بخش 1

1

بسم الله الرحمن الرحيم

3

سفرنامه منظوم حج

( هزار و دويست بيت )

سراينده :

بانويي اصفهاني از دوره صفوي

( نيمه نخست قرن دوازدهم هجري )

همراه چند پيوست

به كوشش رسول جعفريان

9

درآمد

1 ـ سراينده مثنوي

سراينده اين مثنوي زيبا كه مشتمل بر 1200 بيت است ، بانويي فرهيخته و دانشمند از دوره باشكوه و درخشان صفوي است . وي مثنوي خويش را در راه سفر حج به نظم كشيده و افزون بر آگاهي هايي كه از شهرها و سرزمين ها عرضه كرده ، نكات زيبايي را در وصف مردمان شهرها و خُلق و خوي آن ها به دست داده است . مهمتر از اين ها ، تصويري است كه وي از چگونگي حج گزاري مسلمانان ، بهويژه شيعيان در قرن دوازدهم هجري ، ارائه داده است . وي همچنين نكات عارفانه اي را كه خودْ به تجربه دريافته ، بيان كرده است .

با كمال تأسف ، درباره هويت سراينده ، آگاهي ويژه اي نداريم ، هر چند اميد مي رود كه اگر نسخه ديگري از اين مثنوي يافت شود ، بتوانيم شخصيت وي را بهتر بشناسيم . در مجموعه باارزشي كه اين مثنوي هم در آن قرار داشت ، چند سطري در معرفي وي آمده كه تا اندازه اي ، هويت وي را بر ما آشكار مي كند . اين معرفي ، مربوط به زماني نزديك همان عصر بوده و روشن است كه كاتب آن ، با سراينده و خانواده وي آشنايي داشته است . وي مي نويسد :

مثنوي كه عليا جناب عصمت و عفت و طهارت شعار ، بلقيس الاواني ، خديجة الدوراني ، حليله جليله مكرّمه توفيق . . . مرحمت و غفران پناه ، ميرزا خليل ، رقم نويس ديوان اعلي ، در حين حركت از دارالسلطنه اصفهان ، به

10

عزم زيارت بيت الله الحرام در خصوص اسامي و قرب و بعد مسافت منازل از دارالسلطنه مذكور الي كعبه معظمه و مراجعت از آنجا به مصر مستقر و مكان اصلي خود به رشته تقرير و تحرير كشيده و آب و هواي هر يك از منازل را بيان فرموده اند .

بدين ترتيب تنها آگاهي ما از نام شوهر وي اين است كه شغل وي ، منشي گري در ديوان اعلي بوده است . عنوان « رقم نويس » به كسي گفته مي شود كه متن اَحكام را مي نگاشته است . اوّلين ويژگي چنين شخصي ، آشنايي وي با زبان و ادب بوده است و به اين ترتيب بايد گفت كه سراينده ما در خانه اي كه تخصّص آن در نوشتن احكام بوده زندگي مي كرده و به يقين از همين محيط ، تأثير پذيرفته است .

2 ـ در شناخت سراينده

از ميان اشعاري كه وي سروده ، مي توان آگاهي هاي مختصري را درباره زندگي وي به دست آورد . وي در اصفهان مي زيسته و در اين شهر ، خويشان فراواني داشته كه وي بارها از آن ها ، اظهار ناخشنودي كرده است .

بد نيست در همين جا اشاره كنم كه سراينده ما سخت افسرده است و با اندك چيزي برآشفته و نگران و ناراحت مي شود . وي در همان آغاز گفته است كه خستگي مفرط سبب شده تا او در انديشه سياحت بيافتد و چه بهتر كه اين سياحت ، سفر بيت الله الحرام باشد .

وي از خانداني ممتاز و برجسته بوده است . دليل اين امر به طور طبيعي سفر حج است كه در آن زمان ، انجام آن با وجود مشقت هاي فراوانِ راه ، جز براي ثروتمندان كار آساني نبوده است . به علاوه مي دانيم كه او همسر رقم نويس دولت صفوي بوده و چنين منصبي در آن دوره مي توانست ثروت و موقعيت خوبي به همراه داشته باشد . افزون بر اين ها ، خود وي در موردي كه در نيمه راه مجبور شده تا در بيغوله اي ، يا به قول خودش غاري

11

استراحت كند ، اشاره كرده است كه :

كه مي باشد چنين رسم زمانه * * * گهي در غار و گه آيينه خانه

اشاره به زندگي وي در آيينه خانه ، به شرط آن كه مقصود عمارت آيينه خانه اصفهان باشد ، مي تواند موقعيت اجتماعي او را نشان دهد . همچنين از ديگر اشعار او ، مناسباتش با افراد زيادي در شهرها روشن مي شود كه خود ، دليلي ديگر بر منزلت اجتماعي والاي اوست .

وي پس از درگذشت شوهرش ، كه نمي دانيم پس از گذشت چه مدت از آن عزم حج كرده ، راهي سفر شده است . وي در مسير راه ، كنار قبر شوهرش كه در منطقه گز اصفهان بوده رفته و از او چنين ياد مي كند :

جَرَس زد نغمه را در پرده راست * * * كه گلزار خليل اينجاست اينجاست

چو بر گلزار يارم رهنمون شد * * * سرشك ديده ام چون جويِ خون شد

علي رغم زندگي طولاني وي در اصفهان ، آن چنان كه از يكي از اشعار او بر مي آيد ، دولت آباد قزوين ، سرزمين آبا و اجدادي او بوده است . وي در اين باره مي گويد :

در اين وادي گره در كارت افتاد * * * به محمل دم فسون تا دولت آباد

بدان سر منزلِ نيكو فرود آي * * * كه باشد يادگار جدّ و آباي

زماني كه وي در آنجا فرود آمده ، زنان آن منطقه از وي استقبال شاياني كرده ، به نيكويي از او پذيرايي كردند :

مرا ديدند چون آن ماه رويان * * * ستايش مي نمودنم چو شاهان

همه در سجده و در پاي بوسي * * * شدن همچو چرخ آبدستي

نشاندندم به منّت چون جهاندار * * * ستادندي به پا چون بنده زار

به خورد خويش هر يك ارمغاني * * * بياوردي ز روي جان فشاني

به هر دم مجلسي بهرم مهيّا * * * نمودند آن بتان ماه سيما

به هر كس ميهمانيم ميسّر * * * شدي ، افراختي بر كهكشان سر

12

اين استقبال از وي ، به حدّي بوده كه او در خود ، احساس جواني كرده است . با اين حال چون در سفر بوده ، نمي توانسته در آن ديار بماند :

به هم زد شاهيم را چرخ ناساز * * * همايم سوي ديگر كرد پرواز

با وجود اشاره سراينده به اين كه دولت آباد قزوين سرزمين آبا و اجدادي وي بوده ، شهر اردوباد را ـ واقع در ساحل رود ارس ـ به عنوان شهر خود و خويشانش ياد كرده است . محتمل است كه خويشان پدري يا مادري او در دولت آباد بوده اند . در حاشيه جايي كه از اردوباد ياد كرده ، نوشته شده كه آنجا ، زادگاه سراينده بوده است . به هر حال وي در اردوباد ، مورد استقبال خويشان قرار گرفته و از جمله خويشي را كه قبل از قرني ^{( 1 )} ، در اصفهان با وي دوست صميمي بوده و بعد از آن ديگر وي را نديده ، در آنجا زيارت كرده است . وي از اين ديدار بسيار خشنود شده ، گرچه مدتي را كه در آنجا بوده ، بيمار بوده است . وي درباره اردوباد مي گويد :

به يك مژگان فشاري همچو بادم * * * رسانيدي به شهر اردوبادم ^{( 2 )}

چو بط از آب بر ساحل پريدم * * * ز سنبك ^{( 3 )} بارهاي خود كشيدم

شدندي آگه اردوباديها ^{( 4 )} چون * * * كه آمد سنبكم از آب بيرون

ز خويش و آشنا وز پير و برنا * * * نمودند انجمن بر روي صحرا

به اعزاز تمامي پيشوازم * * * نمودند آن عزيزان سرفرازم

بر جمازه خويشان گرامي * * * ستادند و رساندندم سلامي

ز پيش محملم چون موج قلزم * * * به روي هم همي رفتند مردم

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . از ده سال تا چهل سال .

2 . اردوباد ، زادگاه مولد شاعره ما بوده است . بعد از اين از آن به عنوان اردوبادم ياد شده است . در ذيل عنوان « اردوباد » در لغتنامه دهخدا آمده است : شهري بر ساحل ارس بر مشرق جلفا . موضعي است در آذربايجان و باغستان زياد دارد . . . و مسقط الرأس بعض شعرا و علما بوده است .

3 . قايق كوچك .

4 . در اصل : اردوباميها .

13

به اعزاز و به اكرام تمامي * * * مرا بردند خويشان گرامي

به سوي شهر با صد عزّ و شأنم * * * به كوي آن رفيق مهربانم

كه با هم در صفاهان يار بوديم * * * ز جان با يكدگر غمخوار بوديم

بدان خويشي ، گرامي به ز خواهر * * * ز خويشان دگر بس مهربانتر

زماني نيز كه به خروانق ـ از بخشهاي تابع اهر ـ رسيده ، از سوي حاكم آنجا ـ كه از خويشان وي بوده ـ مورد استقبال قرار گرفته است :

در آنجا بود حاكم سرفرازي * * * جوان كاردان معني طرازي

به صورت طفل و در دانش ارسطو * * * قرابت داشت با من آن نكوخو

در اوري نيز مورد استقبال قرار گرفته ، اين منطقه نيز از بخش هاي تابع شهرستان اهر است :

به اوري جاي نيك و خوش هوايي * * * ز هر سو باغ هاي با صفايي

فراوان آب ها هر سو گذاران * * * دهي معموره بُد بس به سامان

بُدَم آنجا دگر مهمان سلطان * * * نمك خوردم دگر از خوان سلطان

با اين همه ، سراينده سخت به اصفهان دلبستگي دارد و تقريباً تمامي سال هاي بلوغ زندگي خويش را در اين شهر گذرانده است . اين مطلب ، با اشاره او به رفاقت و دوستي قديميش با دوستي كه از وي ياد كرده برمي آيد . دلبستگي او به اصفهان كه از وي به صفاهان ياد مي كند ، در بسياري از اشعار او آمده است . زماني كه به حلب مي رسد ، اين شهر را در آبادي شبيه اصفهان مي بيند و به همين دليل به ياد اصفهان ، اشكش جاري مي شود :

شبيه اصفهان ديدم حلب را * * * به ايران توأمان ديدم حلب را

به دكان و به بازار و به ميدان * * * همه چيزش مهيا چون صفاهان

ز هر نوعي در آنجا ميوه بودي * * * كه تن را قوّت و راحت فزودي

ز انجيرش بخور ، حبّ نبات است * * * غلط گفتم غلط ، آب حيات است

كني گر وصف انجير حلب را * * * ز شيريني مَكي تا حَشْر ، لب را

14

بُدي اهلش ز خواهر مهربان تر * * * چه خواهر بل ز مادر جانفشان تر

چو توأم ديدم آن را با صفاهان * * * روان شد اشك خونينم ز چشمان

وطن آمد به ياد من در آن روز * * * كشيدم از جگر آه جهان سوز

ز فرزندان و خويشان ياد كردم * * * چو ني ناليدم و فرياد كردم

اين ياد از اصفهان ، ياد از وطن اوست و او را به ياد فرزندان و خويشان مي اندازد و از صبا مي خواهد تا پيام او را به فرزندانش برساند :

بگو تا كي كشم هجران خوشان * * * بگو تا كي شوم محروم از ايشان

خبر بر اي نسيم مهرباني * * * به سوي اصفهان تا مي تواني

به فرزندان من گو كاي عزيزان * * * چه سازيد از فراغم در صفاهان

به هر حال از اين اشعار ، مي توان تا اندازه اي با زندگي اين زن فرخيخته دوره صفوي آشنا شد . با خواندن اشعار وي ، مي توان روحيات او را نيز تا اندازه اي دريافت .

گفتني است با توجه به اشاره وي به آقا كمال ، خزانه دار شاه سلطان حسين ، مي توان به حدس قوي گفت كه وي در اواخر عهد صفوي ، يا به عبارت بهتر ، در نيمه نخست قرن دوازدهم هجري زندگي مي كرده است .

3 ـ درباره اين مثنوي

اشعار وي با سادگي و رواني هر چه تمام سروده شده و از نظر قواعد شعري ، كمترين مشكلي ندارد . تنها گاه به دليل ياد از نام شهرها ، مشكل سلاست دارد كه با توجه به ضرورت ياد از نام شهرها ، چنين امري به راحتي قابل بخشودگي است . تا آنجا كه جستجو شد ، از دوره صفوي سفرنامه خاصي را نمي شناسيم ^{( 1 )} ، به همين دليل بايد متن موجود را

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . تنها يك گزارش نيم صفحه اي ! در يكي از نخسه هاي موجود در كتابخانه مجلس ديدم كه كمترين ارزشي نداشت .

15

بسيار بسيار باارزش بدانيم ، بهويژه به اين دليل كه به نظم صورت گرفته است . و اين خود ، هنر ديگري است كه علاوه بر جنبه هاي تاريخي و مذهبي ، آن را به عنوان يك اثر ادبي مطرح مي كند .

پيش از اين زن شاعره ، محيي لاري ، در نيمه قرن دهم ، مثنوي « فتوح الحرمين » را در سفر حج سروده است كه ما آن را نيز چاپ كرديم . ^{( 1 )}

متن منظوم ديگري از احمد مسكين در دست است كه از آن با عنوان « حج نامه » ياد شده و ما گزيده اي از اشعار آن را به عنوان يكي از ضمايم اين كتاب آورده ايم .

بعدها در دوره قاجار نيز منظومه هايي در سفر حج سروده شده كه در مقدمه « به سوي امّ القري » ، ضمن ياد از سفرنامه هاي حج در ادب فارسي ، به آن ها اشاره كرده ايم .

گفتني است ، خاقاني نيز در قرن ششم در سفر حج ، اشعار زيبا و نغزي درباره كعبه و حرم پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) سروده كه كمتر نظيري براي آن مي توان يافت . ما دو قصيده از آن را انتخاب و در ضمايم اين كتاب آورده ايم .

با اين همه ، از جهاتي منظومه حاضر از اهميت ويژه اي برخوردار است كه مهمترين جنبه آن ، اين است كه سراينده زني فرهيخته است و اين خود در تاريخ ادبيات فارسي ، يك گوهر به شمار مي آيد .

به علاوه ، پرداختن وي به جنبه هاي جغرافيايي نيز ارزش خاص خود را دارد . همان طور كه اشاره شد ، آشنايي با راه سفر حج در آن دوران ، آشنايي با مشكلات زائران ايراني در اين سفر ، و نيز نحوه حج گزاري زائران خانه خدا ، از ويژگي هاي اين سفرنامه است . به عنوان مثال وي به تفصيل ، از جشن هايي كه به مناسبت عيد قربان در مني برگزار مي شده سخن گفته است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . قم ، 1373 ، انتشارات انصاريان .

16

چنان جشني دو شب اندر منا شد * * * كه زهره بهر رقاصي بپا شد

برداشت وي از كعبه ، و تشبيه هاي او از برخي مكان هاي مقدس آن ديار نيز ره آوردي ديگر از بُعد مذهبي ـ ادبي اين سفرنامه است . در اين باره ، اشاره به دو ـ سه نمونه ، مي تواند مفيد باشد . او در موردي كه احساس خويش را در شدت فراق از كعبه بيان مي كند ، چنين مي سرايد :

چو خوش بُد كعبه گر رفتن نمي داشت * * * چو رفتن داشت ، برگشتن نمي داشت

و در جاي ديگر در وصف كعبه مي گويد :

ز وصف خانه يزدان چه گويم * * * كه بالاتر بود از آنچه گويم

بلاتشبيه گويا نوجواني * * * به قامت بود چون سرو رواني

قباي محمل مشكين به بر داشت * * * كمر را بسته از زريّن كمر داشت

حَجَر در آستانش پاسبان بود * * * رخ او بوسه گاه حاجيان بود

وي در مدينه نيز عشق و علاقه خويش را به اهل بيت ( عليهم السلام ) نشان داده و از اين كه ديده در آستان امامان ، بوريا پهن است ، سخت آشفته خاطر شده است . وي در همانجا از نسيم خواسته است تا شاه ايران را از اين وضع آگاه كرده و از او بخواهد تا فرش هاي عالي براي اين آستان ارسال كند :

مشرف چون شدم زان خلد رضوان * * * روان گشتم به پابوس امامان

چو بر آن آستان عرش بنيان * * * كه مي شد تازه از وي دين و ايمان

رسيدم ديده را روشن نمودم * * * جبين خويش را بر خاك سودم

نديدم اندر آن ارض مطهّر * * * به جز نور فروزان زيب ديگر

ميان يك ضريحي چهار مولاي * * * گرفته هر يكي در گوشه اي جاي

زميني كو بدي بالاتر از عرش * * * به كهنه بوريايي گشته بُد فرش

مكاني را كه بُد توأم به جنّت * * * ندادندش از قنديل زينت

نسيما سوي اصفاهان گذر كن * * * در آن ، سلطان ايران را خبر كن

بگو كاي شاه عادل در كجايي * * * از اين جنّت سرا غافل چرايي ؟

17

بيا بنگر بر اولاد پيمبر * * * بدان رخشنده كوكب هاي انور

كه مسكن كرده اند در يك سرايي * * * ضريح از چوب و فرش از بوريايي

روان كن اي غلام آل حيدر * * * فروش لايق آن چار سرور

ز بهر زينت آن خلد رضوان * * * قناديل طلا چون مهر رخشان

دگر رمانها مملو ز گوهر * * * براي آن صناديق مطهر

كه از كوري چشمِ آن رقيبان * * * ز زيور گردد او چون خلد رضوان

4 ـ آگاهي درباره مشكلات زائران ايراني

يكي از مزاياي اين مثنوي ، آگاهي هايي است كه درباره دشواري حج گزاري ايرانيان از راه كشور عثماني وجود داشته است . متأسفانه شواهد فراواني وجود دارد كه نشان مي دهد ساكنان كشور عثماني ، به دليل اختلاف هاي مذهبي و گاه انگيزه هاي مادي ، به آزار زائران ايراني مي پرداخته اند . ما بخش هايي از اين دشواري ها را در مقاله اي كه درباره « حجاج شيعي در دوره صفوي » نگاشته و در كتاب « علل برافتادن صفويان » چاپ شده ، آورده ايم . در اين مثنوي نيز شاعر ما سخن از اين مشكلات گفته است . او پس از ياد از منطقه مرزي و خروج از ايران مي گويد :

به سوي قُرخ و كرمانلر رسيدند * * * ز سينه آه سوزان بركشيدند

كه آخر شد ولايات عجم آه * * * نباشد كس به فرمان شهنشهاه

به شهر خود همه شير ژيانيم * * * كنون خوار و ذليل روميانيم ^{( 1 )}

شبي با غم در آن وادي غنودند * * * سحرگه كوچ از آن منزل نمودند

زبان ها بسته شد از نام حيدر ( عليه السلام ) * * * دكان ها تخته شد از بيع گوهر

ز بيم روميان چون موش گشتند * * * چو شمع صبحگه خاموش گشتند

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . رومي ها ، مقصود عثمانيهاست .

18

سحر از سرزمين شاه ايران * * * روان گشتند با آه و به افغان

و در جاي ديگري مي گويد :

در آن وادي هجوم آورد رومي * * * چو بز ويران كند رو خليل تومي !

هر آن كس را كه بُدْ اجناس وافر * * * گرفتندي عشور از آن مسافر

ز ترس روميان كينه پرداز * * * نكردندي گره از بارها باز

ز بيم آن حرامي هاي رهزن * * * سيه بر چشمشان شد روز روشن

با اين كه يك بار از اجناس زائران ماليات گرفته بودند ، بار ديگر سر راه آنان قرار گرفته و اين بار با مخالفت حجاج ايراني ، كار به نزاع كشيد :

چو طي شد يك دو فرسخ آن بيابان * * * بنا گه فوج رومي شد نمايان

سر ره را گرفتند و ستادند * * * بنايي تازه بهر ما نهادند

بگفتندي خراج و باج خواهيم * * * نود تومان از اين حجاج خواهيم

عجم آقاسي ^{( 1 )} ما هم بر آشفت * * * سخن را تند با آن ناكسان گفت

به طول آخر كشيد آن گفتگوها * * * به يكديگر ترش كردند روها

كشيدند از كمر شمشيرها را * * * رها كردند از زه تيرها را

به آتش خانه ها راهي گشودند * * * تفنگ ها را به هم خالي نمودند

يلان قافله چون شهره شيران * * * ستادندي به جنگ آن دليران

به روي پل به هم آميختندي * * * بسي از يكدگر خون ريختندي

ميان كاروان خالي شد از مرد * * * هر آن كس پهلوان بُد جنگ مي كرد

چو خالي يافتند آن كاروان را * * * بدين سو تافتند آنگه عنان را

يلان حاج چون شير غضبناك * * * جهاندند اسب خود چست و چالاك

سر ره را گرفتندي به ايشان * * * شدي احوال ايشان بس پريشان

شترها را به آب انداختندي * * * از آن ، آن روميان دل باختندي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سرور حاجيان ايراني .

19

به ضرب خنجر و با تيغ بران * * * دريدند و بريدند آن جوانان

البته بخشي از مشكلات نه ناشي از مسائل مذهبي ، بلكه مربوط به رهزنان نيمه راه بود كه بهويژه در باديه هاي طول راه در خود جزيرة العرب مطرح بود .

در اشعار حسين ابيوردي نيز كه در ادامه آورده ايم ، به اين قبيل دزدي ها و رهزني ها كه ساربانان و حتي اميرالحاج نيز با آن همداستان بوده ، پرداخته شده است . در اين درگيري ها گاه كسان زيادي از حجاج شهيد مي شدند و اين ، بهويژه از حجاج عجمي بوده است . ابيوردي در رثاي همين شهيدان گويد :

هر كسي هر سال زان جمع پليد * * * حاجيان را بي سبب سازد شهيد

كعبه بهر قتل جمعي بي گناه * * * جامه خود مي كند دايم سياه

از شهيدان عجم زان اهل دين * * * شد فرو زمزم ز خجلت در زمين

اين مشكلات تا سال ها بعد و تا اين اواخر وجود داشته است . در سفرنامه حاج ميرزا علي اصفهاني و سفرنامه محمدولي ميرزا كه در كتاب « به سوي امّ القري » چاپ كرديم ، نمونه هايي از اين دشواري ها را كه مربوط به تجاوزهاي اعراب ساكن در وادي هاي عرب به حجاج است آورده ايم .

5 ـ سراينده تحت تأثير نظامي

آنچه درباره اشعارر وي مي توان گفت آن است كه سراينده ما ، تحت تأثير « نظامي » است . او خود اين مطلب را در دو مورد تصريح كرده است :

در اينجا گويم از بيت نظامي * * * كه تا اين مثنوي گيرد نظامي

شباهنگام كان عنقاي فرتوت * * * شكم پر كرد از آن يك دانه ياقوت

20

و در جاي ديگر نيز چنين مي سرايد :

به ياد آمد مرا اين بيت نامي * * * كه باشد گوهر درج نظامي

چه خوش باشد كه بعد از انتظاري * * * به اميدي رسد اميدواري

گفتني است تعبير شباهنگام نيز كه مكرر در اشعار سراينده ما آمده ، به طور عمده تحت تأثير نظامي است . نگاهي به مدخل شباهنگام در دهخدا ، نشان مي دهد كه تمام سه بيتي كه در آنجا درباره شباهنگام آمده ، از نظامي است .

6 ـ آماده كردن اين منظومه

پس از انجام سه سفر حج تمتّع ، بر خود فرض ديدم تا به نحوي علاقه زائران ايراني را به سفر حج و خانه خدا و زيارت قبور مطهّر رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) و امامان نشان دهم . يكي از راه هاي ممكن براي نشان دادن اين علاقه آن بود تا سفرنامه هاي باارزشي را كه فرهيختگان از حجاج ايراني نگاشته اند ، منتشر سازم . اين سفرنامه ها از جنبه هاي مختلفي مي توانست مفيد باشد ، جنبه هايي كه نيازي به بيان ندارد .

تاكنون چند سفرنامه را چاپ كرده ام . نخست ، مجموعه « به سوي امّ القري » مشتمل بر چهار سفرنامه از : حاج ميرزا علي اصفهاني ، محمد ولي ميرزا فرزند فتحعلي شاه ، ميرزا محمد مهندس و خودم . سفرنامه مكّه نوشته حسام السلطنه را نيز به چاپ رساندم . فتوح الحرمين ، اثر محيي لاري نيز يكي از اقداماتي بود كه بحمدالله انجام شد . پس از آن ها ، اين هفتمين سفرنامه اي است كه چاپ مي شود .

به اين ها بايد نشر رساله كوتاه و شيرين « مفرحة الانام في تأسيس بيت الله الحرام » را نيز كه ميراث عالمان دوره صفوي است ، افزود . اين رساله ، در مجله ميقات منتشر شده است .

منظومه حاضر را از مدت ها قبل مي شناختم و در پي فراهم كردن نسخه اي از آن بودم . پس از مدت زماني و تقريباً با زحمت ، ميكروفيليمي از آن

21

فراهم كرده و به استنساخ آن پرداختم . جستجو از نسخه اي ديگر را ، با توجه به اشاره فهرست نويس محترم كتابخانه دانشگاه تهران ، كه استاد فنّ است ، علي الحساب بيهوده دانستم . ^{( 1 )} بنابراين مجبور شدم با استفاده از تنها نسخه ، كار را به انجام برسانم . اين كار ، مشكلات خاص خود را داشت و من با كمك همسرم ، توانستم تا اندازه اي بر كلمات ناخوانا فائق شده و ضبط درست آن ها را بياورم . با اين همه هنوز مواردي وجود دارد كه قادر به خواندن آنها نشدم . از آنجا كه تخصصي در شعر و ادب نداشتم ، براي خواندن متن ، دچار مشكل شدم و هنوز نيز مي انديشم كه چه بسا در مواردي به خطا رفته باشم . قاعدتاً بايد خواندگان عزيز از آنها درگذرند . نسخه مزبور در شماره 2591 در كتابخانه دانشگاه ، ضمن مجموعه اي گرانقدر موجود است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . تنها اشاره احتمالي به وجود نسخه ديگر را اين مي دانم كه در كتابخانه فرهنگستان باكو ، رساله اي با عنوان « منازل بين اصفهان و مكه » موجود است كه بايد درباره آن ، تحقيقات بيشتري صورت گيرد .

23

[ آهنگ سفر ]

( 1 ) ^{( 1 )} مرا چون كرد چرخ حيله پرداز * * * جگرخون از فراق يار دمساز

حرامم شد به بِستر خواب راحت * * * نديدم چاره اي غير از سياحت

نه شب خواب و نه روزم بود آرام * * * كه تا بستم به طَوْف كعبه احرام

كمر بربستم و بازو گشادم * * * بدان سو پاي همّت را نهادم

رفيق من نشد يك تن ز خويشان * * * چو مجنون رو نهادم در بيابان

چه كار آيد كسي را ياري كس * * * خدا باشد رفيق بي كسان بس

چو ديدم بيوفايي ز آن عزيزان * * * برون رفتم چو صرصر از صفاهان

فرو شستم ز دل خوفِ خطر را * * * همايون كردم اين فال سفر را

به محمل سِحْرِ صحرا را دميدم * * * چو مرغ از شاخسار غم پريدم

به طوف خانه دادار بي چون * * * روان گشتم تنِ تنها به هامون

جرس اين نغمه را مي زد به آهنگ * * * كه گِز كن راه گَز را تا سه فرسنگ

بپيمودم سه فرسخ راه را چون * * * رسيدم سوي گز از كر و هامون

شبي آنجا غنودم بهر راحت * * * سحر كردم دگر عزم سياحت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . اين شماره ها كه تا شانزده ادامه دارد ، مربوط به شماره صفحه هاي نسخه اي است كه بر اساس آن ، مثنوي حاضر چاپ شده است .

24

جرس زد نغمه را در پرده راست * * * كه گلزار خليل ^{( 1 )} اينجاست اينجاست

چو بر گلزار يارم رهنمون شد * * * سرشك ديده ام چون جوي خون شد

چو كردم پنج فرسخ راه را طي * * * فغان از استخوانم خاست چون ني

چو از وصل خليلت بي نصيبي * * * به گلزارش شو اكنون عندليبي

گره از بار و از محمل گشودم * * * شبي آنجا به آسايش غنودم

سحر كان دانه ياقوت رخشان * * * برون آمد چو از فيروزه ايوان

شدم چون عندليب زارِ نالان * * * از آن گلزار رفتم ديده گريان

جرس اين نغمه را زد در عشران * * * كه منزل دور باشد دست جنبان

مسافت چون نمودم پنج فرسنگ * * * به ناگه شد نمايان كوره اي سنگ

ندانم بُد رباط و يا جهنّم * * * گِل و خشتش تو گويي بود از غم

ز تاريكي سيه چون كنج مطبخ * * * غلط گفتم غلط ، بُد قصر دوزخ

بُدي هر يورتِ ^{( 2 )} آن چون كهنه غاري * * * وطن كرده به هر كنجش ماري

بنايش را نهاد از بي كمالي * * * كمال ^{( 3 )} از بهر جان ما وبالي

در آن غمخانه يك شب تا سحرگاه * * * به سر بردم به صد رنج و صد اكراه

سحرگه بار بر جمازه بستم * * * از آن وادي ضجّت بار رستم

به آهنگ جرس تا چار فرسنگ * * * مسافت طي نمودم با دل تنگ

كه ناگه شد نمايان مؤمن آباد * * * در آنجا شد دل غمگين من شاد

بياضش روشن از سرچشمه هور ^{( 4 )} * * * سوادش چون دل مؤمن پر از نور

نكو آب و رباط دلنشين داشت * * * ولي بادِ بَدي آن سرزمين داشت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مقصود از خليل ، شوي شاعره ماست كه مزارش را در اينجا ياد كرده است .

2 . كلمه اي تركي ، به معناي جا و مكان . محل خيمه و خرگاه .

3 . مقصود ، آقا كمال خزانه دار شاه سلطان حسين صفوي است ؛ درباره او نك : ميراث اسلامي ايران ، دفتر اول ، مقدمه وقف نامه مدرسه سلطان حسينيه .

4 . خورشيد .

25

از آن وادي برون رفتم سحرگاه * * * جرس زد نغمه سختي آن راه

بپيمودم چو ره را پنج فرسنگ * * * در او ديدم شكوفه رنگ در رنگ

روان جويي بُد از دامان كُهْسار * * * ز صافي چون بياض گردن يار

در آن خوش سرزمين منزل نمودم * * * شبي در پاي بيدستان غنمودم

سحرگه چون عروس مهر خاور * * * زد از فيروزه قصر آسمان سر

دگر بستم كمر بازو گشادم * * * به كوهستان قهرو ^{( 1 )} رو نهادم

چه كوهستان ! غم از دل ها برون بَر * * * چه كوهستان ! كشيده بر فلك سر

هوايش معتدل چون كوي دلدار * * * بياضش سبز و خرّم چون رخ يار

درختانش ز بس بُد سبز و شادادب * * * ز برگش ژاله غلتان چون درّ ناب

بيا بشنو تو از درياچه او * * * سرش گرديده بند بند قهرو

ز صافي چون زجاج و آبگينه * * * نمايان همچو صبح از خاك سينه

( 2 ) گذاران بود از دامان كهسار * * * بسانِ چينِ پيشاني دلدار

صبا باشد در آنجا نقش پرداز * * * كشد از موج نقش سينه باز

برد بيرون غم از دل ، موج آبش * * * كند خرگه به پا بهر جنابش ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . به احتمال مقصود ، قهرود از بخش هاي تابعه كاشان است .

2 . شايد : جبالش . در اين صورت شايد شعر چنين بوده : كنه خرگه بپا نزد جبالش .