سورة آل عمران، دربارة اين واقعه افتخار‌آميز است.

4 . مسجد غمامه

پيامبر (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) در اين مكان نماز باران اقامه كردند؛ آن حضرت هنگام خشكسالي، براي نزول باران، در اين مكان نماز گزاردند. هنوز نمازشان به پايان نرسيده بود كه ابرها، سايه افكندند و باران باريد. بنابراين، آنجا را غمامه، به معناي لكه‌هاي ابر ناميدند.

همچنين پيامبرخدا، نماز دو عيد فطر و قربان را در اين مسجد اقامه كردند.

5 . مسجد شجره

اين مسجد در 10كيلومتري مدينه واقع شده و «ميقات» كساني است كه از مدينه به سوي مكه و بيت الله الحرام ميروند.

همانگونه كه پيشتر اشاره شد، دليل نامگذاري آن به «شجره» آن است كه پيامبرخدا (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) زير

41

درختي در آنجا نماز خواندند و سپس احرام بستند. پيامبر در چند نوبت در اين محل مُحرم شدند1 و ائمة اطهار نيز در اين مكان، احرام مي بستند. به همين علت صفا و معنويت خاصي دارد.

در ضمن، آبار ( چاه هاي ) علي (عليه السلام) در فاصلة 400 متري مسجد شجره قرار دارد؛ اين چاه‌ها به دست آن حضرت و براي مردم مدينه حفر شدند.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . پيامبر (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) در سال ششم، براي عمرة مفرده در اين مكان احرام بستند، ولي مشركان مانع ورود مسلمانان به مكه شدند و پيامبر در "حديبيه" از احرام خارج شدند. در دومين نوبت نيز در سال هفتم، در اين مسجد احرام بستند و قضاي عمرة سال پيش را به جا آوردند. سرانجام در سال نهم هجرت، براي حجة الوداع ( اولين و آخرين تمتع پيامبر پس از بعثت) از مسجد شجره احرام بسته، حجة الوداع را به جاي آوردند.

42

فصل پنجم

اُحد

در سال سوم هجرت، لشكر هزار نفري اسلام با لشكر مشركان ـ كه حدود سه هزار نفر بودند ـ در دامنة اُحد رو به رو شدند. پيامبر (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) ، نيروها را در دامنة كوه اُحد، بهگونهايكه كوه پشت سر قرار گيرد، آرايش داد و پنجاه تير انداز بر تپة «رمات» براي مواظبت از تنگه اُحد مستقر كرد.

در آغاز نبرد، مسلمانان پيروز شدند، ليكن بيشتر تير اندازان با رها كردن سنگر خود، براي جمعآوري غنايم، فرصتي در اختيار دشمنان گذاشتند تا فرمانده و چند نفر نيروهاي باقيمانده بر تپه را به شهادت رسانده، از پشت به سپاه مسلمين يورش برند. در اين محاصره 74 نفر از مسلمانان شهيد شدند و به همين تعداد نيز مجروح گرديدند و

43

بقيه از صحنة نبرد گريختند.

شايعة كشته شدن پيامبر بر فرار مسلمانان دامن زد و موجب تقويت روحية دشمن شد. اندكي از ياران پيامبر؛ مانند اميرمؤمنان علي (عليه السلام) ، حمزه عموي پيامبر، ابو دجانه و بانويي به نام نسيبة بنت كعب باقي ماندند و از پيامبر دفاع كردند. علي (عليه السلام) در دفاع از پيامبر، بيش از هفتاد زخم بر داشت و شمشيرش شكست، در اين هنگام نداي غيبي شنيده شد كه مي‌گفت :

«لاَ سَيْفَ إلاَّ ذُو الْفَقَارِ وَلاَ فَتَي إلاَّ عَلِيٌّ»؛ «شمشيري جز ذوالفقار و جوانمردي چون علي (عليه السلام) نيست.»

در اين نبرد، حضرت حمزه، حنظله، مصعب بن عمير و تعدادي ديگر از بزرگان به شهادت رسيدند.

ايستادن روي كوه رمات و نگريستن به دامنة اُحد، هر فردي را متأسف و ناراحت مي‌كند و به ياد خاطرهاي تلخ و عبرتآموز مياندازد؛ ماجراي اُحُد درسي براي امروز و آيندة مسلمانان است.

پيامبر (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) فرمود: «احدكوهي استكه ما را دوست دارد و ما هم آن را دوست داريم».

44

مكّة معظّمه

مكه، بلدالأمين، بلدالحرام، امّ القري و مركز ظهور اسلام است. اين شهر از آغاز خلقت و به خصوص از زمان حضرت ابراهيم (عليه السلام) قداست خاصي داشته است. نخستين آيههاي قرآن در اين شهر نازل شد. اينجا، زادگاه حضرت رسول، امير مؤمنان و فاطمة زهرا (عليهم السلام) است.

مكه ياد‌گار ايثارهاي ابراهيم و هاجر است؛ مكه، شكنجه‌گاه مسلمانان صدر اسلام است؛ مكه شهر خداست.

شهر مكه و بخشي از اطراف آن، محدودة حرم مي باشد. حرم داراي احكام فقهي خاصي است.

45

فصل اول

مسجدالحرام

مسجدالحرام قديميترين و معروفترين مسجد در تاريخ اسلام است ؛ از آنجا كه كعبة معظمه، بيت الله الحرام1 ناميده شده، اين عبادتگاه هم مسجدالحرام نام گرفت. اين مسجد مبدأ معراج پيامبر (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) بوده است.

امام صادق (عليه السلام) فرمودند: «هرگاه وارد مسجد الحرام ميشويد، با پاي برهنه و با خشوع وارد شويد.»

در حال حاضر، مسجد الحرام 100 در بزرگ و سه ورودي اصلي به نامهاي باب السلام، باب العمر و باب ملك عبدالعزيز دارد.

اين مسجد، با محاسبة زير زمين، چهار طبقه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. از امام صادق (عليه السلام) پرسيدند: چرا كعبه را "بيت الله الحرام" ناميدند؟ فرمود: "چون بر مشركان حرام است وارد آن شوند."

46

است كه گنجايش يك ميليون نماز‌گزار را دارد. همچنين مسجد داراي نه مناره مي‌باشد.

كعبه

كعبه نگين مسجدالحرام، نخستين خانه بر روي زمين، بيت العتيق و بيت المعمور است. اين خانه به وسيلة فرشتگان و سپس حضرت آدم بنا شد و ابراهيم خليل آن را تجديد بنا كرد. هاجر و كودك شير‌خوارش اسماعيل اولين ساكنان آن هستند.

در روايات آمده است :«نگاه به كعبه عبادت است و گناهان را از بين ميبرد.»

ديوار كعبه از سنگ كبود رنگ، مايل به سفيد به ارتفاع 85/14 متر، به طول 58/11 متر و 22/10 متر مي‌باشد. ارتفاع در خانة كعبه از زمين 2 متر و ارتفاع حجر‌الأسود يك متر و 50 سانتيمتر مي‌باشد.

پردة كعبه دو لايه دارد كه پوشش ظاهري آن سياه رنگ بوده و هر سال يك بار تعويض مي‌گردد. در درون كعبه نيز سه ستون كنده كاري از چوب عود به قطر 25 سانتي متر وجود دارد.

هر يك از چهار گوشة كعبه را «اركان كعبه» گويند و آنها عبارتاند از :

ركن حجرالأسود، ركن شامي، ركن غربي و ركن يماني.⁽¹⁾

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ركن يماني، داراي فضيلت بسياري است ؛ مادر حضرت علي (عليه السلام) از شكاف اين قسمت وارد كعبه شد و پس از به دنيا آوردن فرزند، از آنجا بيرون آمد. در فضيلت ركن يماني روايات بسياري وجود دارد ؛ از جمله اينكه پيامبر (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) فرمودند: "هيچگاه نزد ركن يماني نرفتم مگر آنكه جبرئيل كنار آن ايستاده بود و براي لمس كنندة آن، طلب آمرزش ميكرد."

47

حجرالأسود

سنگي بيضي شكل و سياه رنگ در گوشة شرقيِ كعبه، درونِ محفظهاي نقرهاي و در ركن حجرالأسود، نزديك درِِ كعبه قرار دارد.

در فضيلت حجرالأسود روايات‌ بسيار وجود دارد ؛ از جمله اين‌كه پيامبر خدا (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) فرمودند: «حجرالأسود دست خدا در زمين است؛ هركس دست خود را بر آن بكشد، با خدا بيعت كرده كه نافرمانياش نكند.»

امام صادق (عليه السلام) فرمودند :«حجرالأسود از بهشت است.»

نيز آن حضرت فرمودند: «در صورتي كه كسي در اطراف حجر نبود و به راحتي امكان استلام و بوسيدن بود، آن را ببوسيد و در وقت ازدحام، از دور، بر او تكبير بگوييد.»

سنگ سياهي در كنارخانه ايستاده است * مست از شراب بوسة لب‌هاي پيغمبر

بشتاب شايد برلب‌هاي خشك سنگ * ما را نهي، نوشاند از دريايي پيغمبر

48

همچنين فرمودند: «از چيزهايي كه از زنان برداشته شده، استلام حجرالأسود است.»

بنابراين، لمس حجرالأسود مستحب است و كسي نميتواند براي انجام آن، مرتكب خلاف شرع شود.

حجر اسماعيل

حجر اسماعيل ميان ركن شامي و ركن غربي كعبه واقع است. اين ديوار هلالي شكل زير ناودان كعبه است1. امام صادق (عليه السلام) فرمودند: «حجر، خانة اسماعيل است و قبر هاجر و اسماعيل در آن قرار دارد.»

حجر اسماعيل، محل وقوع معجزة «شقّ القمر» حضرت رسول (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) است.

مقام ابراهيم

سنگيكه جاي پاي حضرت ابراهيم (عليه السلام) روي آن نقش بسته، «مقام ابراهيم» نام دارد. خداوند در قرآن مي‌فرمايد : { فيهِ آياتٌ بَيِّناتٌ مَقامُ إِبْراهيمَ ...} ؛ «در مسجد الحرام نشانههاي روشن، از جمله مقام ابراهيم است.» ^{( 2 )}

آن حضرت هنگام تجديد بناي كعبه، روي اين سنگ مي‌ايستاد تا قسمتهاي بالاي ديوار كعبه را

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. " ناودان طلا"، باران بام كعبه را به داخل حجر اسماعيل هدايت مي‌كند. بزرگان دين، به نماز و دعا در زير ناودان توصيه كردهاند.

2. آل عمران: 97

49

بالا ببرد و با ارادة الهي، جاي پاهاي ايشان، روي آن باقي مانده است.

اكنون مقام ابراهيم 13 متر با كعبه فاصله دارد و در محفظه‌اي قرار داده شده تا از آسيب‌هاي احتمالي محفوظ بماند.

صفا و مروه^{( 1 )}

آنگاه كه ابراهيم، هاجر و فرزند خُردسالش اسماعيل را در سرزمين مكه گذاشت، پس از مدتي آبِ همراه آنان تمام شد و اسماعيل تشنه ماند.

هاجر در جست وجوي آب به كوه صفا رفت؛ در مروه سرابي ديد، به مروه رفت، در كوه صفا سراب ديد و تا هفت بار مسير صفا و مروه را پيمود ؛ سرانجام جبرئيل پاي خود را بر زمين كوفت و زمزم 2 جوشيد.

هم اكنون، مسعيَ ( محل سعي ميان صفا و مروه) سالن سر پوشيدهاي به طول 400 متر است، اين سالن به شكل زيبايي در دو طبقه ساخته شده است.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. خداوند در سورة بقره، آية 158 مي فرمايد: {إِنَّ الصَّفا وَالْمَرْوَةَ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلا جُناحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِما وَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْراً فَإِنَّ اللَّهَ شاكِرٌ عَليم} ؛ "همانا صفا و مروه از شعائر خداست، پس كسي كه حج خانة خدا يا عمره به جا آورد، باكي بر او نيست كه سعي صفا و مروه را انجام دهد."

2. پيامبر (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) فرمود: "بهترين چشمة جاري روي زمين، زمزم است" و به كساني كه ازمدينه به مكه مشرف مي‌شدند، مي‌فرمود: "براي من آب زمزم سوغات بياوريد."

امام صادق (عليه السلام) فرمود: "آب زمزم، شفاي هر درد است."

50

فصل دوم

آثار مذهبي مكه

غار حِرا

در چهار كيلومتري شمال مكه، كوهي است بلند به نام «كوه نور» يا «جبل النور» كه در نزديكي قلّة آن، غار«حِرا» قرار دارد.

حضرت محمد (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) پيش از بعثت، در آنجا با خدا خلوت مي‌كرد. خداوند، امين وحي، جبرئيل را در غار حرا بر پيامبر نازل كرد و وحي چنين آغاز شد:

«بخوان به نام پروردگارت كه [ هستي را ] آفريد ؛ او كه انسان را از خون لخته آفريد ؛ بخوان [و بدان كه ] پروردگارت [ از همه چيز ] گراميتر است ؛ خدايي كه با قلم نوشتن آموخت و به انسان آنچه نمي‌دانست ياد داد.» ^{( 1 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. ( اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذي خَلَقَ ، خَلَقَ الإ ِنْسانَ مِنْ عَلَق‏ ، اقْرَأْ وَرَبُّكَ اْلأََكْرَم ، الَّذي عَلَّمَ بِالْقَلَم‏ ، عَلَّمَ الإنْسانَ ما لَمْ يَعْلَمْ) سوره علق: 5- 1

51

غار ثور

«كوه ثور» در سه كيلومتري جنوب شهر مكه است كه غار ثور بر روي آن واقع شده و پيامبر (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) هنگام هجرت به سوي مدينه، سه شبانه روز در آن پنهان شد و خداوند با بستن تار عنكبوت بر دهانة غار، آن حضرت را از شرّ مشركان نگاه داشت و پيامبر (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) پس از رفع خطر به مدينه هجرت كرد.⁽¹⁾

شعب ابي طالب

شعب ابي‌طالب، يا شعب علي، جايي است كه مشركان مكه، پيامبر خدا و بني هاشم را حدود سه سال در آنجا محصور كردند و مردم را از ديدار و معامله با آنان منع نمودند. ابتداي اين مكان، از محدودة توسعه يافته مقابل صفا و مروه آغاز مي‌گردد.

زادگاه پيامبر اسلام، داخل شعب بوده و هم اكنون تابلوي «كتابخانة مكة مكرمه» بر آن مكان قرار دارد.

قبرستان ابوطالب

اين قبرستان محوطة وسيعي است و در كنار پل حجون قرار دارد. اكنون قبرستان مردم مكه است و به نامهايي از جمله: حجون، جنة المعلاّت و بني‌هاشم شهرت دارد.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. خداوند از اين واقعه در قرآن، سورة توبه، آية 40 ياد كرده است.

52

بعضي از شخصيتهاي مدفون در اين قبرستان عبارتاند از : عبدالمطّلب (جد پيامبر)، ابوطالب (پدر امير مؤمنان) و خديجه ( همسر پيامبر).

صحراي عرفات

در شرق مكه، سه ناحية مقدس وجود دارد كه عبارتاند از: عرفات، مشعر و منا. حاجيان از ظهر روز نهم ذيحجه تا مغرب همان روز، بايد در اين مكان و‌قوف نمايند. به گفتة روايات، حضرت

مهدي (عجل الله تعالي فرجه الشريف) همه ساله در چنين روزي،، در اين مكان حضور مي‌يابند.

گفتهاند كه آدم و حوّا نيز در اين سرزمين با هم آشنا شدند. اين سرزمين محل توبه، اعتراف به گناهان و رحمت بيكران الهي است.

يكي از جاهاي مهم عرفات «جبل الرحمه» كوه رحمت است ؛ بالاي اين كوه، محل نماز حضرت ابراهيم و پيامبرخدا بوده است.

حضرت امام حسين (عليه السلام) در روز عرفه، دعاي معروف عرفه را در كنار اين كوه خواند‌‍‌ه‌اند.

مشعر الحرام

مشعر، محدودهاي ميان عرفات و منا است. حاجيان بعد از مغرب روز نهم ذي حجه، از عرفات به سمت مشعر حركت مي‌كنند و آن شب را تا طلوع آفتاب روز بعد ( عيد قربان ) در آنجا مي‌مانند.

53

پس از مشعر و قبل از منا، منطقهاي است به نام «وادي محسّر»؛ سپاهيان ابرهه كه قصد تخريب كعبه را داشتند، در اين مكان به هلاكت رسيدند. سورة فيل به اين واقعه اشاره دارد.

سرزمين منا

حاجيان پس از طلوع آفتاب روز دهم ذي‌حجه، از مشعر حركت مي‌كنند و براي اعمال روزها و شبهاي دهم، يازدهم و دوازدهم به منا وارد مي‌شوند. بعضي از اعمال اين روز عبارتاند از:

«رمي جمرات»؛ در اين مكان، آدم شيطان را كه در پيِ وي مي‌رفت، با افكندن سنگريزه از خود راند. حاجيان به پيروي از آن حضرت، به هر يك از نما‌دهاي سه گانة شيطان، هفت سنگ پرتاب مي‌كنند.

«قرباني»؛ زنده نگه داشتن روح ايثار ابراهيم و تسليم اسماعيل در برابر فرمان الهي است.

«تراشيدن يا كوتاه كردن موي سر»؛ پايان احرام حاجي است.

مسجد «خَيف»؛ يكي از مساجد مهم، منا است ؛ پيامبر خدا در اين مسجد بسيار نماز گزارده و در روايت آمده است كه هفتاد نفر از پيامبران در آن نماز خواندهاند.

همچنين مسجد «بيعت» به ياد پيمان عقبه ميان پيامبر (صلّي الله عليه وآله وسلّم ) و مردم يثرب در اينجا قرار دارد.