بخش 3

55

بخش چهارم

احكام و مناسك

57

فصل اول

اعمال عمرة مفرده

«عمره» در لغت به معناي زيارت است و در اصطلاح فقه، زيارت خانة خداست، با آداب و احكام ويژة آن. از آن جهت به آن «عمرة مفرده» گويند كه به تنهايي و جداي از حج1 انجام مي‌شود.

عمرة مفرده به خوديِ خود «مستحب» است و در اسلام به انجام آن، تأكيد فراوان شده است؛ اما با آغاز آن و گفتن لبيك، ادامهاش تا پايان اعمال «واجب» خواهد بود.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . حج، يكي از اركان دين اسلام است و بر هر كسي كه استطاعت داشته باشد، واجب است و در اصطلاح به آن "حج تمتع" گفته مي شود. حج هر سال در ماه ذي حجه برگزار مي‌شود و اعمال آن شامل دو بخش است : 1. عمرة تمتع 2 . حج تمتع.

"عمرة تمتع" مشتمل بر پنج عمل است كه بسيار شبيه به عمرة مفرده مي‌باشد. "حج تمتع" نيز مشتمل بر سيزده عمل است كه از روزهاي نهم تا دوازدهم ذي‌حجه انجام مي‌پذيرد.

58

1 . احرام

زائران گرامي پس از اقامت در مدينة منوره، آنگاه كه روانة مكه مي‌شوند، بايد در«مسجد شجره»

ـ كه در 10 كيلومتري مدينه واقع است ـ محرم شوند و براي انجام بقية اعمال به سوي مكه حركت كنند.

همچنين اگر افرادي بخواهند پس از اعمال عمرة مفرده، عمرة مفردة مجدد به جا آورند، بايد به خارج حرم ؛ مثلاً «تنعيم» يا «حديبيه» يا «جِعرانه» رفته ، از آنجا محرم شوند.

واجبات احرام

واجبات احرام سه چيز است

الف ـ نيت احرام

زائر خانة خدا بايد احرام را با قصد انجام عمرة مفرده و با نيت خالص آغاز كند و به همين نيت، لبيك بگويد و همة اعمال را براي رضاي پروردگار به سرانجام برساند. البته لازم نيست نيت را به زبان آورد، بلكه همين مقدار كه فرد بنا دارد اعمال عمرة مفرده را آغاز كند و با همين قصد به پايان ببرد، كافي است.

ب ـ تلبيه

تلبيه؛ يعني گفتن لبيك، و مقدار واجب آن، اين جملات است:

«لَبَّيْكَ اللَّهُمَّ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ لاَ شَرِيكَ لَكَ لَبَّيْك‏»

59

و احتياط مستحب1 است كه پس از آن بگويند:

«إِنَّ الْحَمْدَ وَالنِّعْمَةَ لَكَ وَالْمُلْكَ لاَ شَرِيكَ لَكَ لَبَّيْك»‏‏

در ضمن بايد ذكر لبيك را به عربي صحيح گفت و براي تمرين آن مي‌توان از وجود روحانيون كاروان بهره جست. همچنين براي هفت مرتبه گفتن لبيك، ثواب زيادي ذكر شده است.

ج ـ لباس احرام

مردان، بايد تمام لباس‌هاي دوختة خود را از تن در آورند ( حتي لباسهاي زير و كوچك را)؛ و دو تكه لباس غير دوخته بر تن كنند؛ يكي را مانند لنگ بر كمر ببندند و ديگري را بر شانه بيندازند.

بانوان مي‌توانند در همان لباسي كه بر تن دارند، مُحرم شوند و بيرون آوردن لباسهاي دوخته و پوشيدن دو تكه پارچهاي كه مردان ميپوشند، واجب نيست؛ هر چند مرسوم است كه بانوان لباس سفيد دوخته شده تهيه مي‌كنند و فقط بايد به ياد داشته باشيم كه لباسها به هيچ وجه نازك نبوده، كاملاً ساده باشد و بايد از پوشيدن هر‌گونه گلدوزي و تزيين خود داري كرد.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. مقلدين آيات عظام بهجت و صافي بنابر احتياط واجب جملة دوم را نيز بايد بگويند.

"پذيرايم، خداوندا! دعوتت را پذيرايم. دعوتت را پذيرا هستم، بر اين باورم كه شريكي برايت نيست، تو را اجابت مي‌كنم".

60

چند مسأله

1 . لباس احرام بايد پاك و مباح 1 باشد.

2 . اگر در حال احرام، بدن يا لباس مُحرم نجس شود، هر چند احرام و اعمال عمره باطل نميشود ؛ ولي بنابر احتياط واجب، بايد بدن را تطهير و لباس را تطهير يا تعويض كرد.

3 . بانوان در حال احرام، بنابر احتياط نبايد لباس حرير بپوشند.

4 . پيش از احرام، غسل كردن مستحب است و مي‌توان اين غسل را در هتل انجام داد. اين غسل به نيت غسل احرام انجام ميشود و ميتوان به اين نيت انجام داد كه اگر احياناً غسلي در سابق بر ما واجب بوده و انجام ندادهايم، به جاي آن باشد.

2. طواف

زائران، آنگاه كه در ميقات مُحرم شدند، پس از نماز مغرب و عشا، براي انجام بقية اعمال عمره، روانة مكه مي‌شوند و در نيمههاي شب به مكة مكرمه مي‌رسند. جوانان عزيز بايد با هماهنگي كامل و با همراهي مسؤولان و روحاني كاروان به طرف مسجدالحرام رفته اعمال خويش را به سرانجام برسانند.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. مباح؛ يعني غصبي نباشد.

"همانا سپاس و نعمت و تمام هستي از آن تو است؛ براي تو همتايي نيست، گوش به فرمان تو هستم."

61

احكام طواف

1 . به نيت طواف، بايد هفت مرتبه به دور كعبه چرخيد.

2 . طواف را بايد از مقابل گوشهاي از كعبه، كه حجر الأسود در آن قرار دارد آغاز و در همان جا به پايان برد.⁽¹⁾

3 . خانة كعبه، در حال طواف بايد در طرف چپ طواف كننده باشد؛ بنابراين، اگر در حال حركت رو به كعبه باشد و يا عقب عقب برود صحيح نيست.

4 . محدودة طواف در تمام اطراف كعبه، حد فاصل بين «كعبه» و «مقام ابراهيم» است كه حدود 13 متر مي‌باشد. بنابراين، از طرف حجر اسماعيل اين فاصله كم مي‌شود، كه حدود 3 متر باقي ميماند.⁽²⁾

5 . طواف‌كننده بايد با طهارت باشد؛ يعني

وضو داشته و غسلي بر عهدهاش نباشد3 و نيز بدن و لباس وي پاك باشد، همانگونه كه در نماز چنين است.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. هم اكنون در آخر صحن مسجد الحرام، دقيقاً مقابل حجر الأسود، مهتابي سبز رنگي وجود دارد كه در شب راهنماي خوبي براي زائران است.

2. مقلدين آيات عظام: خامنه اي، مكارم شيرازي، نوري همداني، صانعي، سيستاني و صافي لازم نيست كه اين فاصله را مراعات كنند و طواف خارج از اين محدوده نيز صحيح است، هر چند بهتر است كه در همين محدوده طواف كنند و به خصوص در هنگام انجام اعمال عمره حتماً با روحاني كاروان و با جمع هم كاروانيان طواف نمايند.

3 . ورود اشخاص با حالت جنابت و همچنين ورود بانوان در ايام عادت ماهانه، به داخل مسجد الحرام و مسجد النبي حرام است و بايد پس از برطرف شدن عذر و انجام غسل وارد اين دو مكان شوند و يا آنكه اقدام به طواف نمايند.

62

6 . از آن جهت كه جوانان عزيز، كسب و كار مستقلي ندارند و با هزينة پدر و مادر خود به اين سفر آمدهاند، خمس بر آنها تعلق نميگيرد. با اين حال بهتر است هزينة خريد لباس احرام را محاسبه و يك پنجم آن را به عنوان«خمس» بپردازند.

7 . اگر كسي وضو دارد و شك ميكند كه وضويش باطل شده يا خير، بنا بگذارد بر اين كه وضو دارد و لازم نيست وضو بگيرد. بنابراين، در ابتداي اعمال وضو گرفته و هيچ گونه شك و وسواسي به خود راه ندهيم. اما اگر به هر دليل وضو باطل شود، بايد طواف را قطع كرد ( و آن نقطه را به خاطر سپرد)، سپس تجديد وضو كرده ، در بارة كيفيت ادامة اعمال، با روحاني كاروان مشورت نمود.

8 . زائران محترم سعي كنند در حال طواف از هر كاري كه سبب حواس پرتي و شك و وسوسه است بپرهيزند و تعداد دورهاي طواف را در خاطر خود نگه دارند، چون اگر در تعداد دورهاي طواف شك كنند، در اكثر موارد طواف باطل است و بايد طواف را دوباره انجام دهند. بهترين راه براي جلوگيري از هرگونه مشكل احتمالي، آن است كه طواف همراه با روحاني كاروان و دسته جمعي به جا آورده شود و هنگام هر دور از طواف، مشغول قرائت

63

ادعية آن دور باشد.⁽¹⁾

9 . يكي از اعمال مستحب در مكة معظمه، طواف كعبه است. طواف مستحب همانند طواف واجب است و انسان مي‌تواند، هفت دور را ـ كه يك طواف گويند ـ به نيت يك يا چند نفر انجام دهد.

3. نماز طواف

پس از طواف، بايد بلافاصله دو ركعت نماز به نيت «نماز طواف»، پشت مقام ابراهيم به جا آورد؛ طوري بايستد كه مقام، بين نمازگزار و كعبه قرار گيرد.

گفتني است به علت ازدحام جمعيت در اين مكان، بايد مواظب باشيم كه مزاحم ديگران نشويم و از مقابل نماز‌گزاران حركت نكنيم. خواهران محترم نيز بايد در پشت سر آقايان ( آنجا كه براي بانوان مشخص شده است) نماز را به جا آورند.

درضمن، نماز طواف مستحب را ميتوان درهر جاي مسجد الحرام به جا آورد.

تصحيح نماز

بر تمام افراد واجب است كه نمازها را به طور صحيح ياد بگيرند تا تكليف الهي را درست انجام دهند. بهترين فرصت براي تصحيح نماز، در ايران و قبل از سفر است؛ براي اين منظور استفاده از نوارهاي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. ادعية دورهاي طواف در پايان كتاب ذكر شده است.

64

آموزشي توصيه ميشود. همچنين قرائت نماز در محضر روحاني كاروان، سنتي بسيار پسنديده و نيكو است.

4. سعي بين صفا و مروه

پس از انجام طواف و خواندن نماز آن، بايد هفت مرتبه، فاصلة ميان صفا و مروه را پيمود. سعي بايد از صفا آغاز و به مروه ختم شود.

چند مسأله

1 . پيمودن فاصلة صفا تا مروه، يك مرتبه است و برگشتن از مروه به صفا مرتبه دوم به حساب ميآيد ؛ بنابراين، پايان هفت دور سعي بر مروه ختم ميشود.

2 . زائر بايد در هنگام سعي، رو به جلو باشد و عقب عقب يا به پهلو نرود؛ ولي نگاه كردن به چپ و راست و گاهي به پشت سر مثلاً براي آنكه ببيند همراهان او مي آيند يا نه، اشكال ندارد.

3 . نشستن و استراحت كردن و رفع خستگي بر صفا و مروه و در بين آنها جايز است و اگر در بين سعي باشد، بايد از همانجا كه سعي را قطع كرده، ادامه دهد.

4 . سعي ميان صفا و مروه لازم نيست با وضو و طهارت انجام شود؛ گر چه با وضو بودن بهتر است.

65

5. سعي به هر نحو باشد صحيح است؛ پياده يا سواره، تند و يا آهسته.

6. در قسمتي1 از سعي مستحب است مردان هروله كنند؛ يعني كمي تندتر بروند. اين عمل تنها بر مردان مستحب است.

7. خواندن دعاهاي2 وارد شده هنگام سعي، از طرف اهل بيت (عليهم السلام) و دعا براي مؤمنان و به ويژه پدر و مادر بسيار مورد تأكيد است و مستحب است زائر در گريه كردن كوشش كند و خود را به گريه وا دارد.

5. تقصير يا حلق

پس از سعي، بايد«تقصير» كرد؛ يعني قدري از ناخن يا موي سر را بايد چيد.

مردان ميتوانند موي صورت خود را نيز بچينند، همچنين مي توانند «حلق» كنند، يعني سر را بتراشند.

چند نكته

1 . پس از تقصير، هرچه به واسطة احرام بر فرد حرام شده بود، حلال ميشود.⁽³⁾

2 . تقصير مكان معيني ندارد، گر چه اكنون متعارف است كه بعد از سعي، در مكان مروه تقصير

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. آن قسمت، امروزه با خط و چراغ سبز رنگ معين شده است.

2. دعاهاي سعي بين صفا و مروه در فصل پاياني كتاب آمده است.

3. دو مورد از محرمات احرام، پس از طواف نساء حلال مي شود؛ استفاده از بوي خوش و همسر.

66

ميكنند. بانوان اگر ميخواهند در مروه تقصير كنند، بايد مواظب باشند كه نامحرم موي آنها را نبيند.

3 . كسي كه خودش تقصير نكرده، نمي‌تواند موي شخص ديگري را بچيند.

6 و 7. طواف نساء و نماز آن

پس از تقصير، بايد هفت دور به نيت «طواف نساء» به دور كعبه بگردد و پس از آن، دو ركعت نماز، پشت مقام ابراهيم به نيت نماز طواف نساء به جا آورد.

طواف نساء و نماز آن، با طواف عمره و نماز آن تفاوتي ندارد (به جز در نيت).

نماز طواف نساء آخرين عمل عمرة مفرده است و با انجام آن، اعمال عمرة مفرده به پايان ميرسد.

67

فصل دوم

محرمات احرام

زائر، پس از پوشيدن لباس احرام و نيت و گفتن لبيك، مُحرم مي‌شود و بايد تا پايان اعمال عمره، از كارهايي كه بر محرم حرام است بپرهيزد. 24 عمل بر محرم حرام است كه چهار مورد آن، تنها بر مردان حرام است و دو مورد بر بانوان و بقية آنها، هم بر مردان و هم برزنان حرام است.

اكنون به بيان محرماتي مي پردازيم كه بيشتر مورد ابتلا است وامكان نياز به آنها بيشتر است.

محرمات مشترك

1 . استفاده كردن از عطر

استفاده از انواع عطرها ؛ عطر زدن به لباس و بدن و حتي پوشيدن لباسي كه بوي عطر مي‌دهد جايز نيست.

68

چند نكته :

الفـ خوردن چيزي كه بوي خوش دارد؛ مانند غذايي كه زعفران در آن است جايز نيست. اما خوردن و بوييدن ميوههاي خوشبو اشكالي ندارد.

ب ـ بوييدن گلها و سبزيهاي خوشبو، جايز نيست.

ج ـ گرفتن بيني از بوي بد جايز نيست.

د ـ استفاده از صابون، شامپو و خمير دندان خوشبو در حال احرام جايز نيست.

2 . نگاه كردن در آينه

از محرمات احرام، نگاه كردن در آينه به قصد آرايش و زينت كردن است.

اگر در اتاقي كه محرم ساكن است، آينه باشد و بداند كه گاهي ناخواسته و به طور اشتباه چشم او به آينه ميافتد، اشكال ندارد، ولي بهتر است كه آن را بر دارد يا چيزي روي آن بيندازد.

3 . روغن ماليدن به بدن

در حال احرام، ماليدن روغن به بدن ؛ مانند كِرِم، حرام است.

4 . زدودن مو از بدن

در حال احرام، چيدن و زدودن مو از بدن خود يا ديگري حرام است. اما اگر در هنگام وضو يا غسل، بدون قصد، مويي كنده شود، اشكال ندارد.

69

5 . ناخن گرفتن

چيدن و كوتاه كردن ناخن دست و يا پا حرام است.⁽¹⁾

محرمات مخصوص مردان

1 . پوشيدن جامة دوخته

مردان نبايد لباس دوخته؛ مانند پيراهن، زيرجامه، شلوار، كمر بند^{( 2 )} دوخته شده و... را بپوشند.

2 . پوشاندن تمام روي پا

چيزيكه تمام روي پا را ميپوشاند؛ مانند كفش، جوراب و... نبايد پوشيد؛ البته پوشيدن دمپايي كه تمام روي پا را نگيرد اشكال ندارد.

3 . پوشاندن سر

مردان، نميتوانند همة سر يا قسمتي از آن را با چيزي بپوشانند.

بنابراين، بر سر گذاشتن كلاه و يا انداختن پارچه بر سر و يا حتي خشك كردن سر با حوله، به صورتي كه سر را بپوشاند، جايز نيست.

4 . رفتن به زير سايه

مُحرم، هنگام سفر در روز، آنگاه كه در حال

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. "زدودن مو از بدن" و "گرفتن ناخن" در حال احرام حرام است، ولي هنگام تقصير و در پايان احرام واجب است.

2. استفاده از كمر بند دوخته شده جايز نيست، اما از كمر بندهاي پرس شده مي توان استفاده كرد.

70

حركت است، نبايد زير سايه قرار گيرد (مثلاً چتر بالاي سر بگيرد يا سوار بر ماشين سقف دار شود).⁽¹⁾

محرّمات مخصوص بانوان

1 . استفاده از وسايل زيور و زينت

پوشيدن زيور آلات بر زن، در حال احرام، حرام است؛ البته، زيورهايي كه قبل از احرام به پوشيدن آن‌ها عادت داشته، لازم نيست براي احرام بيرون بياورد، ولي در هر صورت جايز نيست آن را به مرد نشان دهد.

2 . پوشاندن صورت

زن مُحرم نبايد تمام يا قسمتي از صورت خود را با نقاب، رو بند و حتي براي خشك كردن صورت با حوله بپوشاند. بنابر اين، بايد صورت به مقداري كه در وضو شسته مي‌شود باز باشد.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. از آن جهت كه برنامة حركت از مسجد شجره به مكه در شب انجام مي شود، پيمودن راه با ماشين سقف دار اشكالي ندارد.

71

فصل‌سوم

چند نكته دربارة نماز در مكه و مدينه

1. زائران، وقتي كمتر از 10 روز در مكه يا مدينه ميمانند، بايد نمازهاي چهار ركعتي را دو ركعت بخوانند، به جز در مسجدالحرام و مسجدالنبي، كه مي‌توان در آنها، نماز را شكسته يا تمام خواند.⁽¹⁾ بنابراين، در نماز جماعت اين دو مسجد، نماز با اهل سنت و تمام خوانده شود.

2 . در مسجدالنبي سجده كردن روي فرشهاي مسجد مانع ندارد و مهر گذاشتن جايز نيست.⁽²⁾

3 . خارج شدن از مسجدالحرام يا مسجدالنبي، هنگام شروع نماز جماعت جايز نيست.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. مقلدين آيات عظام: خامنه‌اي، سيستاني، فاضل، مكارم و صافي مي‌توانند در تمام شهر مكه و مدينه نمازشان را تمام يا شكسته بخوانند.

2. در مسجدالحرام، زمين سنگ فرش مرمر است و بنابر اين، نماز خواندن بر سنگ اشكالي ندارد.

72

4 . ميان نماز اهل سنت و شيعه، تفاوتهايي وجود داردكه به مواردي از آنها اشاره مي‌شود:

در عربستان، اذان و اقامه با فاصلة نسبتاً طولاني و در دو نوبت از بلند‌گو پخش مي‌شود و نمازها در پنج نوبت اقامه ميشود.

ـ اهل سنت، بعد از حمد در نمازهاي صبح، مغرب و عشاء، با صداي كشيده «آمين» مي‌گويند ؛ در فقه شيعه، آمين گفتن پس از قرائت حمد، موجب باطل شدن نماز ميشود و مستحب است آهسته، «الحمدلله رب العالمين» گفته شود.

ـ اهل سنت، پس از ذكر ركوع، مكث زيادي دارند و ذكر « سَمِعَ اللَّهُ لِمَنْ حَمِدَهُ» را طولاني قرائت ميكنند؛ بنابراين، نماز گزار نبايد پس از برخاستن از ركوع، سريع به سجده رود، بلكه بايد صبر كند و همراه با جماعت به سجده رود.

ـ در نمازهاي اهل سنت، گرفتن قنوت معمول نيست؛ در فقه شيعه نيز قنوت مستحب است، بنابراين، لازم نيست در نمازهاي جماعت با اهل سنت قنوت خوانده شود.

ـ در مسجد الحرام و مسجد النبي، رسم بر اين است كه بعد از نمازهاي واجب، معمولاً نماز ميت خوانده مي‌شود. اين عمل، مستحب و شركت در آن پسنديده است.