بخش 2

25

مناجات

27

ملكا

ملكا ذكر تو گويم كه تو پاكي و خدايي * * * نروم جز به همان ره كه توام راهنمايي

همه درگاه تو جويم ، همه از فضل تو پويم * * * همه توحيد تو گويم كه به توحيد سزايي

تو حكيمي ، تو عظيمي ، تو كريمي ، تو رحيمي * * * تو نماينده فضلي ، تو سزاوار ثنايي

بري از رنج و گدازي ، بري از درد و نيازي * * * بري از بيم و اميدي ، بري از چون و چرايي

بري از خوردن و خفتن ، بري از شرك و شبيهي * * * بري از صورت و رنگي ، بري از عيب و خطايي

نتوان وصف تو گفتن كه تو در فهم نگنجي * * * نتوان شبه تو گفتن كه تو در وهم نيايي

همه عزّي و جلالي ، همه علمي و يقيني * * * همه نوري و سروري ، همه جودي و جزايي

همه غيبي تو بداني ، همه عيبي تو بپوشي * * * همه بيشي تو بكاهي ، همه كمّي تو فزايي

28

لب و دندان « سنائي » همه توحيد تو گويد * * * مگر از آتش دوزخ بودش روي رهايي

سنايي غزنوي ( حدود 473 ـ 525 تا 545 هـ . ق )

جلاي دل

ذوالجلالا ! جلاي دل تو دهي * * * مرهم ريش خستگان تو نهي

تشنگانيم ژاله اي برسان * * * وزنوالت نواله اي برسان

بس غريبيم ، چاره ساز تويي * * * بس گداييم بي نياز تويي

تا نبخشي زسينه غم نشود * * * رحمتي كن ، خزينه كم نشود

همه بر درگه تو معتكفيم * * * به گناه گذشته معترفيم

كرمت را نگاه مي داريم * * * دامنت را زدست نگذاريم

بر نخيزيم از آستانه تو * * * ننشينيم جز به خانه تو

جز به درگاه تو ندارم راه * * * نبرم جز به حضرت تو پناه

جرم ، بسيار گشت ، غفران كو ؟ * * * گنه از حد گذشت ، احسان كو

بنده گر در گنه گرفتار است * * * نامي از نامهات غفّار است

من پليد گناه و تو پاكي * * * جز نژندي چه زايد از خاكي

آه ! گر لطف تو نگيرد دست * * * كس از اين هول چون تواند رست ؟ !

سنايي غزنوي ( حدود 473 ـ 525 تا 545 هـ . ق )

راه باريك

خدايا تويي بنده را دستگير * * * بود بنده را از خدا ناگزير

به بخشايش خويش ياريم ده * * * زغوغاي خود رستگاريم ده

تو را خواهم از هر مرادي كه هست * * * كه آيد به تو هر مرادي به دست

29

در آن روضه خوب كن جاي ما * * * ببر نقش ناخوبي از راي ما

نه من چاره خويش دانم نه كس * * * تو داني ، چنان كن كه داني و بس

من آن ذرّه خردم از ديده دور * * * كه نيروي تو بر من افكند نور

به اول سخن دادي ام دستگاه * * * به آخر قدم نيز ، بنماي راه

صفايي ده اين خاك تاريك را * * * كه به بيند اين راه باريك را

بر آنم كزين ره بدين تنگناي * * * به خشنودي تو زنم دست و پاي

حفاظت چنان باد در كار من * * * كه خشنود گردي زگفتار من

چو از راه خشنودي آيم برت * * * نپيچم سر از قول پيغمبرت

نظامي گنجوي ( 533 تا 540 ـ 599 تا 602 هـ . ق )

آنچه هستي تويي

خدايا جهان پادشايي تو راست * * * زما خدمت آيد خدايي تو راست

همه زير دستيم و فرمان پذير * * * تويي ياوري ده ، تويي دستگير

چو اول شب آهنگ خواب آورم * * * به تسبيح نامت شتاب آورم

چو خواهم زتو روز و شب ياوري * * * مكن شرمسارم در اين داوري

چو نام توام جان نوازي كند * * * به من ديو كي دست يازي كند ؟

تو گفتي كه هر كس كه در رنج و تاب * * * دعايي كند من كنم مستجاب

بلي كار تو بنده پروردن است * * * مرا كار با بندگي كردن است

در اين نيم شب كز تو جويم پناه * * * به مهتاب فضلم بر افروز راه

نگه دارم از رخنه رهزنان * * * مكن شاد بر من دل دشمنان

به هر گوشه كافتم ثنا خوانمت * * * به هر جا كه باشم خدا دانمت

بزرگا ! بزرگي دها ! بي كسم * * * تويي ياوري بخش و ياري رسم

نياوردم از خانه چيزي نخست * * * تو دادي ؛ همه چيز من چيز توست

عقوبت مكن عذرخواه آمدم * * * به درگاه تو روسياه آمدم

30

خداوند مايي و ما بنده ايم * * * به نيروي تو يك به يك زنده ايم

بر آن دارم اي مصلحت خواه من * * * كه باشد سوي مصلحت راه من

رهي پيشم آور كه فرجام كار * * * تو خشنود باشني و من رستگار

اميدم به تو هست زاندازه بيش * * * مكن نااميدم زدرگاه خويش

تو دادي مرا پايگاه بلند * * * توام دستگير اندرين پاي بند

سري را كه بر سر نهادي كلاه * * * مينداز در پاي هر خاك راه

دلي را كه شد بر درت رازدار * * * زدريوزه هر دري بازدار

نكو كن چو كردار خود ، كار من * * * مكن كار با من به كردار من

« نظامي » بدين بارگاه رفيع * * * نيارد بجز مصطفي را شفيع

نظامي گنجوي ( 533 تا 540 ـ 599 تا 602 هـ . ق )

اي همه هستي

اي همه هستي زتو پيداشده * * * خاك ضغيف از تو توانا شده

زير نشين علمت كاينات * * * ما به تو قائم چو تو قائم به ذات

هستي تو صورت پيوند ني * * * تو به كس و كس به تو مانند ني

آنچه تغيّر نپذيرد تويي * * * و آنكه نمرده است و نميرد تويي

ما همه فاني و بقا بس تو راست * * * ملك تعالي و تقدس تو راست

خاك به فرمان تو دارد سكون * * * قبه خضراتو كني بي ستون

جز تو فلك را خم چوگان كه داد ؟ * * * ديگ جسد را نمك جان كه داد ؟

هر كه نه گوياي تو خاموش به * * * هر چه نه ياد تو فراموش به

ساقي شب دستكش جام توست * * * مرغ سحر دستخوش نام توست

پرده بر انداز و برون آي فرد * * * گرمنم آن پرده به هم درنورد

عجز فلك را به فلك وانماي * * * عقد جهان را زجهان واگشاي

نسخ كن اين آيت ايام را * * * مسخ كن اين صورت اجرام را

31

آب بريز آتش بيداد را * * * زيرتر از خاك نشان باد را

دفتر افلاك شناسان بسوز * * * ديده خورشيد پرستان بدوز

تا به تو اقرار خدايي دهند * * * بر عدم خويش گوايي دهند

اي به ازل بوده و نابوده ما * * * واي به ابد زنده و فرسوده ما

حلقه زن خانه به دوش توايم * * * چون در تو حلقه به گوش توايم

از پي توست اين همه اميد و بيم * * * هم تو ببخشاي و ببخش اي كريم

چاره ما ساز كه بي ياوريم * * * گر تو براني به كه روي آوريم

دل زكجا وين پر و بال از كجا * * * من كه و تعظيم جلال از كجا ؟ !

در صفتت گنگ فرو مانده ايم * * * من عرف الله فرو خوانده ايم

چون خجليم از سخن خام خويش * * * هم تو بيامرز به انعام خويش

پيش تو گربي سر و پاي آمديم * * * هم به اميد تو خداي آمديم

يار شو اي مونس غمخوارگان * * * چاره كن اي چاره بيچارگان

بر كه پناهيم تويي بي نظير * * * در كه گريزيم تويي دستگير

جز در تو قبله نخواهيم ساخت * * * گر ننوازي تو كه خواهد نواخت ؟

دست چنين پيش ، كه دارد كه ما * * * زاري از اين بيش كه دارد كه ما ؟

درگذر از جرم كه خواننده ايم * * * چاره ما كن كه پناهنده ايم

نظامي گنجوي ( 533 تا 540 ـ 599 تا 602 هـ . ق )

در توفيق

خداوندا در توفيق بگشاي * * * « نظامي » را ره تحقيق بنماي

دلي ده كو يقينت را بشايد * * * زباني كافرينت را سرايد

مده ناخوب را برخاطرم راه * * * بدار از ناپسندم دست كوتاه

درونم را به نور خود بر افروز * * * زبانم را ثناي خود درآموز

خداوندي كه چون نامش بخواني * * * نيابي در جوابش « لن تراني »

32

مبرّا حكمش از زودي و ديري * * * منزّه ذاتش از بالا و زيري

چو دانستي كه معبودي تو را هست * * * بدار از جستوجوي چون و چه دست

زهر شمعي كه جويي روشنايي * * * به وحدانيّتش يابي گوايي

كه از خاكي چو گل رنگي برآرد * * * كه از آبي چو ما نقشي نگارد

زهي قدرت كه در حيرت فزودن * * * چنين ترتيبها داند نمودن

نظامي گنجوي ( 533 تا 540 ـ 599 تا 602 هـ . ق )

راز نهاني

خداوندا شبم را روز گردان * * * چو روزم بر جهان پيروز گردان

شبي دارم سياه از صبح نوميد * * * در اين شب روسپيدم كن چو خورشيد

تويي ياري رس فرياد هر كس * * * به فرياد من فريادخوان رس

ندارم طاقت تيمار چندين * * * اغثني يا غياث المستغيثين

به آب ديده طفلان محروم * * * به سوز سينه پيران مظلوم

به بالين غريبان بر سر راه * * * به تسليم اسيران در بن چاه

به داور داور فريادخواهان * * * به يا رب يا رب صاحب گناهان

به دامن پاكي دين پرورانت * * * به صاحب سري پيغمبرانت

به محتاجان در بر خلق بسته * * * به مجروحان خون بر خون نشسته

به دورافتادگان از خان و مانها * * * به واپس ماندگان از كاروانها

به وردي كز نوآموزي برآيد * * * به آهي كز سر سوزي برآيد

به ريحان نثار اشك ريزان * * * به قرآن و چراغ صبح خيزان

به نوري كز خلايق در حجاب است * * * به انعامي كه بيرون از حساب است

به مقبولان خلوت برگزيده * * * به معصومان آلايش نديده

به هر طاعت كه نزديك صواب است * * * به هر دعوت كه پيشت مستجاب است

بدان آه پسين كز عرش پيش است * * * بدان نام مهين كز عرش پيش است

33

كه رحمي بر دل پر خونم آور * * * وزين غرقاب غم بيرونم آور

اگر هر موي من گردد زباني * * * شود هر يك تو را تسبيح خواني

هنوز از بي زباني خفته باشم * * * ز صد شكرت يكي ناگفته باشم

اگر روزي دهي ور جان ستاني * * * تو داني هر چه خواهي كن تو داني

به توفيق توام زين گونه بر پاي * * * برين توفيق توفيقي بر افزاي

من رنجور ، بي طاقت عيارم * * * مده رنجي كه من طاقت ندارم

ز من نايد به واجب هيچ كاري * * * گر از من نايد آيد از تو باري

به انعام خودم دلخوش كن اين بار * * * كه انعام تو بر من هست بسيار

ز تو چون پوشم اين راز نهاني ؟ * * * و گر پوشم تو خود پوشيده داني

نظامي گنجوي ( 533 تا 540 ـ 599 تا 602 هـ . ق )

اي گنه آمرز و عذر آموز من !

اي گنه آمرز و عذر آموز من * * * سوختم صدره چه خواهي سوز من

خونم از تشويش تو آمد به جوش * * * نا جوانمردي بسي كردم بپوش

من زغفلت صد گنه را كرده ساز * * * تو عوض صد گونه رحمت داده باز

پادشاها در من مسكين نگر * * * گر ز من هر بد بديدي درگذر

چون نداستم ، خطا كردم ببخش * * * آنچه كردم عذر آوردم ببخش

چشم من گر مي نگريد آشكار * * * جان نهان مي گريد از عشق تو زار

خالقا گر نيك و گر بد كرده ام * * * هر چه كردم جمله با خود كرده ام

عفو كن دون همتي هاي مرا * * * محو كن بي حرمتي هاي مرا

يك نظر سوي دل پرخونم آر * * * از ميان اين همه بيرونم آر

مبتلاي خويش و حيران توام * * * گر بدم گر نيك هم زان توام

اي ز لطفت ناشده نوميد كس * * * حلقه داغ توام جاويد بس

34

يا رب آگاهي ز زاريهاي من * * * ناظري بر ماتم شبهاي من

ماتمم از حد بشد سوري فرست * * * در ميان ظلمتم نوري فرست

لذّت نور مسلمانيم ده * * * نيستي نفس ظلمانيم ده

پايمرد من درين ماتم تو باش * * * كس ندارم دستگيرم هم تو باش

اي خداي بي نهايت جز تو كيست ؟ * * * چون تويي بي حد و غايت جز تو كيست ؟

گم شدم در بحر حيرت ناگهان * * * زين همه سرگشتگي بازم رهان

در ميان بحر پر خون مانده ام * * * وز درون پرده بيرون مانده ام

نفس من بگرفت سر تا پاي من * * * گر نگيري دست من اي واي من

جانم آلوده است از بيهودگي * * * من ندارم طاقت آلودگي

يا از اين آلودگي پاكم بكن * * * يا نه در خونم كش و خاكم بكن

خلق ترسند از تو ، من ترسم زخود * * * كز تو نيكي ديده ام ، از خويش بد

پادشاها دل به خون آغشته ايم * * * پاي تا سر چون فلك سرگشته ايم

با دلي پر درد و جاني پر دريغ * * * زاشتياقت اشك مي بارم چو ميغ

رهبرم شو زان كه گمراه آمدم * * * دولتم ده گرچه بيگاه آمدم

هر كه در كوي تو دولتيار شد * * * در تو گم گشت و زخود بيزار شد

نيستم نوميد و هستم بي قرار * * * بو كه درگيرد يكي از صد هزار

عطّار نيشابوري ( 537 ـ 627 هـ . ق )

شوق پروانه

در اين ديوان سراي ناموافق * * * چو پروانه نبيني هيچ عاشق

چنان در جان او شوقي است از دوست * * * كه نه از مغز انديشد نه از پوست

چو لختي پر زند در كوي معشوق * * * بسوزد در فروغ روي معشوق

خدايا زين حديثم ذوق دادي * * * چو پروانه دلم را شوق دادي

چو من درياي شوق تو كنم نوش * * * زشوق تو چو دريا مي زنم جوش

35

زشوقت در كفن خفتم بنازم * * * زشوقت در قيامت سرفرازم

اگر هر ذرّه من گوش گردد * * * زشوق نام تو مدهوش گردد

اگر هر موي من گردد زباني * * * نيابد جز زنام تو نشاني

گر از هر جزو من چشمي شود باز * * * نبيند جز تو را در پرده راز

گر از من ذرّه اي ماند و گر هيچ * * * تو را خواند ، تو را داند ، دگر هيچ

عطّار نيشابوري ( 537 ـ 627 هـ . ق )

خوشا

خوشا دردي كه درمانش تو باشي * * * خوشا راهي كه پايانش تو باشي

خوشا چشمي كه رخسار تو بيند * * * خوشا مُلكي كه سلطانش تو باشي

خوشا آن دل كه دلدارش تو گردي * * * خوشا جاني كه جانانش تو باشي

خوشي و خرمي و كامراني * * * كسي دارد كه خواهانش تو باشي

همه شادي و عشرت باشد اي دوست * * * در آن خانه كه مهمانش تو باشي

چه باك آيد زكس ، آن را كه او را * * * نگهدار و نگهبانش تو باشي

فخرالدّين عراقي ( 610 ـ 686 هـ . ق )

چراغ يقين

بيا تا برآريم دستي زدل * * * كه نتوان برآورد فردا ز گل

مپندار از آن در كه هرگز نبست * * * كه نوميد گردد برآورده دست

همه طاعت آرند و مسكين نياز * * * بيا تا به درگاه مسكين نواز

چو شاخ برهنه برآريم دست * * * كه بي برگ از اين بيش نتوان نشست

خداوندگارا نظر كن به جود * * * كه جرم آمد از بندگان در وجود

36

گناه آيد از بنده خاكسار * * * به اميد عفو خداوندگار

كريما به رزق تو پرورده ايم * * * به انعام و لطف تو خو كرده ايم

چو ما را به دنيا تو كردي عزيز * * * به عقبي همين چشم داريم ، نيز

عزيزي و خواري تو بخشي و بس * * * عزيز تو خواري نبيند زكس

خدايا به عزت كه خوارم مكن * * * به ذُلّ گنه شرمسارم مكن

مسلط مكن چون مني بر سرم * * * ز دست توبه گر عقوبت برم

مرا شرمساري زروي تو بس * * * دگر شرمسارم مكن پيش كس

گرم بر سر افتد زتو سايه اي * * * سپهرم بود كهترين پايه اي

تو داني كه مسكين و بيچاره ايم * * * فرو مانده نفس اماره ايم

به مردان راهت كه راهي بده * * * وز اين دشمنانم پناهي بده

خدايا به ذات خداوندي ات * * * به اوصاف بي مثل و مانندي ات

به لبيك حجاج بيت الحرام * * * به مدفون يثرب عليه السلام

به تكبير مردان شمشيرزن * * * كه مرد وغا را شمارند زن

به طاعات پيران آراسته * * * به صدق جوانان نوخاسته

كه ما را در آن ورطه يك نفس * * * زننگ دو گفتن به فرياد رس

اميد است از آنان كه طاعت كنند * * * كه بي طاعتان را شفاعت كنند

به پاكان كز آلايشم دور دار * * * وگر زلتي رفت معذور دار

به پيران پشت از عبادت دوتا * * * زشرم گنه ، ديده بر پشت پا

كه چشمم ز روي سعادت مبند * * * زبانم به وقت شهادت مبند

چراغ يقينم فرا راه دار * * * زبد كردنم دست كوتاه دار

بگردان ز ناديدني ديده ام * * * مده دست بر ناپسنديده ام

خدايا به ذلت مران از درم * * * كه صورت نبندد دري ديگرم

چه عذر آرم از ننگ تر دامني ؟ * * * مگر عجز پيش آورم : كاي غني !

فقيرم به جرم و گناهم مگير * * * غني را ترحم بود بر فقير

سعدي شيرازي ( 606 ـ 690 تا 694 هـ . ق )

37

رشحه نور

اي خرد را تو كارسازنده * * * جان و تن را تو دل نوازنده

روشنايي ببخش از آن نورم * * * از در خويشتن مكن دورم

رشحه نور در دماغم ريز * * * زيت اين شيشه در چراغم ريز

به تو مي پويم اي پناهم تو * * * مگر آري دگر به راهم تو

سرم از راه شد ، به راه آرش * * * دست من گير و در پناه آرش

خجلم من زبينوايي خويش * * * شرمسار از گريز پايي خويش

گشته چندين ورق سياه از من * * * من كجا مي روم ؟ كه آه از من

بي چراغ تو من به چاه افتم * * * دست من گير تا به راه افتم

جز عطاي تو پايمردم نيست * * * غير ازين اشك و روي زردم نيست

از تو عذر گناه مي خواهم * * * چون تو گفتي : بخواه ، مي خواهم

مگرم رحمت تو گيرد دست * * * ور نه اسباب نااميدي هست

گر ببخشي تو ، جاي آن دارم * * * ور بسوزي ، سزاي آن دارم

گر چه دانم كه نيك بد كردم * * * چه توان كرد ؟ چون كه خود كردم

قلمي بر سر گناهم كش * * * راه گم كرده ام ، به راهم كش

كردگارا به حرمت نيكان * * * كه درآرم به سلك نزديكان

ريشه آز بركش از جانم * * * به نياز و طمع مرنجانم

از شراب حضور سيرم كن * * * در نفاذ سخن دليرم كن

اوحدي مراغه اي ( 673 ـ 738 هـ . ق )

آه سوزناك

الها ! پادشاها ! بي نيازا ! * * * خداوندا ! كريما ! كارسازا !

به صدق سينه پاكان راهت * * * به شوق عاشقان بارگاهت

به شب ناليدن پا در كمندان * * * به آه سوزناك مستمندان

38

به حق صبر بي پايان ايوب * * * به آب چشم خون افشان يعقوب

به حق ره نوردان طريقت * * * به حق نيكمردان حقيقت

كه بر جان من مسكين ببخشاي * * * در رحمت بر اين بيچاره بگشاي

بده كام دل شوريده من * * * رسان با من بت بگزيده من

مرا زين بيشتر در هجر مپسند * * * به فضل خود برآور پايم از بند

بر احوال تباهم رحمت آور * * * به آه صبحگاهم رحمت آور

عبيد زاكاني ( ؟ ـ 771 هـ . ق )

دلا بسوز

دلا بسوز كه سوز تو كارها بكند * * * نياز نيم شبي دفع صد بلا بكند

عتاب يار پري چهره عاشقانه بكش * * * كه يك كرشمه تلافيّ صد جفا بكند

زملك تا ملكوتش حجاب برگيرند * * * هرآنكه خدمت جام جهان نما بكند

طبيب عشق مسيحادم است و مشفق ليك * * * چو درد در تو نبيند كه را دوا بكند

تو با خداي خود انداز كار و خوش مي باش * * * كه رحم اگر نكند مدّعي خدا بكند

زبخت خفته ملولم مگر كه بيداري * * * بهوقت فاتحه صبح يك دعا بكند

بسوخت حافظ و بويي به زلف يار نبرد * * * مگر دلالت اين دولتش صبا بكند حافظ شيرازي ( 726 ـ 791 هـ . ق )

حجاب جان

حجاب چهره جان مي شود غبار تنم * * * خوشا دمي كه از آن چهره پرده برفكنم

چنين قفس نه سزاي چو من خوش الحاني است * * * روم به روضه رضوان كه مرغ آن چمنم

39

عيان نشد كه چرا آمدم كجا بودم * * * دريغ و درد كه غافل زكار خويشتنم

چگونه طوف كنم در فضاي عالم قدس * * * چو در سراچه تركيب تخته بند تنم

اگر زخون دلم بوي عشق مي آيد * * * عجب مدار كه هم درد نافه ختنم

بيا و هستي حافظ زپيش او بردار * * * كه با وجود تو كس نشنود زمن كه منم

حافظ شيرازي ( 726 ـ 791 هـ . ق )

نور خدا

در خرابات مُغان نور خدا مي بينم * * * اين عجب بين كه چه نوري زكجا مي بينم

جلوه بر من مفروش اي ملك الحاج كه تو * * * خانه مي بيني و من خانه خدا مي بينم

خواهم از زلف بُتان نافه گشايي كردن * * * فكر دور است همانا كه خطا مي بينم

سوز دل ، اشك روان ، آه سحر ، ناله شب * * * اين همه از نظر لطف شما مي بينم

هر دم از روي تو نقشي زَنَدم راه خيال * * * با كه گويم كه در اين پرده چه ها مي بينم

كس نديده است ز مشك ختن و نافه چين * * * آنچه من هر سحر از باد صبا مي بينم

حافظ شيرازي ( 726 ـ 791 هـ . ق )

طاير قدس

من كه باشم كه بر آن خاطر عاطر گذرم * * * لطف ها مي كني اي خاك درت تاج سرم

دلبرا بنده نوازيت كه آموخت بگو * * * كه من اين ظن به رقيبان تو هرگز نبرم

همّتم بدرقه راه كن اي طاير قدس * * * كه دراز است ره مقصد و من نوسفرم

40

اي نسيم سحري بندگي من برسان * * * كه فراموش مكن وقت دعاي سحرم

خرم آن روز كزين مرحله بربندم بار * * * وز سر كوي تو پرسند رفيقان خبرم

راه خلوتگه خاصم بنما تا پس از اين * * * مي خورم با تو و ديگر غم دنيا نخورم

حافظا شايد اگر در طلب گوهر وصل * * * ديده دريا كنم از اشك و در او غوطه خورم

حافظ شيرازي ( 726 ـ 791 هـ . ق )

خدا نگهدارد

هرآنكه جانب اهل خدا نگهدارد * * * خداش در همه حال از بلا نگه دارد

حديث دوست نگويم مگر به حضرت دوست * * * كه آشنا سخن آشنا نگه دارد

دلا معاش چنان كن كه گر بلغزد پاي * * * فرشته ات به دو دست دعا نگه دارد

گرت هواست كه معشوق نگسلد پيمان * * * نگاه دار سر رشته تا نگه دارد

چو گفتمش كه دلم را نگاه دار چه گفت * * * ز دست بنده چه خيز خدا نگه دارد !

سر و زَر و دِل و جانم فداي آن ياري * * * كه حق صحبت مهر و وفا نگه دارد

غبار راه گذارت كجاست تا حافظ * * * به يادگار نسيم صبا نگه دارد

حافظ شيرازي ( 726 ـ 791 هـ . ق )

41

مژده وصل

مژده وصلِ تو كو كز سر جان برخيزم * * * طاير قدسم و از دام جهان برخيزم

به ولاي تو كه گر بنده خويشم خواني * * * از سرِ خواجگيِ كون و مكان برخيزم

يا رب از ابرِ هدايت برسان باراني * * * پيشتر زانكه چو گردي ز ميان برخيزم

بر سر تربت من با ميو مطرب بنشين * * * تا به بويت ز لحد رقص كنان برخيزم

خيز و بالا بنما اي بت شيرين حركات * * * كز سر جان و جهان دست فشان برخيزم

روز مرگم نفسي مهلت ديدار بده * * * تا چو حافظ ز سرِ جان و جهان برخيزم

حافظ شيرازي ( 726 ـ 791 هـ . ق )

ملك سليمان

خرّم آن روز كزين منزلِ ويران بروم * * * راحت جان طلبم وز پي جانان بروم

گرچه دانم كه به جايي نبرد راه غريب * * * من به بوي سر آن زلف پريشان بروم

دلم از وحشت زندان سكندر بگرفت * * * رخت بربندم و تا ملك سليمان بروم

نذر كردم گر ازين غم به در آيم روزي * * * تا در ميكده شادان و غزل خوان بروم

به هواداري او ذرّه صفت رقص كنان * * * تا لب چشمه خورشيد درخشان بروم

ور چو حافظ ز بيابان نبرم ره بيرون * * * همره كوكبه آصف دوران بروم

حافظ شيرازي ( 726 ـ 791 هـ . ق )

نامه سياه آمده ايم

ما بدين در نه پيِ حشمت و جاه آمده ايم * * * از بد حادثه اينجا به پناه آمده ايم

رهرو منزل عشقيم وز سرحدّ عدم * * * تا به اقليم وجود اين همه راه آمده ايم

سبزه خطّ تو ديديم و ز بستان بهشت * * * به طلب كاري اين مهر گياه آمده ايم

با چنين گنج كه شد خازن او روح امين * * * به گدايي به در خانه شاه آمده ايم

42

لنگر حلم تو اي كشتي توفيق كجاست * * * كه در اين بحر كرم غرق گناه آمده ايم

آبِ رو مي رود اي ابر خطاپوش ببار * * * كه به ديوان عمل نامه سياه آمده ايم

حافظ اين خرقه پشمينه بنيداز كه ما * * * از پي قافله با آتش آه آمده ايم

حافظ شيرازي ( 726 ـ 791 هـ . ق )

آه شب

سحر با باد مي گفتم حديث آرزومندي * * * خطاب آمد كه واثق شو به الطاف خداوندي

دعاي صبح و آه شب كليد گنج مقصود است * * * بدين راه و روش مي رو كه با دلدار پيوندي

قلم را آن زبان نبود كه سرّ عشق گويد باز * * * وراي حدّ تقرير است شرح آرزومندي

جهان پير رعنا را ترحّم در جبلّت نيست * * * ز مهرِ او چه مي پرسي در او همّت چه مي بندي ؟

همايي چون تو عالي قدر حرص استخوان تا كي * * * دريغ آن سايه همّت كه بر نااهل افكندي

در اين بازار اگر سودي است با درويش خرسند است * * * خدايا منعمم گردان به درويشي و خرسندي

حافظ شيرازي ( 726 ـ 791 هـ . ق )

مرغ دل

يا مغيث المذنبين ، مُعطي السؤال * * * يا انيس العارفين ، يا ذاالجلال

اي ز عشقت هر دلي را مشكلي * * * واي زشوقت در جنون ، هر عاقلي

در تمناي تو دل سودا زده * * * شور عشقت آتش اندر ما زده

اي جهان عقل و جان حيران تو * * * گوي دلها در خم چوگان تو

43

مرغ دل در دام عشقت پاي بند * * * هر كه سوداي تو دارد سربلند

شور عشقت شعله در عالم زده * * * بي تو در هر گوشه صد ماتم زده

عقل دانا در رهت بي خويشتن * * * بحر عشقت در دل ما موج زن

پادشاهان پيش درگاهت گدا * * * از تو بي برگان عالم را نوا

چشم شهباز خرد عشقت بدوخت * * * در هوايت مرغ جان را پر بسوخت

مانده حيران رهت مردان مرد * * * اشك عنابي روان بر روي زرد

جان مشتاقان به دردت شادمان * * * بندگان خاصت آزاد جهان

راستي را ، با تو يك دم داغ و درد * * * قاسمي را خوشتر از صد باغ ورد

نزد آن كس ، كاين سخن را محرم است * * * نوش نيش آمد ، جراحت مرهم است

اي زبانها در ثنايت مانده لال * * * در هوايت مرغ وَهم افكنده بال

اي غم عشق تو باجان سازگار * * * از كرمهاي تو دل اميدوار

اي خداوند جهاندار كريم * * * لايزال لم يزل ، حيّ قديم

نيست جز لطف تو كس فرياد رس * * * يا اله العالمين ، فرياد رس

پادشاها بندگان خسته ايم * * * جمله در بند هوي پابسته ايم

در بيابان طلب حيران شده * * * غرقه درياي بي پايان شده

نيست بي فضل تو جان را قوتي * * * يا غياث المستغيثين ، رحمتي

قاسم سرگشته سرگردان توست * * * گر بد است ، ار نيك ، باري آن توست

جذبه اي تا يك زمان طيران كنم * * * در هواي لامكان جولان كنم

خانه دل را به لطف آباد كن * * * جانم از بند جهان آزاد كن

مرغ روحم را به وصلت راه ده * * * ديده بينا ، دل آگاه ده

جانم از خلق جهان بيگانه كن * * * ياد خود را با دلم همخانه كن

نفس كركس را زبازي باز دار * * * در هوايت مرغ جان را باز دار

با خودم نزديك كن وز خلق دور * * * ذُلّ و جرمم عفو گردان ، يا غفور

از محبت جانم اندر شور دار * * * رازم از خلق جهان مستور دار

قاسم انوار ( 757 ـ 837 هـ . ق )

44

كشور يقين

اي ظهور تو با بطون دمساز * * * واي بروز تو با كمون همراز

ظاهري با كمال يكتايي * * * باطني با وفور پيدايي

به جوار خودم رهي بنماي * * * در حريم دلم دري بگشاي

غايب از من مرا حضوري بخش * * * به سروري رسان و نوري بخش

گر چه هستم به قيد هستي بند * * * هم به تو بر تو مي دهم سوگند

رخت در دار ملك دينم نه * * * جاي در كشور يقينيم ده

هر چه غير از تو زان نفورم كن * * * پاي تا فرق غرق نورم كن

ديده اي ده سزاي ديدارت * * * جاني آرام جاي اسرارت

چند باشم زخودپرستي خويش * * * بند در تنگناي هستي خويش

وارهانم زننگ اين تنگي * * * برسانم به رنگ بيرنگي

پيش از آن كز جهان ببندم بار * * * زافسر فقر سربلندم دار

سوي تو بارها شتافته ام * * * بار جز بار دل نيافته ام

بهر آزادي ام برات نويس * * * و از خطاها خط نجات نويس

عبدالرّحمان جامي ( 817 ـ 898 هـ . ق )

فروغ جمال

اي فروغ جمال تو خوبان * * * پرتو خوبي تو محبوبان

جلوه حسن تو كجاست كه نيست * * * جذبه عشق تو كه راست كه نيست

همه ذرات مست عشق تواند * * * پايكوبان زدست عشق تواند

حسن ليلي كه راه مجنون زد * * * گامش از كوي عقل بيرون زد

زلف عذرا كه صبر وامق برد * * * دل و جانش به رنج و غصه سپرد

يك به يك نشئه جمال تو بود * * * كه در اطوار مختلف بنمود

45

زد به هر جا ره اسير دگر * * * صبرش از دل ربود و هوش زسر

به كمند خودش مقيد كرد * * * رويش از هر دو كون در خود كرد

عبدالرّحمان جامي ( 817 ـ 898 هـ . ق )

مشعل توفيق

اي صفت خاص تو واجب به ذات * * * بسته به تو سلسه ممكنات

گر نرسد قافله بر قافله * * * فيض تو درهم درد اين سلسله

كون و مكان شاهد جود تواند * * * حجت اثبات وجود تواند

دايره چرخ مدار از تو يافت * * * مرحله خاك قرار از تو يافت

دُرّ سخن را كه گره كرده اي * * * در صدف سينه تو پرورده اي

رو به تو آريم كه قادر تويي * * * نظم كن سلك نوادر تويي

تو همه جا حاضر و من جا به جا * * * مي زنم اندر طلبت دست و پا

اي زكرم چاره گر كارها * * * مرهم راحت نِهِ آزارها

عقده گشاينده هر مشكلي * * * قبله نماينده هر مقبلي

پاي طلب راه گذار از تو يافت * * * دست توان قوّت كار از تو يافت

تا نكني تو نتوانيم ما * * * تا ندهي تو چه ستانيم ما

روي عبادت به تو آريم و بس * * * چشم عنايت زتو داريم و بس

در كف ما مشعل توفيق نه * * * ره به نهانخانه تحقيق ده

عبدالرّحمان جامي ( 817 ـ 898 هـ . ق )

كمال الهي

الهي كمال الهي تو راست * * * جمال جهان ، پادشاهي تو راست

جمال تو از وسع بينش برون * * * كمال از حد آفرينش برون

46

كرم گسترا عاجز و مضطرم * * * بگستر سحاب كرم بر سرم

به عجز و ضعيفي و پيريم بين * * * زاسباب قوت فقيريم بين

به بخشايش و لطف دستي گشاي * * * ببخشا برين پير بي دست و پاي

چو شد مويم از نور پيري سفيد * * * مگردان زنور خودم نااميد

نخواهم زتو خلعت خسروي * * * كز آن گرددم پشت دولت قوي

نخواهم زتو علم و فضل و هنر * * * كز افضال و احسان شوم بهرهور

دلي خواهم از تو پر از درد و داغ * * * كش از غير درد تو باشد فراغ

دلي خواهم از هر غم و درد پاك * * * زاندوه ناياب تو دردناك

كه تا كنج نابود منزل كنم * * * زعالم همه رو در آن دل كنم

كنم نيست نقش كم و بيش را * * * در آن نيستي گم كنم خويش را

عبدالرّحمان جامي ( 817 ـ 898 هـ . ق )

محرم راز

الهي مرا محرم راز كن * * * در معرفت بر دلم باز كن

دلي ده كه باشد شناساي تو * * * زباني كه بستايد آلاي تو

چو با من در اول كرم كرده اي * * * به فضل خودم محترم كرده اي

در آخر همان كن كه كردي نخست * * * كه در هر دو حالت اميدم به توست

چو لطفت مرا رايگان آفريد * * * خردمندي ام داد و جان آفريد

هم آخر به لطف خودم دستگير * * * به فضلت مرا رايگان درپذير

چو داني كه بي زاد و بي توشه ام * * * هم از خرمن خويش ده خوشه ام

مبر آبم اي آبرويم به تو * * * اميد من و آرزويم به تو

به روي من از كرده ناپسند * * * دري را كه هرگز نبستي مبند

ز رحمت به رويم دري برگشاي * * * مرا قهر منماي و لطفي نماي

عزيزا ! به خواري زپيشم مران * * * به قهر از در لطف خويشم مران

47

كه برگيردم گر توام بفكني * * * كه بپذيردم گرتوام رد كني

اگر لطف تو برنگيرد مرا * * * كه را زهره كاندر پذيرد مرا

مخوف است راهم دليلي فرست * * * گذر آتش آمد خليلي فرست

من اربي رهم از لئيمي خويش * * * تو مگذار راه كريمي خويش

خط عفو دركش خطاي مرا * * * ببخش از كرم كرده هاي مرا

مدر پرده من كه بي پرده ام * * * به رويم ميار آنچه من كرده ام

به آب كرم دفترم را بشوي * * * مريز اين سيه نامه را آبروي

اگر من گنهكارم اي كردگار * * * تو آمرزگاري و پروردگار

اگر چند بر نفس خود فاسقم * * * به « لاتقنطوا » ، همچنان واثقم

ز دستم مده چون تويي دستگير * * * وگر زلتي رفت بر من مگير

مگيرم بدان ماجرايي كه رفت * * * پشيمانم از هر خطايي كه رفت

سراپاي من گر چه آلايش است * * * اميدم زعفو تو ، بخشايش است

در اول چو پاك آفريدي مرا * * * زيك مشت خاك آفريدي مرا

در آخر چو بازم سپاري به خاك * * * كني پاكم اي دادفرماي پاك

چو باشد گل تيره مأواي من * * * بود تنگناي لحد جاي من

در آن دم كه با ما تو ماني و بس * * * خدايا به رحمت به فرياد رس

چو زين خاكدان باز خاكم بري * * * به پاكان راهت كه پاكم بري

محمّد بن حسام خوسفي ( 782 ـ 875 هـ . ق )

گلشن ناز

اي دواي درون خسته دلان * * * مرهم سينه شكسته دلان

مرهمي لطف كن كه خسته دلم * * * مرحمت كن كه بس شكسته دلم

گر چه من سر به سر گنه كردم * * * نامه خويش را سيه كردم

48

تو درين نامه سياه مبين * * * كرم خويش بين ، گناه مبين

من خود از كرده هاي خود خجلم * * * تو مكن روز حشر منفعلم

با وجود گناهكاريها * * * از تو دارم اميدواريها

زان كه بر توست اعتماد همه * * * اي مراد من و مراد همه

تو كريمي و بي نواي توام * * * پادشاهي و من گداي توام

ني گدايي كه اين و آن خواهم * * * كام دل ، آرزوي جان خواهم

بلكه باشد گدايي ام دردي * * * اشك سرخي و چهره زردي

تا به راهت زاهل درد شوم * * * برنخيزم ، اگر چه گرد شوم

چون به خاك اوفتم به صد خواري * * * تو زخاكم به لطف برداري

گر چه درخورد آتشم چو شرر * * * نظري گر به من رسد چه ضرر ؟

من نگويم كه لطف و احسان كن * * * بنده ام ، هر چه شايدت آن كن

عاقبت بگسلد چو بند از بند * * * بند بند مرا به خود پيوند

سوي خود كن رخ نياز مرا * * * به حقيقت رسان مجاز مرا

گنهم بخش و طاعتم بپذير * * * كه همين دارم از قليل و كثير

در شب تيره چون دهم جان را * * * همرهم كن چراغ ايمان را

گر زمن جز گنه نمي آيد * * * از تو غير از كرم نمي شايد

كردگارا ، به بي نيازي خويش * * * به كريمي و كارسازي خويش

به سهي قامتان گلشن راز * * * به ملامت كشان كوي نياز

به صفات جلال و اكرامت * * * نظر خاص و رحمت عامت

به سلاطين مسند تحقيق * * * سالكان مسالك توفيق

به اسيران و زاري ايشان * * * به غريبان و خواري ايشان

به سفركردگان عالم خاك * * * كز جهان رفته اند با دل چاك

به رسولي كه نعت اوست كلام * * * سيد المرسلين عليه السلام

حشر او با رسول كن ، يا رب * * * اين دعا را قبول كن ، يا رب

هلالي جغتايي ( 912 ـ مقتول 936 هـ . ق )

49

نور حضور

خداوندا ، به ذات كامل خويش * * * به درياهاي لطف شامل خويش

به آن ذاتي كه مانندي ندارد * * * جهان جز وي خداوندي ندارد

به دين پاك جمع پاكدينان * * * در ايوان فلك بالانشينان

به بانگ « هي هي » رند خرابات * * * به يا رب يا رب پير مناجات

به روز كوته ايام شادي * * * به شبهاي دراز نامرادي

به آن رازي كه محرم نيست او را * * * به آن داغي كه مرهم نيست او را

به بيماري كه رفت از دست كارش * * * گريبان چاك زد بيمار دارش

به دردي كز دوا سودي ندارد * * * زكس اميد بهبودي ندارد

به طفلي كاو زمادر دور مانده * * * يتيمي كز پدر مهجور مانده

به سوز مادري كز داغ فرزند * * * گريبان چاك كرد و سينه بركند

به شبهاي دراز نااميدي * * * كه در وي نيست اميد سفيدي

به آه دردناك صبحگاهي * * * به فيض رحمت و نور الهي

كه فيضي بخش از نور حضورم * * * كني مستغرق درياي نورم

به مهر خويشتن روزش برافروز * * * چو مهر عالم افروزش برافروز

هلالي جغتايي ( 912 ـ مقتول 936 هـ . ق )

مخزن الاسرار

بود يا رب كه از پروانه جود * * * برافروزي دلم را شمع مقصود

ز توفيقم نمايي راه تحقيق * * * چراغي بخشي ام از نور توفيق

دلم پروانه جانسوز سازي * * * به شمع دل شب من روز سازي

چراغ دل كه مُرد از ظلمت تن * * * زبرق عشق بازش ساز روشن

چو شمعم گرميي از سوختن ده * * * مرا از سوختن افروختن ده

50

دل پر سوز من از سوز داغي * * * بر افروزان چو فانوس چراغي

رهان زين ظلمتم از برق آهي * * * ببخش از بخت سبزم خضر راهي

دل من مخزن اسرار خود كن * * * چو شمعش روشن از انوار خود كن

رهي بنمايم از شمع معاني * * * مرا روشن كن اسرار نهاني

حديث روشنم عقد گهر كن * * * چراغ مجلس اهل نظر كن

ني كلك مرا گردان شكرريز * * * چو شمعش ده زبان آتش انگيز

اهلي شيرازي ( 857 ـ 942 هـ . ق )