بخش 7

161

آداب عرفات ^{( 1 )}

1 . مستحب است وقتي متوجّه عرفات شد اين دعا را بخواند :

« اللهمّ إليك صمدت ، و إيّاك اعتمدت ، و وجهك أردت ، أسألك أن تبارك لي في رحلتي و أن تقضي لي حاجتي و أن تجعلني ممّن تباهي به اليوم من هو أفضل منّي . »

2 . در عرفات مستحبّ است با طهارت باشد ، و رو به قبله كند و دل خود را متوجّه حق سبحانه و تعالي سازد ، و حمد و ثناي الهي را به جاي آورد ، و تمجيد و تهليل بكند ، و صد بار « الله اكبر » و صد بار « الحمد لله » و صد بار « سبحان الله » و صد بار « لا اله الاّ الله » بگويد و صد بار « آية الكرسي » بخواند و صد بار صلوات بر محمّد و آل محمّد ( ( عليهم السلام ) ) بفرستد ، و صد مرتبه سوره « إنّا أنزلنا » بخواند و صد مرتبه « لا حول ولا قوّة إلاّ بالله » بگويد ، و صد مرتبه « قل هو الله أحد » بخواند ، و حاجات خود را بطلبد و سعي كند در دعا كه اين روز ، روز دعا و مسئلت است و هيچ چيز نزد شيطان خوش تر از آن نيست كه انسان را از خداوند متعال غافل سازد . و از شرّ شياطين به خدا پناه برد و متوجّه خود باشد و به دل و زبان استغفار بگويد و گناهان خود را بشمارد و گريه كند و اگر نتواند ، خود را به گريه وادارد و دعا كند از براي پدر و مادر و برادران مؤمن خود ، و دست كم آن چهل نفر مي باشد .

و تمام اين زمان به دعا و استغفار و ذكر مشغول باشد كه بعضي از علما به وجوب آن قائل شده اند . و در حديث آمده كه فرشته اي موكّل است تا آنچه شخص براي برادر مؤمن خويش بطلبد ، آن فرشته از حق تعالي از براي او صد هزار مانند آن را بطلبد .

3 . مستحب است دعاهاي وارد شده در روز عرفه را بخواند ، به ويژه دعاي صحيفه سجّاديه ، و دعاي حضرت امام حسين ( عليه السلام ) .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مناسك حج ، با حواشي مراجع تقليد ، ص 391 .

162

4 . مستحب است در عرفات اين دعا را بخواند :

« اللهمّ إنّي عبدك ، فلا تجعلني من أخيب وفدك ، وارحم مسيري إليك ، من الفج العميق ، اللهم ربّ المشاعر كلّها فك رقبتي من النّار و أوسع عليّ من رزقك الحلال ، وادرأ عني شرّ فسقة الجنّ والانس ، اللهمّ لا تمكر بي ولا تخدعني ولا تستدرجني ، اللهمّ إنّي أسألك بحولك وجودك وكرمك ومنّك و فضلك ، يا أسمع السّامعين و يا أبصر الناظرين و يا أسرع الحاسبين و يا أرحم الرّاحمين أن تصلّي علي محمّد و آل محمّد و أن تفعل بي كذا و كذا . »

و حاجت خود را بطلبد و دست به آسمان بردارد و بگويد :

« اللهمّ حاجتي إليك إن أعطيتنيها لم يضرّني ما منعتُ و إن منعتنيها لم ينفعني ما اعطيت ، أسألك خلاص رقبتي من النّار ، اللهمّ إنّي عبدك و ملك يدك ، ناصيتي بيدك و أجلي بعلمك ، أسألك أن توفّقني لما يرضيك ، و أن تسلّم منّي مناسكي الّتي أريتها خليلك إبراهيم صلوات الله عليه و دللت عليها نبيّك محمّدا صلّي الله عليه و آله ، اللهمّ اجعلني ممّن رضيت عمله و أطلت عمره و أحييته بعد الموت حياة طيّبة . »

و سپس بگويد :

« لا إله إلاّ الله وحده لا شريك له ، له الملك وله الحمد ، يحيي و يميت ، و هو حيّ لا يموت ، بيده الخير ، و هو علي كلّ شيء قدير ، اللهمّ لك الحمد كالّذي تقول و خيراً ممّا تقول و فوق ما يقول القائلون ، اللهمّ لك صلاتي و نسكي و محياي و مماتي ، و لك تراثي و بك حولي و منك قوّتي ، اللهمّ إنّي أعوذ بك من الفقر و من وساوس الصّدر و من شتات الامر و من عذاب القبر ، اللهمّ إنّي أسألك خير الرّياح و أعوذ بك من شرّ ما يجيء به الرّياح ، و أسألك خير اللّيل و خير النّهار ، اللهمّ اجعل في قلبي نوراً وفي سمعي نوراً و

163

بصري نوراً وفي لحمي و دمي و عظامي و عروقي و مقعدي و مقامي و مدخلي و مخرجي نوراً ، و أعظم لي نوراً يا ربّ يوم القاك ، إنّكَ علي كلّ شيء قدير . »

و تا بتواند در اين روز از خيرات و صدقات كوتاهي نكند .

5 . مستحب است در عرفات رو به قبله كند و صد مرتبه بگويد :

« سبحان الله والله أكبر و ما شاء الله ولا قوّة إلاّ بالله ، أشهد أن لا إله إلاّ الله وحده لا شريك له ، له الملك و له الحمد ، يحيي و يميت ، و هو حيُّ لا يموت ، بيده الخير و هو علي كلّ شيء قدير . »

پس دو آيه اوّل سوره بقره را بخواند ، و بعد « قل هو الله احد » را سه بار بخواند . پس از آن آية الكرسي بخواند ، سپس اين آياتي را كه در سوره اعراف مي باشد بخواند :

« إنّ ربّكم الله الّذي خلق السّماوات والارض في ستّة أيّام ثمّ استوي علي العرش يغشي اللّيل النّهار يطلبه حثيثاً والشّمس والقمر والنّجوم مسخّرات بأمره ألا له الخلق والامر تبارك الله ربّ العالمين ، ادعوا ربّكم تضرّعاً و خفية إنّه لا يحبّ المعتدين ، ولا تفسدوا في الارض بعد إصلاحها وادعوه خوفاً و طمعاً إنّ رحمة الله قريبٌ من المحسنين . »

سپس معوذتين ( سوره فلق و ناس ) را بخواند . و بعد نعمت هاي الهي را تا جايي كه مي تواند يك يك بشمارد و بگويد :

« لك الحمد علي نعمائك الّتي لا تحصي بعدد ولا تكافيء بعمل . »

و حمد كند خداي سبحانه و تعالي را به هر آيه كه حمد كرده است خداوند خود را در قرآن ، و تكبير كند به هر تكبيري كه خداوند خود را تكبير كرده است در قرآن ، و تهليل كند به هر « لا إله إلاّ الله » كه حق سبحانه و تعالي تهليل خود كرده است در قرآن ، و صلوات بر محمد و آل محمد ( ( عليهم السلام ) ) بسيار بفرستد ، و دعاكند حق سبحانه و تعالي را به

164

هر نامي كه خدا خود را به آن نام خوانده است در قرآن و به هر اسمي كه مي داند و به اسامي آخر سوره حشر و بگويد :

« أسألك يا الله يا رحمن بكلّ اسم هو لك ، و أسألك بقوّتك و قدرتك و عزّتك و جميع ما أحاط به علمك و بأركانك كلّها ، و بحقّ رسولك صلواتك عليه و آله ، و باسمك الاكبر الاكبر ، و باسمك العظيم الّذي من دعاك به كان حقّا عليك أن لا تردّه و أن تعطيه ما سألك ، أن تغفر لي جميع ذنوبي في جميع علمك في . »

و هر حاجت كه دارد از خدا بخواهد ، و از حق سبحانه و تعالي طلب كند كه هر سال موفّق به حج شود .

و هفتاد مرتبه بگويد : « أسألك الجنّة » و هفتاد مرتبه « أستغفر الله ربّي و أتوب إليه . »

پس بخواند دعائي كه جبرئيل در اين مقام به حضرت آدم ( عليه السلام ) تعليم نمود تا توبه اش قبول شود :

« سبحانك اللهمّ و بحمدك ، لا إله إلاّ أنت ، عملتُ سوءاً و ظلمتُ نفسي فاعترفت بذنبي فاغفر لي إنّك خير الغافرين ، سبحانك اللهمّ و بحمدك لا إله إلاّ أنت عملتُ سوءاً و ظلمت نفسي فاعترفت بذنبي فاغفر لي إنّك أنت التّوّاب الرّحيم . »

6 . و نزديك غروب آفتاب روز عرفه بگويد :

« اللهمّ إنّي أعوذ بك من الفقر و من تشتّت الامر و من شرّ ما يحدث باللّيل و النّهار ، أمسي ظلمي مستجيراً بعفوك ، و أمسي خوفي مستجيراً بأمانك ، و أمسي ذلّي مستجيراً بعزّتك ، و أمسي وجهي الفاني مستجيراً بوجهك الباقي ، يا خير من سُئِل و يا أجود من أعطي ، يا أرحم من استرحم جلّلني برحمتك ، و ألبسني عافيتك ، واصرف عنّي شرّ جميع خلقك . »

165

آداب مشعر الحرام ( مزدلفه ) ^{( 1 )}

1 . پس با آرامش روانه شود به طرف مشعرالحرام و استغفار كند و اين دعا را بخواند :

« اللهمّ لا تجعله آخر العهد من هذا الموقف ، وارزقني العود أبداً ما أبقيتني ، و أقلبني اليوم مفلحاً منجحاً مستجاباً لي ، مرحوماً مغفوراً لي ، بأفضل ما ينقلب به اليوم أحد من وفدك و حجّاج بيتك الحرام ، واجعلني اليوم من أكرم وفدك عليك ، و أعطني أفضل ما أعطيت أحداً منهم من الخير والبركة والرّحمة والرّضوان والمغفرة ، و بارك لي فيما أرجع إليه من أهل أو مال أو قليل أو كثير و بارك له فيّ . »

و بسيار بگويد : « اللهمّ أعتقني من النّار » .

2 . مستحب است وقتي متوجّه مشعرالحرام مي شود با آرامش تن و دل باشد و استغفار كند و چون به تل سرخ رسيد بگويد :

« اللهمّ ارحم موقفي ، و زد في عملي ، و سلّم لي ديني ، و تقبّل مناسكي . »

و بعضي گفته اند بگويد :

« اللهمّ لا تجعله آخر العهد من هذا الموقف وارزقنيه أبداً ما أبقيتني . »

3 . مستحب است در وسط وادي ، و جانب راست راه فرود آيد ، و اين دعا را بخواند :

« اللهمّ إنّي أسألك أن تجمع لي فيها جوامع الخير ، اللهمّ لا تؤيسني من الخير الّذي سألتك أن تجمعه لي في قلبي ، ثمّ أطلب منك أن تعرّفني ما عرّفت أوليائك في منزلي هذا و أن تقيني جوامع الشّرّ . »

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مناسك حج با حواشي مراجع تقليد ، ص 406 . مشعر الحرام را به جهت اجتماع مردم ، يا به جهت هبوط حضرت آدم و حوا ( عليهما السلام ) و اجتماع آن دو در اين مكان مزدلفه گفته اند . ر . ك : البحر العميق ، ج 3 ، ص 1600 .

166

4 . مستحب است تا بتواند آن شب را به عبادت و اطاعت الهي سپري كند ، و در روايت است كه درهاي آسمان در اين شب بسته نمي شود و صداي مؤمنين بالا مي رود و خداوند مي فرمايد : من خداوند شمايم و شما بندگان من هستيد ، ادا كرديد حقّ مرا ، بر من لازم است كه اجابت نمايم دعاهاي شما را ، پس تمام گناهان يا قسمتي از آن را مي آمرزد .

5 . مستحب است براي وقوف در مشعرالحرام غسل كند و با وضو باشد و حمد و ثناي الهي به جاي آورد و اين دعا را بخواند :

« اللهمّ ربّ المشعرالحرام فكّ رقبتي من النّار ، و أوسع عليّ من رزقك الحلال الطّيّب ، وادرأ عنّي شرّ فسقة الجنّ والانس ، اللهمّ أنت خير مطلوب إليه و خير مدعوّ و خير مسؤول ، و لكل وافد جائزة فاجعل جائزتي في موضعي هذا أن تقيلني عثرتي و تقبل معذرتي و أن تتجاوز عن خطيئتي ، ثمّ اجعل التّقوي من الدّنيا زادي و تقلبني مفلحاً منجحاً مستجاباً لي بأفضل ما يرجع به أحد من وفدك و زوّار بيتك الحرام . »

و براي خود و پدر و مادر و برادران و اهل و فرزندان و مال خويش بسيار دعا كند .

آداب اعمال منا ^{( 1 )}

1 . هنگام رمي جمرات وقتي كه سنگريزه را در دست دارد اين دعا را بخواند :

« اللهمّ هذه حصياتي فأحصهنّ لي وارفعهنّ في عملي . »

و هر سنگريزه را كه بيندازد اين دعا را بخواند :

« الله أكبر ، اللهمّ ادحر عنّي الشّيطان ، اللهمّ تصديقاً بكتابك و علي سنّة نبيّك

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مناسك حج با حواشي مراجع تقليد ، ص 415 .

167

محمّد صلّي الله عليه و آله ، اللهمّ اجعله لي حجّاً مبروراً و عملاً مقبولاً و سعياً مشكوراً و ذنباً مغفوراً . »

و وقتي به جاي خود در منا برگشت بگويد :

« اللهمّ بك وثقت و عليك توكّلت فنعم الرّب ونعم المولي ونعم النّصير . »

2 . مستحب است در وقت قرباني كردن اين دعا را بخواند :

« وجّهت وجهي للّذي فطر السّماوات والارض حنيفاً مسلماً و ما أنا من المشركين ، إنّ صلاتي و نسكي و محياي و مماتي لله ربّ العالمين لا شريك له و بذلك أمرت و أنا من المسلمين ، اللهمّ منك و لك ، بسم الله و بالله و الله أكبر ، اللهمّ تقبّل منّي . »

و در بعضي روايات آمده كه سپس بگويد :

« اللهمّ تقبّل منّي كما تقبّلت عن إبراهيم خليلك و موسي كليمك و محمّد حبيبك صلّي الله عليه و عليهم . »

3 . مستحب است در وقت سر تراشيدن رو به قبله كند و اين دعا را بخواند :

« اللهمّ أعطني بكلّ شعرة نوراً يوم القيامة . »

بر اساس خبري ، جابر بن ارزق غاضري گويد : با زاد و توشه خدمت رسول خدا ( صلّي الله عليه و آله و سلَّم ) رسيدم اما مردي مانع سخن گفتن من با رسول خدا ( صلّي الله عليه و آله و سلَّم ) شد ، با او مجادله كرده ، به او گفتم : من از يمن آمده ام تا از رسول خدا ( صلّي الله عليه و آله و سلَّم ) حديثي بشنوم سپس بازگردم و به اطلاع ديگران برسانم ، در اين حال ديدم كه رسول خدا ( صلّي الله عليه و آله و سلَّم ) سوار بر مركب بود و مردم به دنبال او هستند تا آنكه مردي پيش آمد كه موي خود را تقصير كرده بود و گفت : اي رسول خدا ( صلّي الله عليه و آله و سلَّم ) بر من درود فرست و آن حضرت سه مرتبه فرمود : خداوند بر آنان كه در حج سر مي تراشند درود مي فرستد ؛ آن مرد برگشت و سر تراشيد و هيچ مردي نديديم مگر آنكه سرش را تراشيده بود . ^{( 1 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . معرفة الصحابه ، ابو نعيم ، ج 2 ، ص552 ؛ اسد الغابه ، ابن اثير ، ج 1 ، ص 484 ؛ الاصابه ، ابن حجر ، ج 1 ، ص540 .

168

آداب برگشت به مكه مكرمه

مستحب است براي برگشتن به مكّه مكرّمه و انجام اعمال آن غسل كند ، و متوجّه مسجد الحرام شود ، با ذكر و تمجيد الهي و صلوات بر محمّد و آل محمّد ، و چون به در مسجد رسيد اين دعا را بخواند :

« اللهمّ إنّي أسألك مسألة العليل ، الذّليل ، المعترف بذنبه ، أن تغفر لي ذنوبي و أن ترجعني بحاجتي ، اللهمّ إنّي عبدك ، والبلد بلدك ، والبيت بيتك ، جئت أطلب رحمتك و أؤمّ طاعتك ، متّبعاً لامرك ، المشفق من عذابك ، الخائف لعقوبتك ، أن تبلّغني عفوك و تجيرني من النّار برحمتك . »

سپس به نزد حجرالاسود برود و استلام نمايد و آن را ببوسد .

آداب برگشت به منا ^{( 1 )}

1 . مستحب است وقتي از مكه معظّمه به منا مراجعت مي كند اين دعا را بخواند :

« اللهمّ بك وثقت و بك آمنت ولك أسلمت و عليك توكّلت فنعم الرّبّ و نعم المولي و نعم النّصير . »

2 . تكبير در منا مستحب است ، و احوط اين است كه تكبير را در منا و غير منا ترك نكند ، در منا بعد از پانزده نماز و در غير منا بعد از دَه نماز تكبير بگويد ، و اوّل آن ها نماز ظهر روز عيد مي باشد و كيفيّت آن بنا بر مشهور چنين است :

« الله أكبر ، الله أكبر ، لا إله إلاّ الله ، و الله أكبر علي ما هدانا ، و له الحمد علي ما أبلانا و رزقنا من بهيمة الانعام . »

و در بعضي روايات آمده كه بعد از تكبير سوّم بگويد :

« ولله الحمد ، الله أكبر علي ما هدانا ، الله أكبر علي ما رزقنا من بهيمة الانعام . »

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مناسك حج با حواشي مراجع تقليد ، ص 505 .

169

و در بعضي از روايات اضافه شده :

« الحمد لله علي ما رزقنا من بهيمة الانعام . »

3 . مستحب است در اين ايّام ( يازدهم و دوازدهم و سيزدهم ) نمازهاي واجب و مستحب خود را در مسجد خيف به جاي آورد و در حديث آمده : هر كه در مسجد خيف صد ركعت نماز بگذارد برابر است با عبادت هفتاد سال ، و هر كه صد مرتبه « سبحان الله » بگويد ، از براي او ثواب بنده آزاد كردن بنويسند ، و هركه صد مرتبه « لا اله الاّ الله » بگويد برابر است با ثواب زنده كردن شخصي ، و هر كه صد مرتبه « الحمد الله » بگويد . برابر است با خراج عراقين ( كوفه و بصره ) كه در راه خداوند صدقه بدهد .

2-توصيه ها

* پرسش : به توفيق الهي چند وقت ديگر به همراه بسيج دانشجويي عازم سفر مكه و مدينه هستم ؛ براي بهتر استفاده كردن از اين فرصت چه توصيه هايي داريد ؟

* پاسخ : برخي از روايات اسلامي كه به آداب سفر حج اشاره كرده اند چنين است :

1 . امام باقر ( عليه السلام ) مي فرمايد : « كسي كه اين خانه [ خانه خدا ] را زيارت كند ، اگر سه خصلت در او نباشد ، ارزش ندارد ، ورع و تقوايي كه او را ازگناه و معصيت خداوند باز دارد ، حلمي كه با آن خشمش را مهار كند و خوشرفتاري با كسي كه با وي همنشيني و مصاحبت دارد » .

2 . از امام صادق ( عليه السلام ) نقل است كه فرمود : « چون قصد حج كردي ، پيش از رفتن ، قلبت را از هر دلبستگي و مشغله اي و از هر حجابي براي خدا خالي كن ، همه كارهايت را به خداوند واگذار و در تمام حركات و سكناتت به او توكل كن و خود را

170

به قضا و قدر و حكم او بسپار و با دنيا و آسايش و مردمان بدرود گوي و حقوقي را كه از مردم به گردن داري بپرداز و بر توشه راه ، مركب ، همسفران ، نيرو و جواني ، مال و دارايي خود تكيه مكن كه بيم آن مي رود اين همه ، دشمن و مايه وبال و گرفتاري تو گردند ؛ زيرا كسي كه مدعي خشنودي خدا باشد و با اين حال به چيز ديگري دلخوش باشد خداوند همان چيز را دشمن و مايه گرفتاري و زحمت او مي گرداند . . . . چنان آماده شو كه گويي اميد برگشت نداري ، همسفر و همنشيني نيكو باش ، اوقات واجبات خدا و سنت هاي پيامبرش ( صلّي الله عليه و آله و سلَّم ) و چيزهاي ديگري را كه رعايت آن ها بر تو لازم است مانند : ادب ، بردباري ، شكيبايي ، سپاسگزاري ، مهرباني ، بخشش و ايثار ره توشه خود به همسفران را در تمام اوقات پاس بدار . آن گاه با آب توبه اي كه گناهان را پاك مي كند خود را شستشو ده و جامه صدق ، صفا ، خضوع و خشوع بر تن كن ، خويشتن را از هر آنچه تو را از ياد خدا و طاعت او باز مي دارد مُحرم ساز ، آنگاه كه خداي عزوجل را مي خواني او را لبيك خالص و پاكيزه و نابگوي و به ريسمان استوار او چنگ زن ، چنان كه با مسلمانان بر گرد خانه خدا طواف مي كني ، دلت را همراه فرشتگان بر گرد عرش به طواف بياور . . . » ^{( 1 )}

همچنين برخي ديگر از آداب سفر عبارت است از : اخلاص در عمل و پرهيز از هر گونه ريا و خودنمايي در زيارت و انجام اعمال ، شناخت و آشنايي با آداب و مناسك حج تمتع و عمره و اسرار و حكمت هاي آن ، آشنايي با اماكن و آثار اسلامي و مذهبي مكه و مدينه و تاريخ اسلام و . . . ^{( 2 )}

براي آگاهي بيشتر مي توانيد به كتاب صهباي حج ، نوشته آيت الله جوادي آملي ، مراجعه كنيد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ر . ك : مستدرك الوسائل ، محدث نوري ، ج 10 ، ص 172 ، مؤسسه آل البيت ( عليهم السلام ) ، قم .

2 . ر . ك : ميزان الحكمه ، محمد محمدي ري شهري ، ترجمه : حميد رضا شيخي ، ج 3 ، ص 1010ـ1017 ، انتشارات مؤسسه دارالحديث ، قم .

171

* پرسش : چند راه معنوي براي رسيدن به مكّه و كربلا با توجه به آيات قرآن بيان كنيد ؟

* پاسخ : رفتن به مكه و انجام حج عمره و نيز رفتن به زيارت مزار مطهّر امام حسين ( عليه السلام ) در كربلا ثواب و پاداش فراواني دارد . اين پرسش را كه « راه معنوي براي رسيدن به مكّه و كربلا چيست ؟ » دو گونه مي توان تفسير كرد ؛ يكي اينكه چه كارهايي ثواب و پاداش رفتن و مكّه و كربلا را دارد ، دوم اينكه چه كارهاي معنوي را مي توانيم انجام دهيم تا به رفتن به مكّه و كربلا موفّق شويم . هركدام مراد باشد ، آيه اي از قرآن در اين باره نداريم ، آنچه در روايات آمده درباره صورت نخست است . در برخي روايات مي خوانيم : هركس سوره حج را بخواند پاداش حج و عمره را خدا به او مي دهد . . . . ^{( 1 )}

در صورت دوم با توجه به چند نكته موضوع روشن مي شود :

1 . قرآن كريم ، مايه هدايت و رحمت است . ^{( 2 )} اين كتاب شريف و كلام لطيف ، مربّي و راهنماي انسان در رسيدن به كمال نهائي و نزديك شدن به خداست و بشر را به سوي خير و سعادت سوق مي دهد و هدف اصلي و مهم ترين فايده آن ، انسان سازي و تربيت بشر است . ^{( 3 )}

2 . در برخي روايات آمده است كه خواندن و قرائت سوره هاي قرآن ، فوايد متعددي دارد ؛ از جمله : امام صادق ( عليه السلام ) فرمود : « كسي كه همه روزه ، قرائت سوره « عمّ يتساءلون » را ادامه دهد ، سال تمام نمي شود ، مگر اينكه خانه خدا را زيارت مي كند » . ^{( 4 )} و نيز فرمود : « هر كس به خواندن سوره مريم ( عليها السلام ) مداومت كند ، از دنيا نخواهد رفت ، مگر اينكه خدا به بركت اين سوره ، او را از نظر جان و مال و فرزند

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ر . ك : مجمع البيان ، طبرسي ، ج 7 ، ص 109 ؛ تفسيرنمونه ، آيت الله مكارم شيرازي و ديگران ، ج 14 ، ص 4 ـ 5 .

2 . لقمان : 1 و 2 .

3 . ر . ك : تفسير نمونه ، آيت الله مكارم شيرازي و ديگران ، ج 8 ، ص 317 ، 318 و 256 ، دارالكتب الاسلامية .

4 . مجمع البيان ، مرحوم طبرسي ، ج 9 و 10 ، ص 637 ، انتشارات ناصر خسرو .

172

بي نياز مي كند » ؛ ^{( 1 )} البته منظور اين روايات ، فقط خواندن آيات نيست ؛ بلكه خواندن ، مقدمه اي براي فهم قرآن است ، و درك آن نيز در جاي خود ، مقدمه اي براي محقق ساختن دستورهاي آن در زندگي فردي و اجتماعي است و به طور قطع اگر مسلمانان از مفاد سوره هاي قرآن در زندگي خود الهام بگيرند ، همه پاداش ها و خواسته هاي مشروع دنيا و آخرت را از آنِ خود خواهند كرد . ^{( 2 )}

3 . گرچه يكي از عوامل مؤثر در سرنوشت انسان ، خواندن قرآن و دعا است ، امّا خداوند حكيم براي هدايت بشر به كمال ، عوامل و اسباب ديگري نيز مانند : عقل ، علم ، مشورت ، كمك گرفتن از وسائل عادي ، دارو و درمان ، پرهيز از چيزهايي كه بر جسم و جان [ روح ] انسان تأثير منفي دارد و . . . را آفريده و آيات قرآن نيز انسان را به كمك جستن و بهره مندي از اين اسباب ، سفارش فرموده است . ^{( 3 )}

3-حج مقبول

* پرسش : چگونه متوجه شويم كه اعمالمان ( در حج ) مورد قبول خداوند متعال قرار گرفته است ؟

* پاسخ : از نظر اسلام اين مهم نيست كه ما چقدر عمل خير انجام داده ايم ، بلكه معيار ، پذيرفته شدن آن است . اين معيار را به خوبي مي توان از آيات و روايات به دست آورد كه چه اعمالي مقبول است ؟ آنچه از مفهوم آيات و روايات استفاده مي شود اين است كه كميّت و مقدار عمل ملاك نيست ، بلكه كيفيت عمل ملاك است . گاهي ممكن است آداب ظاهري عمل خوب انجام شود ، ولي به سبب آفتي از بين برود ، مانند آتشي كه در خرمني مي افتد و آن را نابود مي كند ، بنابراين هر عملي دو بُعد

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . همان ، ج 6 ، ص 772 .

2 . ر . ك : تفسير نمونه ، آيت الله مكارم شيرازي و ديگران ، ج 1 ، ص 60 .

3 . ر . ك : تفسير الميزان ، علامه طباطبايي ( رحمه الله ) ، ج 2 ، ص 251 ـ 255 ؛ ج 4 ، ص 71 و 72 .

173

دارد و هر يك از آن ها از نظر خوبي و بدي حساب جداگانه اي دارند . ممكن است يك عمل از يك جهت نيك باشد ، ولي از جهت ديگر نه و نيز امكان دارد يك عمل از هر دو بعد نيك يا بد باشد .

آن دو بعد عبارت است از شعاع اثر مفيد و يا مضر عملي در خارج و در اجتماع بشر ( حسن فعلي ) و شعاع انتساب عمل به شخص فاعل و انگيزه هاي نفساني و روحي او كه موجب آن عمل شده است و عامل خواسته است به واسطه عمل و يا وسيله قرار دادن عمل ، به آن هدف ها و انگيزه ها برسد ( حسن فاعلي ) .

از نظر اوّل در قبولي و يا ردّ آن ، بايد ديد آثار مفيد و يا مضرّ عمل تا كجا گسترش يافته است ؟ و از نظر دوم بايد ديد كه عامل ، در نظام روحي و فكري خود چه سلوكي كرده و به سوي كدام مقصد حركت كرده است ؟

بنا بر اين ، بايد بدانيم ، آنگاه كه تحت تأثير انگيزه هاي روحي ، عملي انجام مي دهيم ، گذشته از پيكر عمل و آداب ظاهري آن كه يك سلسله حركات و سكنات است و داراي اثرها و ارزش هاي خاص اجتماعي است ، از نظر معنوي نيز واقعاً و حقيقتاً به سويي مي رويم و طي طريق مي كنيم .

ملاك و معيار در اعمال فقط انجام ظاهري و فيزيكي آن نيست ، بلكه مهم پذيرش و قبول آن است ؛ پس نبايد به كارهاي خوب خود مغرور و از خداوند متعال طلبكار باشيم . در اسلام براي قبولي هر عمل از جهت حسن فاعلي و انتساب عمل به شخص فاعل شرايطي بيان شده است كه عبارت است از :

1 . اسلام و ايمان : قرآن كريم در اين زمينه مي فرمايد :

( وَمَن يبْتَغِ غَيرَ الاِْسْلَمِ دِينًا فَلَن يقْبَلَ مِنْهُ وَهُوَ فِي الاَْخِرَةِ مِنَ الْخَسِرِينَ ) ^{( 1 )}

و هر كس غير از اسلام ديني بجويد ، هرگز از او پذيرفته نشود و او در جهان ديگر از جمله زيانكاران خواهد بود .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آل عمران : 85 .

174

2 . نيت و قصد قربت : نيت تا آن درجه در قبولي عبادت مؤثر است كه اگر عملي غير عبادي و مباح با صبغه الهي و قصد قربت انجام شود ، عنوان عبادت به خود مي گيرد و داراي اجر و ثواب مي شود ؛ مثلا اگر غذا خوردن و يا استراحت را به اين قصد انجام دهيم كه با خوردن غذاي خوب و استراحت كافي ، بتوانيم بهتر عبادت كنيم و يا بيشتر در خدمت مردم باشيم ، آن غذا خوردن و استراحت ، عبادت محسوب مي شود ، حال آنكه اين گونه اعمال ذاتاً عبادت نيست . پس ، با اين وضع مي توان گفت كه نيّت ، روح عمل و حقيقت آن است ؛ به تعبير ديگر ، آنچه در اسلام اهميت دارد ، جنبه باطني و حقيقي عمل است كه ارزش و قبولي اعمال به آن بستگي دارد . از رسول اكرم ( صلّي الله عليه و آله و سلَّم ) چنين نقل شده است كه :

« نيّة المؤمن خيرٌ من عَمَله و نيّة الكافر شرّ من عمله و كلّ عامل يعمل علي نيته . »

نيت مؤمن از عمل او بهتر و نيت كافر از عمل او بدتر است و هر كس طبق نيّتش كار مي كند .

3 . اخلاص : قرآن كريم در اين باره مي فرمايد :

( وَ مَآ أُمِرُوا إِلاَّ لِيعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ ) ^{( 1 )}

مأموريت نيافتند ، جز اينكه خدا را از روي اخلاص بپرستند .

اخلاص در عمل و خالصانه بودن عمل ، جان و روح عمل است . پيامبر ( صلّي الله عليه و آله و سلَّم ) مي فرمايد :

« إنّما الأعمال بالنيات . »

همانا كارها به نيت ها [ وابسته ] است .

و در جاي ديگر مي فرمايد :

« لا عمل إلاّ بنية . »

هيچ عملي بدون نيت پذيرفته نيست .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بينه : 5 .

175

4 . ايمان به نبوّت و امامت : قرآن كريم در اين باره مي فرمايد :

( فَإِنْ أَسْلَمُوا فَقَدِ اهْتَدَوا ) ^{( 1 )}

اگر تسليم [ برنامه محمّدي ] شدند ، پس راه را يافته اند .

در روايت است كه مي فرمايد : « هر كه خدا را با عبادتي اطاعت كند و خود را به رنج اندازد ، اما امامي كه خدا برايش معيّن كرده ، نداشته باشد ، عملش مردود است » .

5 . تقوا : قرآن كريم در اين باره مي فرمايد :

( إِنَّمَا يتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِينَ ) ^{( 2 )}

خدا ، تنها از پرهيزكاران مي پذيرد .

با داشتن شرط هاي ياد شده است كه عمل انسان مقبول خداوند متعال خواهد بود .

بنا بر اين ، براي قبولي عمل ، توكل و اخلاص و نيت پاك و جلب رضاي خدا و رعايت تقوا شرط است . ^{( 3 )}

افزون بر مطالب ياد شده كه در آيات قرآن كريم تقوا نشانه قبولي حج ذكر شده است . در رواياتي از رسول خدا ( صلّي الله عليه و آله و سلَّم ) آمده است : نشانه قبولي حج ، توبه از گناهان گذشته است و اگر [ حاجي ] از حج برگشت و بر گناهاني مانند زنا ، خيانت و نافرماني خدا اصرار ورزيد ، حج او قبول نيست . ^{( 4 )}

4-آماده شدن براي حج

* پرسش : انسان چگونه مي تواند قبل از رفتن به سفر حج خود را براي ديدار دوست آماده كند ، و از اين سفر بهره فراواني ببرد تا با دست پر برگردد ؟

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آل عمران : 20 .

2 . مائده : 27 .

3 . ر . ك : مجموعه آثار استاد شهيد مطهري ، ج 1 ، ص 269 342 .

4 . الحج و العمره في الكتاب و السنة ، محمدي ري شهري ، ص 269 .

176

* پاسخ : سفر حج داراي آداب خاصي است كه در كتاب هاي مناسك حج يا برخي كتب ديگر مانند صهباي حج ، نوشته از آيت الله جوادي آملي ، دعاها و آداب حج ، نوشته از محمد محمدي ري شهري توضيح داده شده است ، البته در آيات متعددي ، به سير و سفر ويژه سفر حج تأكيد شده است . انسان در سفر با اقوام ، آداب و سنت هاي ديگران ، آشنا شده ، از تجربه هاي آنان بهره گرفته و در كردار ، آثار و عواقب آنان مي انديشد و از اين راه مي تواند درسي زنده و محسوس از آنان بگيرد :

( قُلْ سِيرُوا فِي الاَْرْضِ فَانظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَـقِبَةُ الَّذِينَ مِن قَبْلُ كَانَ أَكْثَرُهُم مُّشْرِكِينَ ) ^{( 1 )}

بگو : در زمين بگرديد و بنگريد فرجام كساني كه بيشتر بوده [ و ] بيشترشان مشرك بودند چگونه بوده است .

برخي از آداب سفر كه در روايات به آن اشاره شده چنين است :

1 . شروع سفر با صدقه ؛ 2 . انتخاب همراه خوب ؛ 3 . مشورت با دوستان ؛ 4 . خنده رويي با همراهان ؛ 5 . سخاوتمندي با همراهان ؛ 6 . هماهنگي با آنان ؛ 7 . كار خود را به همراهان واگذار نكردن ؛ 8 . به ياد خدا بودن با گفتن اذكار و . . . ؛ 9 . فراموش نكردن سوغاتي و هديه . ^{( 2 )}

برخي روايات اسلامي كه به آداب سفر حج اشاره كرده اند در پاسخ سؤال از آداب حج به آن ها اشاره شد .

* پرسش : چگونه مي شود در سفر به خانه خدا ، بندگي را به طور كامل در راه خدا انجام داد ؟

* پاسخ : در آيات قرآن « عبد » به معناي مطيع و بنده است ، در « عبد » معناي تذلل و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . روم : 42 .

2 . ر . ك : ميزان الحكمه ، محمدي ري شهري ، ج 4 ، باب سفر ؛ سفينة البحار ، شيخ عباس قمي ، باب السين بعد الفاء .

177

طاعت لحاظ شده است . ^{( 1 )} تعبير به « بنده خدا بودن » براي انسان ، پرافتخار و باشكوه ترين توصيف است ؛ انساني كه همه چيز خود را متعلق به او بداند ، و مطيع كامل فرمان هاي معبود خود باشد :

( الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي أَنزَلَ عَلَي عَبْدِهِ الْكِتَـبَ وَلَمْ يَجْعَل لَّهُ عِوَجَا ) ^{( 2 )}

حمد مخصوص خدايي است كه اين كتاب [ آسماني ] را بر بنده [ برگزيده ] اش نازل كرد و هيچ گونه كژي در آن قرار نداد .

بنا بر اين اگر بخواهيم در مسير بندگي گام برداريم اولين كار آن است كه دل و خواسته هاي آن را كنار بگذاريم و خواسته خدا را محور اعمال و رفتارمان قرار دهيم . تشريع واجبات و محرمات شريعت به همين منظور است . انجام واجبات و ترك محرمات ، تمريني است كه در سفر به خانه خدا كه انسان انجام مي دهد ؛ تمريني است كه ما كم كم بتوانيم پس از برگشت از حج همه كارهايمان را بر اساس خواست خدا انجام دهيم و جز به خواست او توجهي نداشته باشيم . ^{( 3 )}

بنا بر اين انسان با تمريني كه در حج يا عمره با ترك محرمات و انجام واجبات و با بندگي و عبادت دارد مي تواند گام هاي بلندي را براي رسيدن به عبوديت بردارد البته هر اندازه قرب به خداوند بيشتر باشد ، عبوديت شديدتر است و در واقع همه چيز در مقام عبوديت جمع مي شود ؛ چنان كه قرآن كريم در برخي آيات ، از پيامبران بزرگ خداوند با عنوان « عبادنا » ( بندگان ما ) ياد كرده است . ^{( 4 )}

با بندگي و وابستگي مطلق به خداوند ، و در برابر اراده او از خود اراده اي نداشتن ، در همه حال سر بر فرمان او نهادن و بي نيازي از غير او ، بي اعتنايي به غير از خداوند و تنها چشم دوختن بر لطف او ، انسان به عبوديت مي رسد . وقتي انساني به عبوديت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ر . ك : مفردات الفاظ القرآن ، راغب اصفهاني ، ص 330 ـ 331 ، دارالكاتب العربي .

2 . كهف : 1 .

3 . اقتباس از كتاب : آيين پرواز ، مصباح يزدي ، ص 59 .

4 . ر . ك ، تفسير نمونه ، آيت الله مكارم شيرازي و ديگران ، ج 19 ، ص 307 ؛ ج 12 ، ص 346 ، دارالكتب الاسلاميه ، تهران .

178

رسيد و حق بندگي را رعايت كرد به مقام ربّ دست مي يابد و مي تواند در هستي تصرف كند .

امام صادق ( عليه السلام ) مي فرمايد : « عبوديت و بندگي جوهر و اصلي است كه كنه و ذات آن ربوبيت است » . ^{( 1 )} پس آنچه در عبوديت نباشد در ربوبيت يافت مي شود و آنچه در ربوبيت پنهان و مخفي است به وسيله عبوديت مي توان به آن رسيد .

سفر حج يك سفر معنوي و ديني است كه از آغاز تا پايان آن عبادت و بندگي خداست ؛ چنان كه در روايت آمده است كه « حج گزار از زماني كه خانه اش را به قصد حج ترك مي كند تا زمان بازگشت ، مانند كسي است كه در اين مدت به گرد كعبه طواف مي كند » . ^{( 2 )} پس لازم است حج گزار اين سفر را با قصد قربت و نزديك شدن به خداوند عزوجل آغاز نمايد و از هنگام خروج از خانه تا بازگشت به پروردگار توجه داشته باشد ؛ چنان كه قرآن كريم مي فرمايد :

( واَتِمُّوا الحَجَّ والعُمرَةَ لِلّه ) ^{( 3 )}

حج و عمره را براي خدا به اتمام برسانيد .

لذا در كنار خانه خدا زمينه بسيار مناسبي براي رسيدن به عبوديت وجود دارد . البته سزاوار است حج گزار هميشه با طهارت باشد و در طول سفر خود هميشه وضو داشته باشد ، به ويژه در مكه مكرمه و مدينه منوّره ؛ زيرا اين دو مكان حرم خدا و حرم حبيب خدا و پيامبر برگزيده خداست . طهارت و وضوي عبد ، باعث جلب محبت خداوند تبارك و تعالي است چنان كه مي فرمايد :

( واللّهُ يُحِبُّ المُطَّهِّرين ) ^{( 4 )}

خداوند پاكيزگان را دوست دارد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مصباح الشريعه ، ص 7 ؛ ميزان الحكمه ، ج 3 ، ص 1798 .

2 . بحارالانوار ، علامه مجلسي ، ج 96 ، ص 15 ، مؤسسة الوفاء ، بيروت .

3 . بقره : 196 .

4 . توبه : 108 .

179

از اين رو سفر را با وضو آغاز نمايد ، دو ركعت نماز بخواند و از خداوند بخواهد كه به سلامت ، عافيت و با دست پر از آنجا برگردد .

حج گزار در طول سفر بايد بداند كه خداوند متعال با اوست ، صداي او را مي شنود و او را مي بيند ، بنا بر اين بكوشد كه از بدي ها و گناهان بپرهيزد ، به حرام و زشتي هاي اخلاقي آلوده نشود و سعي كند تا اعمالش را به طور كامل و شايسته انجام دهد ، هميشه به ذكر خدا و استغفار مشغول و با همسفران خود خوشرفتار باشد تا ان شاءالله به لطف و عنايت خداوند متعال مصداق « عبد » كامل شود و به درجه بندگي خداوند نائل آيد . ^{( 1 )}

5-آثار حج

* پرسش : مهم ترين تأثيرات حج از ديدگاه قرآن چيست ؟

* پاسخ : الف ) ايجاد روحيه اخلاص در انسان ؛ انگيزه انجام حج و عمره و قرب به خداوند است . قرآن كريم در اين باره مي فرمايد :

( واَتِمُّوا الحَجَّ والعُمرَةَ لِلّهِ ) ^{( 2 )}

و براي خدا حج و عمره را به پايان رسانيد .

حركت از راه هاي دور و نزديك و تحمّل سختي هاي راه و آمدن به سرزميني خشك و انجام اعمالي سخت و دشوار در هواي گرم و طاقت فرسا ، براي اطاعت از فرمان خداوند روحيه اخلاص و تعبد را در انسان زنده و تقويت مي كند .

ب ) منافع اقتصادي ؛ از چيزهاي كه در موسم حج انجام مي گيرد فعّاليت هاي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ر . ك : حج در كلام قرآن و عترت ، سيد حسين فالي ، ترجمه عبدالله محمدي مازندراني ، ص 88ـ90 ، دارالثقلين ، قم .

2 . بقره : 196 .

180

اقتصادي است . قرآن در اين باره مي فرمايد :

( لَيسَ عَلَيكُم جُناحٌ اَن تَبتَغوا فَضلاً مِن رَبِّكُم ) ^{( 1 )}

بر شما گناهي نيست كه [ در سفر حج ] فضل پروردگارتان [ =روزي خويش ] را بجوييد .

ج ) مساوات و نبودن تبعيض ؛ همه كساني كه براي مراسم حج به مكّه مي روند در هر مقام و رتبه اي باشند و از هر منطقه اي آمده باشند ، با لباسي يك شكل و در مكاني واحد و اعمالي يكسان مراسم حج را به جاي مي آورند . قرآن كريم در به اين نكته اشاره دارد :

( الَّذي جَعَلنـهُ لِلنّاسِ سَواءً اَلعـكِفُ فيهِ والبادِ ) ^{( 2 )}

مسجدالحرام را براي مردم اعم از مقيم در آنجا و باديه نشين ، يكسان قرار داديم .

د ) تمرين كنترل غريزه جنسي و دوري از گناه ؛ در ايام مراسم حج ، تمتعات جنسي ، جدال و گناه حرام است و برخي گناهان نيز كفاره دارد . اين حكم يك نوع تمرين خويشتنداري است . قرآن در اين باره مي فرمايد :

( الحَجُّ اَشهُرٌ مَعلومـتٌ فَمَن فَرَضَ فيهِنَّ الحَجَّ فَلا رَفَثَ ولا فُسوقَ ولا جِدالَ ) ^{( 3 )}

حج در ماه هاي معيّني است . پس هر كس در اين [ ماه ] ها ، حج را [ بر خود ] واجب گرداند [ بداند كه ] در اثناي حج ، همبستري و گناه و جدال [ روا ] نيست . ^{( 4 )}

گذشته از اين ها حج آثار مادي و معنوي زيادي دارد ، شايد به جهت اين آثار مادي و معنوي است كه اگر كسي شرايط رفتن به حج را داشته باشد و به حج نرود و اين آثار مادي و معنوي از او فوت شود ، كور و نابينا محشور مي گردد . ^{( 5 )} در حديثي طولاني از امام رضا ( عليه السلام ) ، شوق ، كشش و بيم به سوي خداوند متعال ، رها كردن سنگدلي و خسّت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بقره : 198 .

2 . حج : 25 .

3 . بقره : 197 .

4 . تفسيرنمونه ، ج 14 ، ص 81 و ج 3 ، ص 108 .

5 . حر عاملي ، وسائل الشيعه ( آل البيت ) ، ح 11 ، ص 27 .

181

و غفلت و نااميدي ، باز داشتن جان ها از فساد ، سود بردن هر كه در شرق و غرب و خشكي و درياست و رفع نيازهاي مردم ، از جمله منافع حج شمرده شده است . ^{( 1 )}

* پرسش : در آيه 28 سوره حج ( لِيَشهَدوا مَنـفِعَ لَهُم ) مقصود از منافع چه نوع منفعتي است ، آيا منافع دنيايي را هم شامل مي شود ؟

* پاسخ : خداوند متعال به حضرت ابراهيم ( عليه السلام ) دستور داد تا با صداي بلند مردم را براي انجام مراسم حج دعوت كند و خود عهده دار اين شد تا اين اعلام را به گوش جهانيان برساند كه سواره و پياده از راه دور و نزديك براي انجام مراسم حج بيايند و شاهد منافع خود باشند ، حال آيا اين منافع دنيايي است يا اخروي ، از آيه چنين استفاده مي شود كه هم منافع دنيايي مراد است هم منافع اخروي . منافع اخروي آن روشن است ، اما در مورد منافع دنيوي آن نيز بايد گفت منظور از منافع بي ترديد منافع زودگذر مادي نيست ، بلكه منافع عمومي امت اسلام است . به اين معنا كه وقتي اقوام و امم مختلفي با همه تفاوت ها از مناطق مختلق با نژادهاي گوناگون در يك جا جمع شدند ، با اتحاد روحي و مذهبي اي كه دارند در بسياري از مسائل ديگر نيز مي توانند متحد شوند ، و يك جامعه بزرگ توحيدي براي فائق آمدن بر دشمن و مشكلات دنيوي خود بسازند و نيروي جزئي آن ها تبديل به يك نيروي بزرگ و كلي شود كه به راحتي بتواند هر مشكلي را از سر راه خود بردارد ، ضمن اينكه در همان ايام حج نيز دادستدهاي انجام مي دهند و به نحوي همه منتفع مي شوند . ذكر خداوند متعال در روزهاي معيّن و به دور از خرافات جاهلي از منافع ديگر حج است . البته در روايات اهل بيت ( عليهم السلام ) منافع زيادي براي حج گفته شده كه از جمله آن ها خروج از معاصي ، انتخاب راه و روش صحيح براي آينده ، تقرب به خداوند و . . . مي باشد . ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . صدوق ، علل الشرايع ، ج 1 ، ص 273 .

2 . جهت آگاهي بيشتر ر . ك : تفسير نورالثقلين ، ج 3 ، ص 489 ؛ عيون اخبار الرضا ( عليه السلام ) ، ج 2 ، ص 90 ؛ بحارالانوار ، ج 99 ، ص 32 ؛ الميزان ، ج 14 ، ص 370 .

182

* پرسش : آيا با توجه به آيه 203 سوره بقره بعد از اعمال حج همه گناهان حج گزار بخشيده مي شود ؟

* پاسخ : آيه شريفه چنين است : ( وَ اذْكُرُوا اللهَ فِي أَيّام مَعْدُودات فَمَنْ تَعَجَّلَ فِي يَوْمَيْنِ فَلا إِثْمَ عَلَيْهِ وَمَنْ تَأَخَّرَ فَلا إِثْمَ عَلَيْهِ لِمَنِ اتَّقي وَاتَّقُوا اللهَ وَاعْلَمُوا أَنَّكُمْ إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ ) ^{( 1 )} . آيه شريفه در حقيقت در صدد شكستن سنّت هاي جاهلي و مربوط به روزهاي پاياني حج و ايام تشريق ( يازدهم و داوزدهم و سيزدهم ) است و به حجاج توصيه مي كند پس از مراسم عيد ( قربان ) به ياد خداوند متعال باشند ، سپس به دنبال آن مي فرمايد ، كساني كه تعجيل كنند و ذكر خداوند متعال را به جاي سه روز در دو روز انجام دهند ، گناهي بر آنان نيست . در واقع ( فَلاَ إِثمَ عَلَيْهِ ) اشاره به نوعي تخيير در اداي ذكر خداوند ميان دو يا سه روز است و ربطي به بخشيده شدن گناهان حج گزار ندارد . ^{( 2 )}

البته چنان كه در آخر آيه نيز امر به تقوا كرده ، اگر حاجي رعايت تقواي الهي را كرده باشد ، خداوند متعال گناهان او را مي بخشد و چنان كه در روايت امام صادق ( عليه السلام ) آمده است اگر حاجي از گناهان كبيره ، مانند فسق و . . . توبه كند ، در حالي كه گناهي بر گردن او نيست به خانه خود باز مي گردد . ^{( 3 )}

* پرسش : در قرآن كريم چه آثاري براي حج ذكر شده است ؟

* پاسخ : چنان كه در برخي پاسخ ها آمده است حج داراي آثار و بركات فراواني است كه برخي از آن ها در روايات و برخي در قرآن كريم ذكر شده است ، برخي از آثار حج كه در قرآن كريم آمده چنين است :

1 . حج ، موجب آمرزش گناهان حج گزار مي شود ^{( 4 )} ؛

2 . به جاي آوردن حج سبب تقويت ديانت مردم مي شود ^{( 5 )} ؛

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بقره : 203 .

2 . ر . ك : تفسير نمونه ، ج 2 ، ص 70 .

3 . الكافي ، ج 4 ، ص 337 .

4 . بقره : 203 .

5 . مائده : 97 .

183

3 . اعمال حج توشه خيري براي آخرت است ^{( 1 )} ؛

4 . اجراي مناسك حج ، عامل جلب رضايت الهي است ^{( 2 )} ؛

5 . حج موجب لغو امتيازات گروهي و طائفه اي است . ^{( 3 )} بدين معنا كه خداوند آن را محل بازگشت و زيارت همه مردم قرار داده است ، نه براي افراد خاص ؛

6 . دستگيري از تنگدستان از حكمت هاي تشريح حج و از آموزهاي آن است ^{( 4 )} . ^{( 5 )} در روايتي نيز به برخي از اين آثار كه در قرآن كريم آمده اشاره شده است كه امام زين العابدين ( عليه السلام ) فرمود : « حُجّوا و اعتمروا تصح ابدانكم و تتسع ارزاقكم و تُكفُونَ مؤونات عيلاتكم ، و قال الحاج مغفور له و موجب له الجّنة و مستأنف العمل » با حج عمره خداوند چهار چيز عنايت مي كند .

تندرستي مي يابد ؛ وسعت رزق و روزي پيدا مي كند ؛ گناهان حج گزار بخشيده مي شود و بهشت بر او واجب مي گردد ؛ مثل كسي كه تازه متولد شده است و سرانجام مال و اهل و عيال او امنيت مي يابند . ^{( 6 )}

* پرسش : حج خانه خدا چه آثار مادي ، معنوي ، روحي و جسماني دارد ؟ لطفاً اطلاعات بيشتري در اين باره براي من بنويسيد .

* پاسخ : اين كنگره عظيم الهي سياسي ، خيرات و بركات فراوان اخروي و دنيايي به همراه دارد كه به برخي از اين آثار اشاره مي شود :

1 . بعد اخلاقي حج : مهم ترين فلسفه حج همان دگرگوني اخلاقي است كه در انسان ها به وجود مي آورد ، مراسم « احرام » انسان را به كلي از تعلقات مادي و امتيازات ظاهري و لباس هاي رنگارنگ و زر و زيور بيرون مي برد و با تحريم لذايذ و پرداختن به خودسازي كه از وظايف شخص « مُحرِم » است ، او را در عالمي از نور و روحانيت و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بقره : 2 و حج : 27 ـ 30 .

2 . مائده : 2 .

3 . بقره : 125 .

4 . حج : 36 .

5 . فرهنگ قرآن ، ج 10 ، ص 356ـ 358 .

6 . كليني ، كافي ، ج 4 ، ص 252 .

184

صفا فرو مي برد .

مراسم « حج » خاطرات ابراهيم بت شكن و اسماعيل ذبيح الله و مادرش هاجر را زنده مي كند و يادآور مجاهدت ها و ايثارگري هاي آن هاست . چنان كه در سوره حج ، آيه 30 ، به برخي از برنامه هاي اخلاقي و عقيدتي آن اشاره شده است .

2 . بعد سياسي حج : حج ، عامل مؤثري براي وحدت صفوف مسلمانان و مبارزه با تعصبات ملي و نژادي و زمينه اي براي آگاهي آنان از اخبار سياسي كشورها و مناطق اسلامي است . از اين رو در روايت است كه حج تقويت دين است و اين جز در سايه وحدت مسلمانان و اطلاع و آگاهي آنان از همديگر تحقق نمي يابد . ^{( 1 )}

3 . بعد فرهنگي حج : ارتباط قشرهاي مختلف مسلمانان در ايام حج مي تواند از مؤثرترين عوامل مبادله فرهنگي و انتقال فكرها باشد . حج ، كنگره عظيم فرهنگي است كه انديشمندان جهان اسلام در ايامي كه در مكه هستند ، گرد هم مي آيند و افكار و ابتكارات خود را به ديگران عرضه مي كنند . علاوه بر اين شناخت آثار رسول خدا ( صلّي الله عليه و آله و سلَّم ) ، تأثير فراواني در فرهنگ جامعه اسلامي دارد كه از بركات حج است چنان كه در روايت به اين مطلب اشاره شده و امام ( عليه السلام ) فرمود : « و لِتَعرفَ آثارَ رسول الله . » ^{( 2 )}

4 . بعد اقتصادي حج : بر اساس برخي روايات استفاده از كنگره عظيم حج براي تقويت پايه هاي اقتصادي كشورهاي اسلامي ، يكي از فلسفه هاي آن را تشكيل مي دهد . ^{( 3 )} در روايت آمده است يكي از فوائد حج اين است كه : « لِيَتَرَ بَّحَ كُلُّ قوم من التجارات » يعني خداوند گرد آمدن در حج را قرار داد تا مسلمانان يكديگر را بشناسند و هر كدام كالاي تجاري را از شهري به شهري مي برند تا از اين رهگذر عده اي منتفع مي شوند . ^{( 4 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن شهر آشوب ، مناقب ، ج 2 ، ص 198 .

2 . علل الشرايع ، ج 2 ، ص 406 .

3 . بحار الانوار ، علامه مجلسي ، ج 99 ، ص 32 ، دار احياء التراث العربي بيروت .

4 . صدوق ، علل الشرايع ، ج 2 ، ص 406 .

185

5 . بعد بهداشت جسمي و روحي حج : خداوند متعال مي فرمايد :

( ثُمَّ لْيَقْضُواْ تَفَثَهُمْ وَلْيُوفُواْ نُذُورَهُمْ وَلْيَطَّوَّفُواْ بِالْبَيْتِ الْعَتِيقِ ) ^{( 1 )}

بعد از آن بايد آلودگي ها را از خود برطرف سازند و به نذرهاي خود وفا كنند و بر گرد خانه گرامي كعبه طواف نمايند . ^{( 2 )}

علاوه بر اين ها در وصيت اميرمؤمنان علي ( عليه السلام ) در آخرين لحظه هاي عمر شريف آمده است كه : « حج را ترك نكنيد كه هلاك مي شويد » .

* پرسش : آيا در قرآن كريم براي خصوص كعبه نيز آثاري ذكر شده است ؟

* پاسخ : چنان كه براي حج در قرآن كريم آثاري آمده است ، براي وجود كعبه نيز در قرآن آثاري ذكر شده است كه به برخي از آن ها اشاره مي شود :

1 . كعبه داراي خير و بركت فراوان براي عموم مردم است : ( اِنَّ اَوَّلَ بَيت . . . بِبَكَّةَ مُبارَكـًا ) ^{( 3 )} ؛

2 . كعبه مايه هدايت جهانيان است : ( اِنَّ اَوَّلَ بَيت . . . وهُدًي لِلعــلَمين ) ^{( 4 )} ؛

3 . كعبه مايه پويايي و دوام زندگي و مانع هلاكت و نابودي انسان هاست ^{( 5 )} : ( جَعَلَ اللّهُ الكَعبَةَ البَيتَ الحَرامَ قِيـمـًا لِلنّاسِ ) ^{( 6 )} .

حقيقت اين است كه با توجه به وسعت معنايي ( قِيـمـًا لِلنّاسِ ) مسلمانان مي توانند در پناه اين خانه و دستور سازنده حج ، همه كارهاي خود را سامان بخشند ^{( 7 )} ؛ چنان كه از امام صادق ( عليه السلام ) نقل شده است كه فرمود :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . حج : 29 .

2 . براي آگاهي بيشتر ر . ك : صهباي حج ، آيت الله جوادي آملي ، نشر مؤسسه اسراء ؛ تفسير نمونه ، آيت الله مكارم شيرازي و ديگران ، ج 14 ، ص 60ـ84 ، دار الكتب الاسلاميه .

3 . آل عمران : 96 .

4 . آل عمران : 96 .

5 . ميقات حج ، شماره 45 ، پائيز 82 ، محمد مهدي فيروز مهر ، ص 34 .

6 . مائده : 97 .

7 . تفسير نمونه ، ج 5 ، ص 90 .