بخش 3

در کنار فرات حلب شام دمشق از دمشق تا مدینه شهر مدینه مرقد امامان بقیع به سوی مکه

[ در كنار فرات ]

چو يك فرسخ شدي طي بيابان * * * فرات از دامن كُهْ شد نمايان

كنار رود آن امواج دريا * * * طناب خيمه ها كردند برپا

صبا مرغ سحر آواز برداشت * * * بدان نغمه جرس هم ساز برداشت

همه چنگال خود را تيز كردند * * * پلنگ آسا از آنجا خيز كردند

طمع از جان خود هر كس بريده * * * روان سيلاب خونين از دو ديده

نهادندي قدم بر سوي صحرا * * * نمودندي وداع از روي صحرا

قدم بر عالم بالا نهادند * * * به كوهستان پلنگ آسا فتادند

گهي گشتند همدوش ملك ها * * * شنا كردند گاهي با سمك ها

گهي بر چرخ چارم جايشان بود * * * گهي تحت الثري مأوايشان بود

رسانيدند گه سر را بر افلاك * * * كشانيدند دامن گاه بر خاك

گهي چون شعله رفتندي به گردون * * * فتادندي چو سايه گه به هامون

غرض تا پنج روز اندر جبل ها * * * پلنگ آسا دويدندي جمل ها

در اين مدت كه در كُهْ مي چريديم * * * نشاني از زمين اصلا نديديم

فراز هر كُهي تا دامن چرخ * * * گرفته گوييا پيرامن چرخ

رهش باريك چون جسر جهنّم * * * كه مي باريد از آن گوييا غم

فرات از دامنش بودي گذاران * * * دهان بگشوده بودي اژدهاسان

كه گر لغزد از آنجا پاي آدم * * * كشد او را به سوي خويش در دم

ز بس سنگ سيه ديدم در آن راه * * * شدي عمر من بيچاره كوتاه

جرس فرياد مي زد داد از اين سنگ * * * كه زنگم كر شد^{( 1 )} و جمازه ام لنگ

قضا را در چنين راه خطرناك * * * ز بيمش كرده بودم سينه را چاك

به ناگه محملم بر كوه شد بند * * * شتر را پاي لغزيد از سر بند

چو گرديد از فراز كوه غلطان * * * به من بخشيد عمر تازه يزدان

كه از حجاج مرد كارداني * * * رسيد آنجا ز روي پهلواني

تو گويي خضرِ راه من شد آن مرد * * * ستون در نعل گاه شتر كرد

كه از غلطيدن او را داشتي باز * * * سپاس شكر ايزد كردم آغاز

چو شش فرسنگ اين راه بلاخيز * * * مسافت شد بسي پيمانه لبريز

كه تا شد منزل آن كُهْ نوردان * * * دهي بالاي كُهْ نامش قزلخوان

سحرگه آن اجل برگشتگان باز * * * ز جا برخاستند از بستر ناز

جرس زد بانگ كاي برگشته بختان * * * ببنديد از براي راه رختان !

كه مي بايد به گردون رفتن امروز * * * ز باريكي ره خون خوردن امروز

دگر آن وحشيان كوه پيماي * * * گوزن آسا بجنبيدند از جاي

كمر چون مور مي بستند محكم * * * گرفتند از براي خويش ماتم

به گِرد هر جبل دَه بار گشتند * * * بدن را از تف خور مي سرشتند

كه تا شش فسخ اين راه را بريدند * * * به شهر بربر ويران رسيدند

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . گويا بر اثر سنگ ها و تحرّك زياد شتر ، زنگ جرس به اين طرف و آن طرف مي خورده و سر و صدا مي كرده است .

سحر زد بانگ مرغ صبحگاهي * * * كه اي حجاج بايد گشت راهي

ز جا آن كُه نوردان بار بتسند * * * به طوف كوه ها احرام بستند

بسي آمد سر حجاج بر سنگ * * * كه تا طي گشت آن ره هشت فرسنگ

دهي روي جبل بُد حوض نامي * * * به گردون بردي از هر كس پيامي

چو آن ره را ز جان سختي بريدند * * * در آن ده خرگه خود را تكيدند

سحر ديگر جرس فرياد برداشت * * * ز دشواري آن ره ، داد برداشت

كه اين بيچاره حجاج جفا كش * * * نمي باشد در اين ره خاطر خوش

ببايد معدن مس را بريدن * * * به كوهستان گوزن آسا چريدن

دگر كردند باز آن خلق انبوه * * * روان گشتند تا بر قله كوه

چه كوهي تا به گردون سر كشيده * * * ز تاري وحشيان از وي رميده

سيه تر از جبل هاي جهنّم * * * دميده دم بر او از دور آدم

به سوي قله كُهْ همچو موران * * * روان گشتند مردان با ستوران

چو نُه فرسخ در آن كُهْ رخش راندند * * * ز رفتن چهارپايان باز ماندند

چو در پا قوّت رفتن نديدند * * * شبي در معدن مس آرميدند

سحر آن حاج مسكين بار بستند * * * ز سختي كتل زنّار بستند

روان گشتند باز اندر جبل ها * * * نماندي قوّت پا در جمل ها

بسي مردند از حاج ، اسب و اشتر * * * بسي كردند مردم ، خاك بر سر

همانا جان ز سختي بر نيايد * * * اگر آيد تمامي در نيايد

همه افتان و خيزان پنج فرسنگ * * * بپيمودند ره را زار و دلتنگ

كه شهر آگين از دور بنمود * * * به چشم مردمان چون سور بنمود

در آنجا بارهاي خود گشودند * * * سجود و شكر ايزد را نمودند

آگين دلچسب و شيرين سرزمين بود * * * ميان شهرها او بي قرين بود

فرات از يك طرف بودي گذاران * * * كه از وي تازه مي شد دين و ايمان

ز صافي آن زجاج آبگينه * * * همي شستي غبار غم ز سينه

ز هر سو باغ هاي باصفا داشت * * * كه صد باغ نظر^{( 1 )} را زير پا داشت

صفاي آن نه از آن و نه زين بود * * * تو گويي روح او حق آفرين بود

وليكن مردم شهرش تمامي * * * بدي خرد و بزرگ آن حرامي

( 9 ) ز بيم آن حرامي هاي رهزن * * * سيه بر چشمشان شد روز روشن

نكرده لنگ از آنجا چاشتگاهي * * * شدندي آن فقيران باز راهي

چه روزي بود كوچ آن ولايت * * * كه نتوان كرد وصفش را حكايت

ز يك سو ازدحام روميان بود * * * از اين سو بيم مال و بيم جان بود

چه گويم من از آن روز و از آن حال * * * چه گويم من ز بردن بردن مال

ندانم چون حكايت بود آن روز * * * چو صحراي قيامت بود آن روز

در آن شيرين زمين شد كام من زهر * * * ببردند آنچه بودند مردم شهر

ببردند آنچه بود از حاج مسكين * * * نماندي چيز ، جز آهي به خورجين

همه مال از كف خود بار داده * * * روان گشتند با پاي پياده

برون رفتيم با صد محنت و درد * * * نماند از مال ها در كف به جز گرد

جرس فرياد مي زد داد از اين شهر * * * كه مي شد كام شيرينش چون زهر

زمن بشنو مرو از راه آگين * * * كه هم جان مي رود هم مال هم دين

طواف كعبه گر خواهد تو را دل * * * ز من بشنو برو از راه موصل

چو زان وادعي عنان برتافتندي * * * امان گويا ز مردن يافتندي

دگر بر كوهساران رو نهادند * * * غم اموال را يك سو نهادند

اگر ارباب اگر درويش بودي * * * همه در فكر جان خويش بودي

چو آن وحشي صفت انسان بدبخت * * * بريدندي سه فرسنگ آن ره سخت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . از معروفترين باغهاي اصفهان .

نمايان شد دهي نامش كمرخان * * * بنايش بودي از دور تمورخان^{( 1 )}

در آن وادي شبانگاهي غنودند * * * كه اندر فكر مال خويش بودند

چو سرزد صبح از دامان گردون * * * دگر حجاج با حال دگرگون

از آن وادي برون رفتند دلتنگ * * * نَوَرديدند ره را هشت فرسنگ

فكندندي به منارلوكولي بار * * * به جاي گُل به سر چيندند از خار

چو شب خرگاه نيلي را نگون كرد * * * سحر از جيب گردون سر برون كرد

فتادندي به ره حجاج چون باد * * * به عزم كوه نوردي همچو فرهاد

گهي با تيشه ره را باز كردند * * * بسان مرغ گه پرواز كردند

سه فرسخ چون به سنگستان دويدند * * * پريدندي گهي ، گاهي چريدند

رسيدند آن زمان سوي مقاره * * * ز دست كُهْ گريبان گشته پاره

شبي سر را نهادندي به بالين * * * سحر برخاستند از خواب نوشين

به پشت راهواران زين نهادند * * * دگر بر روي كوهستان فتادند

سحرگاهان از آنجا بار كردند * * * مسافت در ره هموار كردند

شدي از بعد شش فرسخ نمودار * * * ملاطيه به سان صورت مار

عجب شهر وسيع باصفا بود * * * ز معموريش مصر اندر قفا بود

فزونتر داشت ز اختر باغ و بستان * * * گلستان ارم بودش دبستان

از آن معموره شهر جنّت آباد * * * شدندي حاج مسكين خرّم و شاد

در آن جا مكث ، يك روزي نمودند * * * زبان بر شكر نعمت ها نمودند

چو خرگاه سيا شب بپا شد * * * در بازارِ كوچا كوچ وا شد

سوي هامون فرس ها را جهاندند * * * سه فرسخ راه را تا صبح راندند

ز دريا چون برآمد خيمه شيد^{( 2 )} * * * جهان را آب زراندود پاشيد

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . در اصل : تيمورخان ، معمولا براي ضرورت شعري ، تمور نيز استعمال مي شود .

2 . شيد ، به معناي نور خورشيد است .

سوي سرچشمه آن امواج دريا * * * رسيدند و نمودند خيمه برپا

سحر چون چشم را از خواب نوشين * * * گشودندي به آيين نخستين

جمل ها را به زير بار كردند * * * سوي منزل چو باد الغار كردند

ز بعد هشت فرسخ سوي منزل * * * رسيدند آن خردمندان عادل

بپرسيدم كه نام اين زمين چيست * * * بگفتندم كه اين قوللر جملي است

سيه طومار را پيچيد چون شب * * * سحر انگشت زد بر چشم كوكب

ز جا برخاستند آن موج مردم * * * چو دريا آمدند اندر تلاطم

از آنجا زاد راه خويش بستند * * * به پشت زين و بر محمل نشستند

به عزم ارلنگ نه فرسخي راه * * * بپيمودند آن مردان آگاه

پس آنگه سوي آن منزل رسيدند * * * چو پروين دور هم خرگه تكيدند

سحر از ارلنگ رفتند بيرون * * * چو سيل كوهساران روي هامون

عنان تا چار فرسخ تافتندي * * * نشانِ منزل خود يافتندي

به پرواري بپروردند تن را * * * برون كردند از گردن كفن را

سحر پرواز تن داده نشستند * * * به پشت زين و از هامون گذشتند

ز بعد فرسخ شش شد نمايان * * * رخ اوزملوكولي از بيابان

در آن ده بارهاي خود گشودند * * * شبي در روي بستر سر نهادند

جرس آمد به افغان در سحرگاه * * * چو مرغ صبح زد بانگ علي الله

كه اي حجاج ، ره دشوار باشد * * * سياه و تنگ و ناهموار باشد

بود اي مرد زِ پيش ره قراداغ * * * كه سنگش تيره باشد چون پَر زاغ

نباشد وقت خفتن ني نشستن * * * ببايد از چنين جايي گذشتن

دگر آن وحشيان كوه نوردان * * * به جرأت وحشي و در خلقت انسان

كمر را همچو موران تنگ بستند * * * به عزم كُهْ ز جاي خويش جستند

از آنجا رخت بر صحرا كشيدند * * * زماني خويشتن را وا كشيدند

روان گشتند آن گه سوي آن كوه * * * كه نامش مي فزودي بر دل اندوه

چو بر دامان آن كوه پا نهادند * * * همان بر كوه انده^{( 1 )} پا نهادند

چه كوهي ! وحشت انگيز سياهي * * * چه كوهي ! همچو دوزخ تكيه گاهي

فرازش تا ثريا سر كشيده * * * نشيبش را ز بالا كس نديده

به هر گاهي بُدي افتاده سنگي * * * كه گويا بر سر ره خفته زنگي

دم هر سنگ او بودي چو خنجر * * * كه تن را كردي از تنديش بي سر

فرازش مرغ از پرواز ماندي * * * ز تك نعمل از تكاور باز ماندي

ز تقُّ تقِّ سم شد پاره گوشم * * * دريد و رفت از سر ، عقل و هوشم

غرض در فرسخ پنجم رسيدند * * * به كوي عربان چادر كشيدند

به هم پيچيد چون شب تيره خرگاه * * * رسيد از پي علمدار سحرگاه

ز جا جستند باز آن ره نوردان * * * روان گشتند بر سوي بدرخان

گهي در كوه و گه در دشت و گه سنگ * * * بپيمودند ره را هفت فرسنگ

كه تا بر سوي آن منزل رسيدند * * * شبانگاهي در آنجا آرميدند

سحر چون بانگ مرغ صبحگاهي * * * برآمد باز گرديدند راهي

ز بهر لنگ و بهر شهر انطاب * * * برون رفته ز دل ها طاقت و تاب

جمل ها را به سرعت مي كشيدند * * * كه تا در فرسخ سيّم رسيدند

بُدَندي جملگي بي تاب آن شهر * * * ندانم از چه رو كردند از آن قهر

نيفكندند بار خود در آنجا * * * نه نيكي ديدم و نه بَد در آنجا

دو فرسخ دورتر از شهر رفتند * * * چنان دانم ز روي قهر رفتند

( 10 ) گره از بار خود آنجا گشادند * * * دو روزي بهر راحت ايستادند

شباهنگام چو مه قنديل آويخت * * * سيه زاغ شب از وي بال و پر ريخت

جرس شبگير كرده زد بر آهنگ * * * كه وقت بار باشد تا به كي لنگ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . اندوه .

دگر آمد به جنب و جوش آن سيل * * * به صحرا شد روان در نيمه ليل

چو شش فرسخ برفت آن سيل زرين * * * ز پل بگذشت و آنجا يافت تسكين

مؤذن چون اذان صبح سر كرد * * * جرس زد بانگ و مردم را خبر كرد

[ حلب ]

دميدي صور اسرافيل گوياي * * * ز بالين سر گرفتند جمله يك جاي

بسان سيل بر هامون فتادند * * * گهي رفتند و گاهي هم فتادند

ز بهر عشر مال خويش دادن * * * بُدي آن رفتن و آن ايستادن

ز بعد چار فرسخ شد نمايان * * * حلب چون جبهه آيينه رويان

شبيه اصفهان ديدم حلب را * * * به ايران توأمان ديدم حلب را

به دكان و به بازار و به ميدان * * * همه چيزش مهيّا چون صفاهان

ز هر نوعي در آنجا ميوه بودي * * * كه تن را قوّت و راحت فزودي

ز انجيرش بخور حبّ نبات است * * * غلط گفتم غلط آب حيات است

كني گر وصفانجير حلب را * * * ز شيريني مَكي تا حَشْر لب را

سخن بشنو ز هندوانه آن * * * بود رنگين تر از لعل درخشان

لطيف و نازك و شيرين و پر آب * * * كند صد تشنه را يك دانه سيراب

بُدي اهلش ز خواهر مهربان تر * * * چه خواهر ، بل ز مادر جانفشان تر

چو توأم ديدم آن را با صفاهان * * * روان شد اشك خونينم ز چشمان

وطن آمد به ياد من در آن روز * * * كشيدم از جگر آه جهان سوز

ز فرزندان و خويشان ياد كردم * * * چو ني ناليدم و فرياد كردم

كه اي گردون چه دامانم كشاني * * * به روي كوه و صحرايم دواني

رها كن دامنم از كف رها كن * * * بيا سوداي ما را پا به جا كن

به مقصودم رسان از روي مردي * * * كه باشد بس مرا هامون نوردي

بكن رحمي به من اي بي مروّت * * * ز ره طي كردن از تن رفته قوّت

تكانِ محمل از دل تاب بُرده * * * ز جان راحتْ ز چشمم خواب برده

بگو تا كي كشم هجران خويشان * * * بگو تا كي شوم محروم از ايشان

خبر بر اي نسيم مهرباني * * * به سوي اصفهان تا مي تواني

به فرزندان من گو كاي عزيزان * * * چه سازيد از فراغم در صفاهان

مرا خود هجردار و در گدازم * * * به ناچاري بدين آتش بسازم

كه تا بخشد خدا توفيق طوْفم * * * برون آرد از اين گرداب خوفم

دگر برگشتم اكنون بر سر حرف * * * گشودم باز سر از دفتر حرف

در آن جنّت سرشت دير بنياد * * * كه دايم شاد و خرّم باغ او باد

ز بهر كار ، شش روز آرميدند * * * ز نو اسباب راه خود خريدند

به روز هفتمين درياي ايران * * * درآمد در تلاطم شد نمايان

يكي درياي ديگر ز آن ولايت * * * كه نتوان كرد وضعش را حكايت

چو برهم ريختندي آن دو دريا * * * برآمد شورش و برخاست غوغا

ز غوغا عقل و هوش از سر پريدم * * * قيامت را به چشم خويش ديدم

ز غوغا و ز شورش هاي از هو ! * * * زمين مي شد از آن رويش به آن رو

كه تا شد بار و بر راه اوفتادند * * * به سوي خانه حق رو نهادند

سه فرسخ ره مسافت شد در آن روز * * * همه خورسند دل ، با بخت فيروز

به خان طومانْ چادرها به پا شد * * * ز خرگه روي صحرا خوش نما شد

چو نيمي از شب ديجور بگذشت * * * سرافيل آمد و با صور بگذشت

ز جا برخاستند آن خيل مردم * * * دو دريا آمدند اندر تلاطم

ز يك سو هاي و هوي مردمان بود * * * جرس از سوي ديگر در فغان بود

ز هر اشتر دو صد زنگ و زلازيل * * * بُد آويزان كه مي زد هم يكي زيل^{( 1 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . تصحيف زير كه در زبان عاميانه ( مثل ديوار و ديفال ) « ز » به « ل » تبديل شده است و به اصواتي گفته مي شود كه تعداد ارتعاش امواج آن زياد باشد .

بدين آيين از آنجا بار كردند * * * چو صرصر سوي دشت الغار كردند

نمايان شد ز بعد فرسخ چار * * * ثراقب چون بهار عارض يار

درو تا نيمه شب ايستادند * * * به آسايش به بالين سر نهادند

چو مه قنديل زرين را برآويخت * * * ازو هندوي شب از خيمه بگريخت

دگر غوغا ز خاص و عام برخاست * * * همه كردند بهر كوچ قد راست

شترها را ز محمل بار بستند * * * چو كوكب در ميان او نشستند

به پرواز آمدند آن طاق ها چون * * * زمين زرد و هوا گرديد گلگون

ده و دو فرسخ آن ره را بريدند * * * پس آن گه در معرا آرميدند

روان در نيمه شب از معرا * * * شدند آن رهروان بر شهر حما

عنان در فسخ پنجم كشيدند * * * بدي ظُهري كه بر حما رسيدند

دگر در نيمه شب بار كردند * * * بدان دستور باز ايلغار كردند

چو پيمودند ده فرسخ و يا بيش * * * نشان جستند از منزلگه خويش

بُدي آنجا دگر شهر وسيعي * * * حميسش نام با شهر^{( 1 )} وسيعي

در آنجا تا به نيم شب نشستند * * * چو وقت كوچ آمد بار بستند

از آنجا سوي حسبي رو نهادند * * * به روي دشت چون آهو فتادند

ز ده فرسخ بدان منزل رسيدند * * * به صحرايش همه چادر كشيدند

از آن وادي دگر در نيمه شب * * * نشستندي به محمل همچو كوكب

روان گشتند چون سيل بهاران * * * ز بعد فرسخ چارم شد اعيان

قطيفه تا كه از دامان صحرا * * * نشستي از تلاطم آن دو دريا

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . كذا در اصل . قافيه شعر نادرست است و ممكن است به جاي شهر ، كلمه اي نظير نهر يا چيز ديگري باشد . به هر روي متن موجود تا اندازه اي مبهم و بيشتر شهر خوانده مي شد . حميس نيز به همين صورت ضبط شده است .

پس آنگه تا به شام آنجا نشستند * * * شبانگه باز از آنجا رخت بستند

[ شام ]

روان گشتند با صد طور و آيين * * * به سوي شام چون سيلاب زورين

جمل ها را بسان باد پايان * * * دوانيدند در روي بيابان

چو ده فرسخ در آن شب ره بريدند * * * به باغستان او صبحي رسيدند

دو فرسخ هم ز باغستان گذشتند * * * ز نارنج و ترنجستان گذشتند

رسيدندي چو بر دروازه شام * * * به چشمم شد سيه آن روز چون شام

جدا هر عضو من آمد به افغان * * * كز اينجا بُد عبور آل سفيان

در ايّامي كه كردند از ستيزه * * * سر شاه شهيدان را به نيزه

گذر كردند از اينجا با سر شاه * * * كه گردد سرنگون اين طاق و خرگاه

غرض تا شد عبور حاج از اوي * * * روان بودي ز چشمم اشك ، چون جوي

پس آنگه رخش را بر شهر راندند * * * ز دامان گرد صحرا را فشاندند

چو شام از فيض بودي صبح صادق * * * نظيرش^{( 1 )} را نديده كس در آفاق

مگو شامش بهشت دهر خوانش * * * كه جز جنّت نباشد توأمانش

( 11 ) ز هر سو چشمه اي در جوش بودي * * * ز صافي رنگ از دل مي زدودي

نپردازم دگر با اين و آنش * * * كنم يك شمّه وصف آب و نانش

ندانم چشمه حيوان بُد آن آب * * * كه بُد شيرين تر از صد كاسه جلاب^{( 2 )}

بنوش از چشمه سار شام آبي * * * كه از طعمش حيات تازه يابي

غلط گفتم غلط كان چشمه ساران * * * گذشتي از كنار خلد رضوان

كنون از نان او بشنو سخن را * * * ز روي اشتها واكُن دهن را

بسان برف بودي در سفيدي * * * كه گويا شير از وي مي چكيدي

چنان بود از سفيدي چون در ناب * * * چه نان گويا ز روزن چشم مهتاب

دگر از ميوه ها انواع و اقسام * * * ز يكديگر نكوتر بود در شام

خصوص انگور او كان بود نامي * * * كه تعريفش نمي دارد تمامي

چه گويم از كويج^{( 3 )} و از گلابي * * * كه در آفاق مثلش را نيابي

دو روز از آن ولايت نشأه برديم * * * به ياد دوستان بس ميوه خورديم

به روز سِيُّمين غوغاي برخاست * * * كه گويا آسمان از جاي برخاست

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . در اصل : نذيرش .

2 . معرّب گلاب .

3 . كويج ، همان زال زالك است كه اصفهاني ها ـ و شايد كساني ديگر ـ آن را كويج مي گويند .

كامير الحاج با عسكر برآمد * * * چو درياي محيط از سر برآمد

چنان آمد به شورش آن دو دريا * * * كه طوفان عظيمي گشت پيدا

شدي پر دامن صحراي از موج * * * سر مرغابيش مي خورد بر اوج

پس آن گه چار فرسخ ره بريدند * * * به عصري سوي ترخانه رسيدند

[ دمشق ]

از آنجا نيمه شب بار كردند * * * ده و دو فرسخي ايلغار كردند

دمشق سرنگون گرديد پيدا * * * نمودي وحشت از او جمله دل ها

همه لعنت كنان بر آل سفيان * * * از آن وادي گذر كردند گريان

شبي در آن خرابسْتان غنودند * * * صباحش بار از آنجا نمودند

چو شش فرسنگ آن ره را بريدند * * * سوي لشكرگه پاشا رسيدند

چو لشكر كه نبوديش پايان * * * مضيرب بود منزلگاه ايشان

چو لشكر بود بحر بي كراني * * * كه ثقلش بر زمين كردي گراني

ز كثرت بسته بودندي گذرگاه * * * زمين گرديده زنگاري ز خرگاه

سه دريا چون بپيوستند با هم * * * شد از بهر تماشا آسمان خم

پس آن گه بهر مكث پنج روزه * * * كشيدندي همه از پاي موزه

طناب خيمه راحت كشيدند * * * ثريّاوار دور هم تكيدند

به روز شش درآمد شور و غوغا * * * كه ظهري كوچ خواهد كرد پاشا

زماني چون برآمد نغمه شد راست * * * ز كوس و از نفير آواز برخاست

پس آنگه شد به رسم خسروانه * * * اميرالحاج از آن وادي روانه

چو بيرون آمد از خرگه سوي دشت * * * بيابان لاله زار بيرقش گشت

صد و سي بيرق از پشتش روان شد * * * كه هر بيرق نشان سي جوان شد

پياده بود ار نهصد نفر بيش * * * تفنگ بر دوش مي رفتند از پيش

دو صد هم بُد جوانان قصب پوش * * * تمامي را تفنگ نقره بر دوش

ز سيصد بُد فزون اشتر سوارش * * * تفنگي بسته هر يك بر كنارش

بُدي يك صد سوار نيزه بر كف * * * كه مي رفتند پيشاپيش صف صف

جوانان سپاهي بُد هزارش * * * كه رفتند از يمين و از يسارش

دگر خنجر گذارش چارصد كس * * * كه بودندي روان از پيش ، از پس

بدي سيصد نفر همراه محمل * * * كه بودندي دليل راه و منزل

چهل كس نغمه پردازش بدندي * * * نفير و كوس و كرنا مي زدندي

دگر يك صد نفر بودش ملازم * * * كه هر خدمت به ده كس بود لازم

از آن پس شه روان با رسم و آيين * * * كتل ها با لگام و زين زرّين

ز بعد آن كتل ها شد پديدار * * * ده و دو شاطران تيز رفتار

همه نو خط هم سيمين بنا گوش * * * به هر يك بُد كجك^{( 1 )} از نقره بر دوش

تمامي طِل به سر كا كالي پسر * * * همه قنطورهاي سرخ بر سر

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . در لغتنامه دهخدا آمده است : چوب كجي را گويند كه بر سر چوب قبق بندند و چوب قبق ، چوبي است كه در ميان ميدان برپا كنند و گوي هاي طلا و نقره از آن آويزند .

پس آن گه شد روان تخت روانش * * * كه بود آن مير اعظم در ميانش

جلوريز^{( 1 )} از پي او شد روانه * * * سپه مانند بحر بي كرانه

از آن پس ده قطا اشتر خزانه * * * كشيدندي ز پس با كارخانه

[ از دمشق تا مدينه ]

بدين آيين چو بيرون رفت پاشا * * * برآمد در تلاطم آن سه دريا

به روي هم بسان موج افتان * * * روان شد حاج هم سوي بيابان

بياباني كز آبادي بري بود * * * نشيمنگاه شيطان و پري بود

بياباني كه خلقي تا دو فرسنگ * * * ز عصيان گشته بودندي همه سنگ

بياباني كه گرديدند نابود * * * در آنجا قوم لوط و صالح و هود

بياباني كه نعمت هاي الوان * * * همه گرديده سنگ از جرم و عصيان

بياباني كه تا چشمت كند كار * * * به فرق مشركان گشته نگون سار

بياباني كه از مه تا به ماهي * * * شده مغضوب درگاه الهي

بياباني كه پايانش نبودي * * * گياهي جز مغيلانش نبودي

نه مرغ اندر هوايش مي پريدي * * * نه وحش اندر فضايش مي چريدي

به جز خرگوش و سوسمار و رتيلا * * * گهي هم عقربي مي گشت پيدا

در آنجا بس كه گويي واژگون شد * * * دل بينندگانش سرنگون شد

پس آن گه شد روان آن خلق انبوه * * * بسان مور بر صحرا و بر كوه

كه تا در فرسخ چهارم رسيدند * * * سوي رنطه سراپرده كشيدند

از آنجا نيمه شب شد روانه * * * امير الحاج با نقّاره خانه

دگر حجاج بيت الله تمامي * * * روان گشتند با آن فرد نامي

چو ره را هشت فرسخ طي نمودند * * * به مفرق بار از اشتر گشودند

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . جلوريز ، به معناي تعجيل و سرعت است .

به آيين نخستين نيمه ليل * * * به سوي راه رو آورد چون سيل

روان بر سوي عين ذات گرديد * * * ده و دو فرسخ از ره را نورديد

پس آن گه عصر تنگ آنجا رسيدند * * * ر رنج ره نوردي آرميدند

از آنجا نيمه شب كوچ شد باز * * * به آهنگ نفير نغمه پرداز

ز خواب ناز سر برداشت پاشا * * * ز خرگه شد بيرون آن مرد دانا

بلاطه رخش همت را جهانيد * * * سپه را تا به شش فرسخ دوانيد

از آنجا شد روان چون بحر يك بار^{( 1 )} * * * همان در نيمه شب كرد ايلغار

ده و يك فرسخ از ره چون بپيمود * * * به بلغاخايي منزلگه بفرمود

از آنجا نيمه شب كوسي بنواخت * * * سوي قطرانه هم فرسخ عنان تاخت

همان دستور از آن وادي روان شد * * * ز تك اسبش به صرصر هم عنان شد

ده و دو فرسخ از ره چون بپيمود * * * نزول اندر حسا آن گه بفرمود

از آنجا باز اندر نيمه شب * * * برون آمد ز خرگه چو كوكب

دم اندر ناي در پيشش دميدند * * * كتل هاي سماوش^{( 2 )} را كشيدند

روان تخت روانش شد به هامون * * * قشون از پي روان چون رود جيحون

( 12 ) سوي عين فر^{( 3 )} بعد از هشت فرسنگ * * * رسيد و كرد در آنجا شبي لنگ

از آنجا چاشتگاهي كوچ فرمود * * * ده و يك فرسخ از هامون پيمود

كشيدند اندر معان آن گه عنان را * * * گشود از بهر آسايش ميان را

چو سر زد آفتاب عالم آرا * * * جهان گرديد از نورش مصفّا

اميرالحاج با حجّاج و لشكر * * * روان گرديد از آنجا چو صرصر

طناب خيمه را در ام عياش * * * كشيد از بعد شش فرسنگ فراش

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . در اصل تا كلمه بحر آمده و كلمه « يكبار » از ماست .

2 . آسمان گونه .

3 . شايد : عنيضر .

از آنجا تا به نيم شب برآسود * * * چو مه سرزد از آنجا كوچ فرمود

پس آن گه نغمه از صرناي برخاست * * * سه دريا بهر كوچ از جاي برخاست

برون آمد امير اعظم شام * * * پياده در جلو از خاص و از عام

روان سوي عقبه موج پرواز * * * شدندي حاج و پاشا با صد اعزاز

در آن ره زحمت بي حدّ كشيدند * * * ز بعد سيزده فرسخ رسيدند

بدان سان مه چو شب سرزد ز گردون * * * چو كوكب آمد از خرگاه بيرون

بر تخت روان بنشست شادان * * * روان از پيش و از پس آل عثمان

به آهنگ نفير و كوس و صرنا * * * بپيمودند ده فرسنگ ره را

از آن پس بر مدوّره رسيدند * * * به دور يكديگر چادر كشيدند

به دستور نخستين باز برخاست * * * ز صرنا و نفير آواز برخاست

روان شد سوي دار الحج خرامان * * * دويدندي چو صرصر باد پايان

بيابان را چو نه فرسخ نورديد * * * نفيرش گوش گردون را بدرّيد

كه تا بر سوي منزلگاه آمد * * * به آييني كه گويا شاه آمد

از آنجا شد روان با جدّ و با طيش^{( 1 )} * * * روان اندر ركابش باز آن جيش

رسيد از بعد ده فرسخ سوي قاق * * * بدان منزل تو گويي بود مشتاق

از آنجا رخش دولت را جهانيد * * * چو صرصر يازده فرسخ دوانيد

پس آنگه در تَبُك^{( 2 )} چادر بپا شد * * * گل زنگاري خرگاه وا شد

از آنجا زد نفيرش نغمه در راست * * * هماندم از سه دريا موج برخاست

روان گرديد بيرق هاي الوان * * * شدي گلراز ازو روي بيابان

به دار المقل آن گه شد روانه * * * بسان تير بر سوي نشانه

ز بعد يازده فرسنگ سنگين * * * بيابان را ز خرگه كرد رنگين

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . طيش ، به معناي سبكي و خشم و غضب آمده است .

2 . مقصود منطقه « تبوك » است .

چو آهنگ نفيرش اوج برداشت * * * بريد از آن مكان گويا كه پر داشت

دگر تختش روان شد در بيابان * * * بلا تشبيه چون تخت سليمان

كه گويا داشتي صرصر عنانش * * * رساندي سوي منزل بي امانش

غرض نه فرسخ آن ره را بپيمود * * * كه تا در قلعه حيدر^{( 1 )} برآسود

پس آن گه يك شبي دست از سياحت * * * كشيد و كرد آنجا خواب راحت

دگر ظهري نواي ساز برخاست * * * ز جا پاشاي اعظم باز برخاست

درآمد پشت گلگون سماوش * * * كه مي جَستي ز سنگ ، از نعلش آتش^{( 2 )}

ز بعد هيجده فرسخ نمايان * * * معظم شد ز دامان بيابان

طناب خيمه ها گشته چرباف^{( 3 )} * * * كشيده عرض و طولش قاف تا قاف

ركابش را سبك كرد و عنان سخت * * * به خرگه رفت با فيروزيِ بخت

چو چشم خلق بر خواب آشنا شد * * * دگر آهنگ صرنايش بنا شد

دگر سر برگرفت از بِستر ناز * * * برون آمد ز خرگه با صد اعزاز

روان سوي مغاش الرزّ^{( 4 )} چو صرصر * * * شد آن مرد خردمند هنرور

عنان را شانزده فرسخ چو برتافت * * * نشان از بارگاه خويشتن يافت

به خرگه شد ز رنج ره برآسود * * * شدند آسوده هر كس همرهش بود

چو مه سرزد ز كاخ لاجوردي * * * كمر را بست باز از روي مردي

به پشت توسن صرصر عنان شد * * * به سوي مدين صالح روان شد

بسي شد خالي آنجا توپ و تفنگ * * * كه تا طي كرد ره را بيست فرسنگ

به دستور نخستين يك دو ساعت * * * در آن منزل نمودي استراحت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . گويا مقصود منطقه خيبر است .

2 . در برخورد نعل اسب با سنگ زمين ، آتش مي جَست .

3 . شايد و به احتمال ، به معناي چرم باف كه « م » به ضرورت شعري افتاده است .

4 . كذا .

دگر بر عادت دوشينه چون ماه * * * برآمد شد برون پاشا ز خرگاه

روان شد بر عُلا با كاروانش * * * پريدي در هوا تخت روانش

شدي از بعد شش فرسخ پديدار * * * عُلا با ليمو و نارنج بسيار

چه ليمو ميوه جنّت بُدي او * * * چه ليمو به ز صد نعمت بُدي او

چه ليمو كشته گويا جبرئيلش * * * چه ليمو داده آب سلسبيلش

چه ليمو در حلاوت شربت قند * * * كه گويا بر شكر بود است پيوند

چو آمد بر سر زيكونه روزي * * * در آنجا لنگ كرد او يك دو روزي

در آن مدت همي خورديم ليمو * * * چه لذت ها كه مي برديم از او

به عصر روز دويم خواستي باز * * * نواي ناي زريّن نغمه ساز

برون آمد ز خرگه شد روانه * * * سوي دارالغنا با صد ترانه

چو طي شد پنج فرسخ ز آن بيابان * * * رسيدي عمر آن منزل به پايان

در آنجا خيمه ها برپا نمودند * * * همان دستور دوشينه غنودند

چو آواز نفير دلخراشش * * * برآمد سر برآورد از فراشش

كشيدندي برش تخت روان را * * * همان آهو تك صرصر عنان را

پس آن گه تكيه زد بر تكيه گاهش * * * روان چو سيل زورين شد سپاهش

چو ره را پانزده فرسخ نورديد * * * رخ خورشيد تابان زرد گرديد

در اينجا گويم از بيت نظامي * * * كه تا اين مثنوي گيرد نظامي

شباهنگام كان عنقاي فرتوت^{( 1 )} * * * شكم پر كرد از آن يك دانه ياقوت

نزول اندر زمرّد كرد پاشا * * * شدش فيروزه گون خرگاه برپا

چو شش ساعت ز رنج ره برآسود * * * همان بر رسم سابق كوچ بنمود

چو هيجده فرسخ از آن راه طي شد * * * دگر زراقه منزلگاه وي شد

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . عنقاي فرتوت ، كنايه از زمين و ظلمت شب است . اين بيت ، همان طور كه شاعره ياد كرده ، از نظامي است . در لغتنامه دهخدا ذيل « عنقاي فرتوت » از اين شعر ياده كرده است .

ز زراقه همان در نيمه شب * * * هژبرآسا به هديه تافت مركب

ز بعد فرسخ نه شد پديدار * * * همان هديه كه پاشا بُد طلبكار

دمي آسود از ره طي نمودن * * * ز رنج طيِّ پي در پي نمودن

دگر سر برگرفت از خواب نوشين * * * برون آمد به آيين نخستين

بر زين بر نشست از روي تندي^{( 1 )} * * * روان شد باز بر صحرانوردي

برد آن توسن ليلي خرامش * * * سوي فعل تيم با احترامش ! ^{( 2 )}

كه بودي هيجده فرسنگ در آن راه * * * به سعي تك نمي گرديد كوتاه

پس آنگه خيمه ها برپا شد آنجا * * * دگر بازار خرگه وا شد آنجا

نياسوده بُد از رنج ره دور * * * كه باز آمد به كوشش نغمه صور

دگر سر برگرفت از بستر ناز * * * بر تخت روان خويش شد باز

روان سوي قرا چون باد گرديد * * * ده و دو فرسخي ره را نورديد

نمايان قبّه هاي خرگهان شد * * * هر آن كس مانده بُد خوش دل از آن شد

در آنجا يك دو ساعت روز آسود * * * دگر عصري از آنجا كوچ بنمود

( 13 ) نفيرش بهر كوچ آواز برداشت * * * دهل زن نغمه اندر ساز برداشت

به صرنا لحن داودي دميدند * * * فرس ها را به زير ران كشيدند

برآمد پشت زين پاشاي اعظم * * * روان شد سوي ربّ ، شاد و خرّم

چو شب زد شانه بر گيسوي هندو * * * فروزان گشت صد مشعل ز هر سو

در آن شب هر كه بُد منعم ز درويش * * * چراغان كرد هر كس محمل خويش

ز شوق خاك بوسي پيامبر * * * نياوردي كسي سر را به بستر

ده و دو فرسخ آن شب تا سحرگاه * * * بپيمودند آن مردان آگاه

سحر چون آفتاب لاجوردي * * * علم زد بر سر ديوار زردي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . كلمه « تندي » حدسي است . اصل براي ما ناخوانا بود .

2 . اين مصرع براي ما نامفهوم است . شايد فعل تيم ، اسم مكاني باشد .

نمايان گشت نخلستانش از دور * * * بپا شد از براي مردمان سور

[ شهر مدينه ]

پس آن گه با وقار و با سكينه * * * روان گشتند تا شهر مدينه

دو فرسخ همچو صرصر مي دويدند * * * نه با پا بلكه با سر مي دويدند

كه تا شهر مدينه شد نمايان * * * ز پشت كوه چون خورشيد تابان

شكستند از تكبّر گردن خويش * * * برهنه پا و سر مانند درويش

روان گشتند به سوي درگه شاه * * * ندانستم چسان طي گشت آن راه

به دل گفتم دلا اينجا مدينه است * * * كه دايم مهر او در قلب و سينه است

بگفتا آري اين يثرب زمين است * * * مقام و مرقد سالار دين است

نبيّ المرسلين در اين مكانست * * * شه دنيا و دين در اين مكانست

در اينجا سيّد و سرور به خواب است * * * در اينجا شافع محشر به خواب است

در اينجا احمد مختار باشد * * * در اينجا آن شه ابرار باشد

شه امّي لقب اينجاست اينجا * * * رسول با حسب اينجاست اينجا

حبيب ذوالجلال اينجاست اينجا * * * نبي بيهمال اينجاست اينجا

در اينجا ساكن است آن شاه لولاك * * * كه از نورش منوّر گشته افلاك

مه بدر الدُّجي در اين زمين است * * * شه شمس الوري در اين زمين است

در اينجا صاحب تاج لوا است * * * در اينجا ختم حبل انبيا است

نمي بيني كه يثرب تابناك است * * * ز نور مرقد آن نور پاك است

اگر پرسي ز اولادش كدامين * * * بود در نزد آن طه و ياسين

به نزدش باشد آن يك دانه گوهر * * * كه بودي قرّة العين پيمبر

[ مرقد امامان بقيع ]

دگر ز اولاد امجاد گرامي * * * كه هر يك بُد به عصر خود امامي

بُدند اندر جوارش چار معصوم * * * ز دست تيره بختان گشته مسموم

كه هر يك مخزن سرّ خدايند * * * شفاعت خواه در روز جزايند

بقيع از نور مرقدهاي ايشان * * * منوّر گشته چون خورشيد تابان

حسن آن ميوه قلب پيمبر * * * سرور سينه زهرا و حيدر

دويم مولا علي ابن الحسين است * * * امام ساجد و نور دو عين است

سيم باقر شه علم اليقين است * * * امام پنجم و سالار دين است

چهارم باشد آن مولاي بر حق * * * كه دين و مذهب از وي يافت رونق

امام انس و جان مولاي ناطق * * * شه كون و مكان يعني كه صادق

ز دل اين نكته چون آمد بگوشم * * * برون شد گويي از سر ، عقل و هوشم

ز ديده اشك خونين مي فشاندم * * * كه تا خود را بدان درگه رساندم

به درگاهي كه دايم جبرئيلش * * * همي باشد ز آب سلسبيلش

به بال و پر بروبد درگهش را * * * كند در آستان منزلگهش را

پيمبرها از آن درگه شرفياب * * * جبين ساي ملايكه است آن باب

چو بر اين دولت عظمي رسيدم * * * به چشمان سرمه از خاكش كشيدم

منوّر شد چو چشمانم از آن خاك * * * نمودم پاي بوسي شاه لولاك

ز زينت آنچه مي بايست بودي * * * بدان شه آنچه مي بايست بودي

چو ره سوي حريم شاه جستم * * * بدان فردوس اعلا راه جستم

ز شادي سر برآوردم ز گردون * * * نمودم شكر يزدان از حد افزون

چو گرديدم بدان دولت ميسّر * * * شدي چشمم از آن مرقد منوّر

پس آن گه رو سوي زهرا نمودم * * * به درگاهش جبين خويش سودم

ز خاك مرقد آن مهر تابان * * * كشيدم بر دو ديده توتيا سان

مشرّف چون شدم زان خلد رضوان * * * روان گشتم به پابوس امامان

چو بر آن آستان عرش بنيان * * * كه مي شد تازه از وي دين و ايمان

رسيدم ديده را روشن نمودم * * * جبين خويش را بر خاك سودم

نديدم اندر آن ارض مطهّر * * * به جز نور فروزان زيب ديگر

ميان يك ضريحي چهار مولاي * * * گرفته هر يكي در گوشه اي جاي

زميني كو بُدي بالاتر از عرش * * * به كهنه بوريايي گشته بُد فرش

مكاني را كه بُد توأم به جنّت * * * ندادندش از قنديل زينت

نسيما سوي اصفاهان گذر كن * * * در آن سلطان ايران را خبر كن

بگو كي شاه عادل در كجايي * * * از اين جنّت سرا غافل چرايي

بيا بنگر بر اولاد پيمبر * * * بدان رخشنده كوكب هاي انور

كه مسكن كرده اند در يك سرايي * * * ضريح از چوب و فرش از بوريايي

روان كن اي غلام آل حيدر * * * فروش لايق آن چار سرور

ز بهر زينت آن خلد رضوان * * * قناديل طلا چون مهر رخشان

دگر رمان ها مملو ز گوهر * * * براي آن صناديق مطهّر

كه از كوري چشمِ آن رقيبان * * * ز زيور گردد او چون خلد رضوان

چو گرديدم شرفياب زيارت * * * نمودم خانه دين را عمارت

وداع از تربت آن شهر ياران * * * نمودم سينه سوزان ، ديده گريان

[ به سوي مكه ]

دو روز آنجا توقف كرد پاشا * * * به عصر روز دويم رفت از آنجا

چو ميرالحاج از يثرب برون شد * * * به چشمم روز روشن قيرگون شد

از آن ارض مشرف زار و دلگير * * * ز پابوس پيمبر ناشده سير

روان سيلاب خونين از دو چشمان * * * زدم خرگه به دامان بيابان

ز هجران پيمبر زار و نالان * * * فتادم من هم از دنبال ايشان

روان گشتند آن گه حاج و پاشا * * * چو سيلاب خروشان روي صحرا

سه فرسخ چون ز يثرب دور گشتند * * * به احرام حرم مأمور گشتند

كه او را مسجد شجره خواندند * * * در آنجا شيعيان احرام بندند

سوي احرام گه چون راه جُستند * * * تن از چرك گناه خويش شستند

ز پرواز جوان از خاص و از عام * * * تمام شيعيان بستند احرام

برهنه پا و سر آن نيك رويان * * * فتادندي به ره ، لبّيك گويان

برآمد پشت زين پاشاي اعظم * * * نفيرش زيل و صُرنا مي زدي هم

روان شد سوي كعبه خرّم و شاد * * * عنانش بود گويا در كف باد

( 14 ) ز فرسنگ ده و دو بر شهدا * * * ستون خيمه اش را كرد برپا^{( 1 )}

شبي آنجا به نزديك سحرگاه * * * گرفت آسودگي از رنج آن راه

سحرگه شد روان سوي جديدا * * * ز بعد يازده فرسخ هويدا

شد آن منزل فرود آمد ز گلگون * * * از آنجا نيمه شب رفت بيرون

ده و دو فرسخ آنجا چون عنان تافت * * * نشان بدر را اندر حُنين يافت

ميان روز در آنجا رسيدند * * * به قدر چار ساعت آرميدند

دگر عصر از نفيرش نغمه برخاست * * * ز بهر كوچ كردي باز قد راست

براي هيجده فرسخ ميان بست * * * بر تخت روان خويش بنشست

روان گرديد با حجاج و با جيش * * * به سوي قاع و با صد جدّ و با طيش

بسي از كوه و از هامون گذشتند * * * كه تا آسوده در خرگاه گشتند

چو پاسي رفت از شب بار كردند * * * چو صرصر سوي رنج ايلغار كردند

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . گويا مقصود قبرستان شهداي بدر است .

شدي بعد از ده و دو فرسخ اعيان^{( 1 )} * * * حباب چشم ها الوان الوان

روان گرديد هر كس سوي خرگاه * * * برآسودند آنجا تا سحرگاه

دگر پاشا به پشت زين برآمد * * * بدان رسم و بدان آيين برآمد

ز روي مردي آن مرد هنرور * * * روان شد جانب منزل چو صرصر

ز بعد چارده فرسخ قديدا * * * شدي از دامن صحرا هويدا

ز رنج راه در آنجا برآسود * * * همان در نيمه شب كوچ بنمود

روان گرديد بر وادي عسفان * * * ز بعد هفت فرسخ گشت اعيان^{( 2 )}

عنان را تافت تا منزلگه خويش * * * برآسود آن زمان در خرگه خويش

چو ثلثي رفت از شب آن يگانه * * * برون آمد ز خرگه شد روانه

چنان رفت اشهب صرصرتك او * * * كه بردي گوي از ميدان آهو

چو ده فرسخ دويد اندر بيابان * * * شد آن گه وادي فاطمه نمايان

رسيدند آن زمان آن دشتْ پويان * * * به سوي آن مكان لبيك گويان

ز هر سو خيمه ها برپا نمودند * * * در آنجا تا به شب مأوا نمودند

كجا آن رهروان از شوق فردا * * * گرفتندي به جاي خويش مأوا

چو نيمي رفت از شب حاج و پاشا * * * كشيدند رخت را بر روي صحرا

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . در اصل : ايان . در مورد ديگر اعيان به كار رفته است .

2 . نظير مورد قبل ، در اصل ايان آمده است .

مقصد:
تصویر امنیتی:

ارسال ایمیل