بخش 1

12

ياد و سپاس

مرحوم پدرم، «حجة الاسلام والمسلمين آقاي حاج شيخ محمد علي بصيري طاب ثراه» شخصيتي روحاني بود كه در كنار فعاليت‏هاي فرهنگي و اجتماعي در سنگر خطابه و منبر و اقامه جماعت، بالغ بر بيست سال به عنوان يكي از روحانيون پرتلاش و با انگيزه كاروان‏هاي حج، زائران خانه خدا را آموزش مي‏داد. عشق و علاقه سرشار او به اين سفرروحاني ومعنوي وتلاش بي‏وقفه وي در ارائه خدمات ارزشمند، بي‏شايبه و خالصانه به ضيوف الرحمان به گونه اي بود كه هنوز تعداد قابل توجهي از همسفران ايشان، پس از سال‏هاي متمادي، ياد و خاطرات اين سفر معنوي و حضور يك روحاني آگاه و دلسوز و باانگيزه را در ذهن خود دارند و هم‏چنان ما را نيز مرهون محبّت و احساسات صميمانه خود مي‏نمايند.

وي در آخرين سال حيات خود (1365 ه . ش) در شرايطي كه چند جلسه مقدماتي آموزشي را براي زائران تشكيل داده، و آماده اين سفر معنوي مي‏شد، «به دليل بيماري قلبي» از سوي اطبا از انجام سفرحج منع شد. از خاطرات فراموش نشدني آن عالم فرهيخته، اشك هاي جاري و بغض گلوگير او در هنگام وداع و خداحافظي با يكايك زائران خانه خدا و حرم نبوي در بيمارستان و منزل بود.اكنون كه با توفيق الهي ساليان متوالي است، كه امكان خدمتگزاري به زائران خانه خدا براي اين‏جانب نيز فراهم گرديده، به انگيزه زنده نگه داشتن ياد و خاطره آن عالم مسئوليت‏پذير، متعهد، و همراه داشتن ذخيره‏اي ناچيز براي روز واپسين، اقدام به تهيه و تدوين مجموعه حاضر نمودم، اميد آن‏كه مورد عنايت قرار گيرد و رضايت حضرت حق را نيز تحصيل نمايد.

در خاتمه لازم مي‏دانم از همسر عالمه‏ام - كه او نيز به عنوان معينه در كاروان‏هاي حج توفيق خدمت دارد - به خاطر فراهم نمودن شرايط مطالعه و تحقيق، تشكر و قدرداني نمايم.

از تمامي علما، بزرگان، سروران ارجمند روحاني و استادان بزرگوار انتظاردارم با ارشادات خود اين‏جانب را قرين امتنان فرمايند.«والسلام»

13

14

پيشگفتار

مكه و مدينه، از صدر اسلام تاكنون به عنوان دو مركز مهم اسلامي مورد توجه مسلمانان بوده است. مكه، مهم‏ترين جايگاه نزول وحي الهي و مدينه «با حضور پيامبر خدا و تشكيل نخستين حكومت اسلامي در آن» به عنوان دوّمين مركز اسلامي، هم دوش و همراه با مكه «با پذيرفتن ولايت در خويش» جايگاه و منزلت والايي، همانند مكه يافته است. در حقيقت، اين دو مركز مهم مذهبي و تاريخي، هر يك نگيني گران سنگ را در درون خود به نمايش گذاشته‏اند.

«كعبه» نگين مكه، مورد توجه تمام دين باوران و عاشقان و زائران دل سوخته و دل داده‏اي است كه از اقصي نقاط دنيا به سويش رهسپارند، تا برگرد آن طواف كنند؛ طوافي كه نه آغاز دارد و نه پايان، بلكه گامي است از بي‏بدايت، به سوي بي‏نهايت.

«ولايت» نگين مدينه تمام دل‏ها و قلب‏ها را به سوي خدا مي‏كشاند و همگان در راستاي عرض ادب به آستانه پيامبر و فرزندان طيّب و طاهر آن حضرت سر از پاي نمي‏شناسند. زائران حرمين شريفين پس از انجام اعمال حج و عمره و يا قبل از ديدار كعبه و زيارت خانه خدا، با ديدگاني اشكبار و مالامال از عشق به اهل بيت، به سوي مدينه و بارگاهِ آن حضرت مي‏شتابند. اما در اين سير پرشكوه معنوي، هر مشتاقي را توشه‏اي همراه است كه بر گرفته از نگاه وي به رهيافت‏هاي عميق چنين حضوري است؛ رهيافت‏هايي كه از مناظر عرفاني، تاريخي، اجتماعي، سياسي، فقهي و حقوقي برگرفته شده است.

رهيافت‏ها

آگاهي و شناخت از مكه و مدينه براي هر زائر، نه تنها پر جاذبه است، بلكه از ضرورت و اهميت ويژه‏اي برخوردار است؛ زيرا زائر مكه و مدينه با آگاهي و معرفت ويژه در اين ساحت بزرگ وارد شده و بهره‏ها برمي‏گيرد.

رهيافت‏هاي اين سفر معنوي را در يك نظر كلي مي‏توان از زواياي زير مورد كاوش قرار داد:

15

الف: ديدگاه عرفاني

يكي از رهيافت‏هاي مهم و پرجاذبه اين سفر معنوي، زاويه عرفاني آن است؛ زيرا انسان در بستر عرفان، مفاهيم واژه‏ها را عارفانه مي‏فهمد؛ يعني بستر اسرار حج و عمره در اين سفر بزرگ، براي آدمي آشكار مي‏شود كه روح آن، چيزي جز جدايي از «خود» و اتصال به «خدا» و معنويت احرام، طواف و سعي نيست. تمامي مشاعر مكه و مدينه براي زائر معناي ديگري پيدا مي‏كند. بهترين نماد عرفاني حج، حديث معروف شبلي «از اصحاب امام سجاد ( عليه السلام ) » است كه حاوي رهنمودهاي عارف عارفان، حضرت امام زين‏العابدين ( عليه السلام ) است و آن اين‏كه «احرام و لباس احرام و لبيك، نماد قيامت و جهان واپسين است كه همه آدميان در پيشگاه خداي بزرگ حضور پيدا مي‏كنند».

ب: ديدگاه تاريخي

مكه و مدينه دو مركز بسيار مهم و حساس است، كه جاي جاي آن از حضور پيامبر ( صلي اللّه عليه و آله وسلم ) و رسالت الهي آن حضرت حكايت مي‏كند. بسياري از پژوهشگران تلاش نموده‏اند تا از منظر تاريخي، تمام مراكز حضور پيامبر ( صلي اللّه عليه و آله وسلم ) ، حتي نقاطي را كه توقفي كوتاه در آن داشته و گاهي نماز خوانده‏اند، شناسايي و بررسي كنند، ولي متأسفانه در طول زمان و به رأي وهابيان در دهه‏هاي پيشين، بخش قابل توجهي از آثار تاريخي را ـ كه گواه بر هويت تاريخي امت اسلامي است ـ به بهانه توسعه، از بين برده‏اند و هيچ نوع اثر و نشانه‏اي از گذشته باقي نگذاشته‏اند. بديهي است، ملّتي كه حافظه تاريخي خود را از ياد ببرد و در مظاهر و جاذبه‏هاي زيباي تمدن نوين و دنياي جديد فرو غلتد، آرام آرام، اصالت‏هاي خود را از دست داده و به آساني قرباني صيادان تاريخ مي‏گردد، به همين دليل نسل جوان مسلمان از اين جهت به شدت در خطر سراشيبي فرو غلتيدن در دام مكايد و افكار مهاجم جهان است. اين جريان فرايندي از مسئوليت نخبگان و آگاهان و دين باوران را مي‏طلبد تا با تمام توان در راستاي احياي گذشته اسلامي و تفكر ديني تلاش نمايند كه يكي از مظاهر آن، شناخت و حفظ تاريخ و پيشينه مسلمانان است.

ج: ديدگاه اجتماعي و سياسي

مكه و مدينه دو پايگاه بزرگ است كه هر سال، مسلمانان از نقاط مختلف با فرهنگ و جغرافياي مختلف به سوي اين دو مكان سرازير مي‏شوند، و در اين مكان‏ها است كه كنگره بزرگ جهان اسلام نمودار مي‏شود. متأسفانه بيشتر افراد، دردمند و يا مسئول نيستند، بلكه بي‏تفاوت و به صورت فردي در كنار يكديگر قرار گرفته و كم‏ترين گفت و شنودي برقرار نمي شود، البته اين امر، يا ناشي از فقدان

16

«معرفت» و آگاهي لازم براي تعامل و داد و ستد فكري و يا فقدان «زبان مشترك» و وسيله ارتباط طرفين است و يا موانع و عوامل ديگري، مانع از ايجاد ارتباط‏اند.

در يك كلام مكه و مدينه نمودي از يك جامعه مدني است كه همگان در راستاي هدف مشترك بين زيارت خانه خدا و پيامبر الهي و پرواز به سوي توحيد و قله‏هاي بلند معنويت قرار دارند و به همين دليل، نه تنها براي يكديگر «تهديد» و خطر به شمار نمي‏روند، كه تسامح و تساهل و به تعبير دقيق‏تر، تحمل و گذشت ـ به ويژه در ايام حج ـ از زيبايي‏هاي بلند اجتماعي اين سفر است كه در اين جامعه بزرگ ايمان و عقيده حرف اوّل را مي‏زند، نه ساير امور مادي و اجتماعي، و همگان در راستاي عينيت بخشيدن به باورها و تكامل آن‏ها هستند.

ديدگاه‏هاي فقهي و حقوقي

آخرين و در عين حال مهم‏ترين نگاه، مربوط به زاويه فقهي و حقوقي است. هر زائر مي‏كوشد تا اعمال حج و عمره را به نحو مطلوب، صحيح، درست و همراه با ساير معرفت‏هاي لازم انجام دهد. اين‏جاست كه ضرورت وجود يك روحاني آگاه، فعال و دلسوز براي كاروان‏هاي عشق بيش از پيش احساس مي‏شود، تا زائران را در اين مسير همراهي نموده، و بار معنوي سفر حج و عمره را بالا ببرد

ويژگي‏هاي كتاب

1 ـ در زمينه موضوع حج، كتاب‏هاي ارزشمند زيادي، با سلايق مختلف «از جهت محتوا و شيوه نگارش» و با نگاه‏هاي مختلف به زيور طبع آراسته گرديده است. در تهيه كتاب پيش‏رو نيز با استعانت از خداوند تبارك و تعالي ضمن بهره‏برداري از آيات نوراني قرآن مجيد، و متون اصلي روايي كه ناظر بر مناسك و برنامه‏هاي عملي حج مي‏باشند از كتاب‏هاي تاريخي و عرفاني از جمله «اخبار مكه، مرآت الحرمين، وفاء الوفاء، شفاء الغرام، تاريخ القويم، كامل ابن اثير، سيره ابن هشام، تاريخ مدينه، تفاسير مختلف، و ساير كتب فارسي، به ويژه آثار اسلامي مكه و مدينه، تاريخ و آثار اسلامي مكه و مدينه، فروغ ابديت و...» بهره برده، مورد استفاده قرار داده‏ايم.

2 ـ اين كتاب، به صورت الفبايي، تنظيم؛ و درباره موضوعات مختلف مربوط به مكه و مدينه تهيه و ارايه گرديده است.

3 ـ موضوعات مطرح شده، عمدتاً محورهايي هستند كه زائران خانه خدا «در مكه و يا مدينه» با آن مواجه شده و اين كتاب به سؤالات آنان پاسخ مي‏دهد.

17

4 ـ از طرح برخي از عناوين و موضوعاتي كه كم‏تر مورد توجه و نياز زائران قرار مي‏گيرد، و حجم كتاب را افزايش مي‏دهد خودداري شده است.

5 ـ در اين كتاب گاهي به طور گذرا و كوتاه به مسائل فقهي و احكام حج و عمره پرداخته شده، لذا مطالعه اين كتاب زائران حرمين شريفين را از مطالعه كتاب مناسك حج مراجع معظم و بزرگوار به هيچ وجه بي‏نياز نمي‏كند.

اميد آن‏كه اين ذرّه ناچيز مورد پذيرش حضرت حق جل و علا، حضرات ائمه معصومين سلام اللّه‏ عليهم اجمعين، «به ويژه وجود شريف پيامبر ختمي مرتبت»، دخت گراميش «حضرت زهرا سلام اللّه‏ عليها» و ائمه بزرگوار و مظلوم بقيع قرار گرفته، محبت، رحمت و كرامت ايشان را براي نگارنده و همه خوانندگان اين كتاب در دنيا و عقبي در پي داشته باشد.

در پايان يادآور مي‏شود از پيشنهادهاي اصلاحي در مورد اين كتاب با اشتياق فراوان استقبال نموده، ان‏شاءاللّه‏ در چاپ‏هاي بعدي مورد توجه قرار خواهد گرفت.

الحمدللّه‏ اولاً و آخراً

عليرضا بصيري

18

حرف «آ»

1

آثار حج

آثار و نتايج هر حقيقت و ماهيتي، به بلنداي خود آن حقيقت است، حج به عنوان نماد و تجسم عملي توحيد به مثابه تمام اسلام است. به همين دليل در روايات فرموده‏اند، «الاسلامُ باقٍ ما دامَتِ الْكَعْبَةُ باقِيَة»⁽¹⁾، اسلام باقي است تا زماني كه كعبه باقي است. با توجه به اين نكته حائز اهميت، حج داراي آثار دنيوي، اخروي، فردي و اجتماعي فراواني است كه طي زمان در بستر تاريخ شناخته مي‏شود. به تعبيري، حج از متشابهات است نه محكمات، يعني ذوابعاد و ذوجهات است، لذا هر زائر عاشقي از حج برداشت و تفسير ويژه‏اي دارد، چنان‏كه گفته شده است كه «الطُّرُقُ اِلَي اللّه‏ِ بِعَدَدِ اَنْفاسِ الخَلائق» و يا «الطُّرُقِ اِلي اللّه‏ِ بِعَدَدِ النُّفوس» با فهم و تفسيرها و دريافت‏هاي گوناگون روبرو هستيم كه همه آن‏ها، مطلوب و زيباست، لكن در روايات اسلامي به برخي از آن آثار اشاره شده، و بيش‏تر مورد توجه قرار گرفته است كه به برخي از آن آثار ذيلاً اشاره مي‏گردد:

الف ـ آثار مادّي و دنيوي حج

1 ـ سلامتي 2 ـ توسعه رزق 3 ـ تأمين هزينه زندگي.

امام سجاد ( عليه السلام ) مي‏فرمايد:

«حِجُّوا وَ اعْتَمِرُوا تَصِحُّ اَبدانَكُم وَ تَتَّسِع اَرزاقَكم وَ تَكفوا مَؤوناتِ عَيالاتِكم»⁽²⁾

حجّ و عمره به جا آوريد كه اين دو فريضه، آثار و منافعي به همراه دارد، (از آن جمله) بدن‏ها را سالم، روزي را وسيع، و هزينه زندگي شما را تأمين مي‏نمايد.

4 ـ بي‏نيازي 5 ـ حفظ خانواده 6 ـ حفظ سرمايه

---

1 . وسائل الشيعه، ج 8، ص 14.

2 . همان، ص 9، كافي ج 4، ص 253.

19

پيامبر گرامي اسلام ( صلي اللّه عليه و آله وسلم ) در فرازهايي مي‏فرمايد:

ـ «حِجُّوا تَستَغنُوا»⁽¹⁾

حجّ انجام دهيد، تا بي‏نياز شويد.

ـ «الحَجُّ يُنفِي الفَقْرَ»⁽²⁾

حجّ، فقر را در دنيا از بين مي‏برد.

ـ «الحَجُّ وَ العُمْرَةُ يَنفِيانِ الفَقرَ كَما ينفِي الكِيَرُ الخَبيثَ مِن الحديد»⁽³⁾

حجّ و عمره، فقر را از بين مي‏برند، چنان‏كه كوره آهنگري، زنگار آهن را از بين مي‏برد.

ـ «... حجُّوا لَن تَفتَقِروا»⁽⁴⁾

حجّ، انجام دهيد، هرگز نيازمند نمي‏شويد.

امام سجاد ( عليه السلام ) مي‏فرمايد:

«... الحاجُّ مَغفورٌ لَه وَ موجوبٌ لَه الجَنَّةَ وَ مَستانِفٌ لَه الْعَمَلَ وَ مَحفوظٌ في اَهلِهِ و مالِهِ»⁽⁵⁾

زائر خانه خدا از آمرزش الهي بهره‏مند شده و بهشت بر او واجب و اعمال خود را از آغاز شروع نموده و خانواده و سرمايه مالي او در حفظ خداي رحيم است.

ج ـ آثار معنوي و اخروي حجّ

1 ـ نور حج 2 ـ غفران الهي 3 ـ وجوب بهشت 4 ـ خير دنيا و آخرت 5 ـ آرامش دل.

امام صادق ( عليه السلام ) مي‏فرمايد:

«الحاجُّ لايَزال عَلَيهِ نورُ الحَجِّ ما لَمْ يُلِمَّ بِذَنْبٍ»⁽⁶⁾

نور حج، پايدار است تا زماني كه حاجي به (گناه) آلوده نشود.

امام سجّاد ( عليه السلام ) مي‏فرمايد:

---

1 . بحار الانوار، ج7، ص221؛ الحج في السنه، ص 76؛ وسائل الشيعه، ج8، ص 7؛ مستدرك الوسائل، ج11، ص16

2 . بحار الانوار، ج 74، ص 62.

3 . تهذيب الاحكام، ج 5، ص 23؛ حج و عمره در قرآن و حديث، حجة‏الاسلام والمسلمين محمدي ري شهري، ص 244 (با عبارت خبث الحديد). محجة البيضاء، ج 2 ـ 1، ص 147، شفاء الغرام باخبار البلد الحرام، ج 1، ص 349.

4 . قال رسول اللّه‏ ( صلي اللّه عليه و آله وسلم ) : سافروا تصحوا، صوُموا تؤجروا واغزوا تغتنموا و حجُّوا لن تفتقروا. الخبر مستدرك الوسائل، ج 8، ص 8.

5 . وسائل الشيعه، ج 8، ص 5، كافي، ج 4، ص 253.

6 . من لايحضره الفقيه، ج دوّم، ص 143.

20

«الحاجُّ، مَغفورٌ لَهُ وَ مَوجُوبٌ لَه الجَنَّةَ و...»⁽¹⁾

زائر خانه خدا، از آمرزش الهي بهره‏مند و بهشت بر او واجب مي‏شود.

رسول گرامي اسلام ( صلي اللّه عليه و آله وسلم ) مي‏فرمايد:

«الحُجّاجُ وَ العُمّارُ، وَفداللّه‏ عَزَّ وَ جَلَّ؛ يُعطيهِم ما سَئَلوُا وَ يَسْتَجيبُ لَهم ما دَعوا...»⁽²⁾

زائرين خانه خدا، مهمانان الهي هستند، آنچه بخواهند به آنان عطا نموده و دعاي آن‏ها را مستجاب مي‏كند.

امام صادق ( عليه السلام ) مي‏فرمايد:

«اَلْحَجُّ وَ الْعُمْرَةُ سُوقانِ مِن أَسْواقِ الآخِرَةِ»⁽³⁾

حج و عمره، دو بازار، از بازارهاي آخرت‏اند.

پيش از اين گفتيم، آداب تشريفاتي است كه انسان براي خود قرار مي‏دهد و لذا زيارت خانه خدا نيز تشريفات ويژه‏اي دارد، از قبيل: نيت صادقه، توبه، حليّت مال، خوش خُلقي و... پيامبر گرامي اسلام ( صلي اللّه عليه و آله وسلم ) مي‏فرمايد:

«مَنْ اَرادَ الدُّنيا وَ الآخِرَةَ فَليؤمّ هذَا البَيت، فَما أتَاهُ عَبدٌ يَسْأَلُ اللّه‏َ دنيا اِلاّ اَعطاهُ اللّه‏ُ مِنها، وَ لا يَسأَلهُ آخِرَةَ اِلاّ ادَّخَرَ لَهُ مِنها»⁽⁴⁾

كسي كه دنيا و آخرت مي‏خواهد، آهنگ خانه خدا كند. بنده‏اي بدان روي نياورده كه دنيا را خواسته باشد، جز اين كه خدا، دنيا را به او داده است، و آخرت را نخواسته، جز آن كه برايش اندوخته است.

همچنين امام باقر ( عليه السلام ) مي‏فرمايد:

«الحَجُّ تَسكينُ القُلُوبِ»⁽⁵⁾

حج، آرام‏بخش دل‏هاست.

---

1 . وسائل الشيعه، ج 8، ص 5، كافي، ج 4، ص 253. در روايت از پيامبر اكرم ( صلي اللّه عليه و آله وسلم ) الحجة المبرورة تكفر خطايا سنة، شفاء الغرام ، ج1، ص 349.

2 . الحج و العمرة في الكتاب و السنة، حجة‏الاسلام و المسلمين محمدي ري شهري، ص 54.

3 . كافي، ج 4، ص 255، وسائل الشيعه، ج 8، ص 69.

4 . حج و عمره در قرآن و حديث، حجة‏الاسلام و المسلمين محمدي ري شهري ، ص 246، دعائم الاسلام.

5 . امالي، شيخ طوسي، ص 296.

21

گفتار عارف بزرگ مرحوم شيخ محمد بهاري

1 ـ هر عبادتي از عبادات بايد به نيت صادقه باشد⁽¹⁾ و به قصد امتثال شارع بجا آورده شود، تا عبادت شود. كسي كه اراده حج دارد، اولاً بايد قدري تأمل در نيت خود بنمايد، هواي نفس را كنار بگذارد ببيند غرضش از اين سفر امتثال امرالهي است و رسيدن به ثواب وفرار از عقاب اوست يا نه، نستجير باللّه‏ غرضش تحصيل اعتبار يا خوف از مذمت مردم يا تفسيق آنان يا از ترس فقير شدن نباشد.

2 ـ تهيه حضور ببيند از براي مجلس روحانيون، با بجا آوردن يك توبه درستي با جميع مقدمات كه از جمله آنهاست رد حقوق، چه از قبيل ماليه باشد: مثل خمس، رد مظالم و كفارات وغيرها، يا از غير ماليه باشد، مثل غيبت، اذيت و هتك عرض و ساير جنايات بر غير كه بايد استحلال ازصاحبانش بنمايد.

3 - اسباب مشغله قلبي در سفر براي خود فراهم نياورد، تا مبادا او را در حركات و سكناتش كه بايد به ياد محبوب خود باشد بازدارد، چه از قبيل عيال و اولاد باشد، يا رفيق ناملايم الطبع، يا مال التجاره ياغير آن. مقصود اين است كه خودش به دست خود اسبابي فراهم نياورد كه تمام همتش درسفر مصروف آن باشد.

4 - سعي در حليّت خرجي خود بنمايد، و زياد بردارد، و از انفاق مضايقه ننمايد، زيرا كه انفاق در حج انفاق در راه خداست، چرا بايد انسان دلگير باشد اززيادي خرج ؟ بهترين توشه ها را بردارد و زياد بذل نمايد.

5 - بايد خوش خلق باشد و تواضع بورزد واز رفيق و مُكاري⁽²⁾ و غيره كوچكي بنمايد و از لغو و فحش و درشت گويي و ناملايم در حذر باشد، حسن خلق، فقط آن نيست كه اذيتش به كسي نرسد، بلكه ازجمله اخلاق حسنه آن است كه ازغير تحمّل اذيت بنمايد.

امام باقر ( عليه السلام ) فرمودند: كسي كه قصد اين خانه مي‏كند اگر سه خصلت نداشته باشد، مورد اعتنا قرار نخواهد گرفت: 1 ـ ورعي كه او را از گناهان باز دارد. 2 ـ بردباري كه جلو خشمش را بگيرد. 3 ـ حسن معاشرت با همراهان.⁽³⁾

---

1 . روي عن الرضا ( عليه السلام ) انه قال لاقول الا بعمل ولاعمل الابنية ولانية الا باصابة السُنه. تهذيب الاحكام، ج4، ص 187.

2 . صاحب وسيله نقليه (كرايه دهنده) و يا راننده و فرد ديگر مربوط به آن.

3 . عن ابي جعفر ( عليه السلام ) قال ما يعبؤ بمن يؤم هذا البيت اذا لم يكن فيه ثلاث خصال: ورع يحجزه عن معاصي اللّه‏ وحلم يملك به غضبه و حسن الصحابه لمن صحبه. خصال، شيخ صدوق، ج 1، ص 1، بحار، ج 96، ص121.

22

6 - نه تنها قصد حج كند و بس، بلكه در اين ضمن بايد چندين عبادت را قاصد باشد، كه يكي از آنها حج است، از قبيل زيارت قبور مطهره شهدا و اوليا و سعي در قضاي حوائج موءمنين وتعليم وتعلم احكام دينيه و ترويج مذهب اثنا عشريه و تعظيم شعائراللّه‏ و امر به معروف و نهي از منكر.

7 - اسباب تجمّع و تكبر را در خود فراهم نياورد، بلكه شكسته دل، و غبار آلود روبه حريم الهي رود.

8 ـ از خانه خود حركت نكند، مگر اينكه نفس خودش را و هر چه با خودش برداشته، با جميع رفقاي خود و اهل خانه و هرچه تعلق به اودارد، امانتاً به خالق خود جل شأنه بسپارد و با كمال اطمينان دل، از خانه بيرون رود.

9 - اعتمادش به كيسه خود وقوّه جواني خود نباشد، بلكه در همه حال بالنسبه به همه چيز بايد اعتماد اوبه صاحب بيت باشد.⁽¹⁾

2

آداب زيارت

بيشتر آداب زيارت معصومين عليهم‏السلام در احاديث وارد شده و بعضي از آنها در كلمات علماي بزرگ آمده است و سزاوار است زائران اين آداب را رعايت كنند، تا به مقام قرب نايل گردند و از بركات زيارت هر چه بيشتر برخوردار شوند. اهم آنها به اختصار بيان مي‏شود.

1 ـ غسل كردن هنگام سفر براي زيارت در صورتي كه از شهر ديگري به زيارت مي‏رود.

2 ـ پرهيز از سخنان بيهوده و مخاصمه و جدال بين راه.

3 ـ غسل زيارت هنگام تشرّف، براي زيارت مستحب است.

4 ـ پاك بودن و پاكيزگي لباس و بدن و نيز پوشيدن جامه هاي نو، كه بهتر است سفيد رنگ باشد، و خوشبو نمودن خود مگر در زيارت امام حسين ( عليه السلام ) .

---

1 . فصلنامه ميقات حجّ، شماره 11، ص 17 ـ 21، تذكرة المتقين، ص 82 ـ 84.

23

5 ـ با وقار و آرامي گام برداشتن و با حالت فروتني و خشوع راه رفتن، تا حضور قلب لازم براي او فراهم گردد.

6 ـ خواندن اذن دخول، چنانكه در احاديث، اذن دخول هاي عام براي تشرف به هر يك از حرم‏هاي مطهر و اذن دخول هاي خاص، براي ورود به بعضي از بقاع متبركه وارد شده است.

7 ـ بوسيدن عتبه و آستانه مباركه

از شهيد اوّل نقل كرده‏اند كه فرمود: چنانچه زائر سجده كند و نيّت نمايد براي خدا سجده مي‏كنم كه مرا توفيق زيارت داد از بوسيدن عتبه و آستانه بهتر است.

8 ـ ادعيه و زيارتي را كه از ائمه عليهم‏السلام روايت شده، بخواند، زيارتنامه هاي مجعول و ساخته ذوق افراد را واگذارد.

9 ـ هنگام خواندن زيارت، رو به قبر منور بايستد، مگر زياراتي كه مكان خواندن فقرات زيارت را معين مي‏كند و پس از خواندن زيارتنامه گونه ها را به ضريح گذارد و تضرّع و دعا كند.

10 ـ در صورتي كه مزاحمتي براي ديگران نباشد، نزد ضريح برود و خود را به آن بچسباند و اين كه شخص خيال كند دور ايستادن ادب است، فكري باطل است، زيرا در روايت تكيه كردن به ضريح و بوسيدن آن وارد شده است.

11 ـ نماز زيارت، حداقل دو ركعت نماز، پس از خواندن زيارت به جاي آورد. مرحوم محدث قمي گويد: شيخ شهيد فرمود: اگر زيارت براي پيغمبر ( صلي اللّه عليه و آله وسلم ) است، نماز را در روضه مطهر به جا آورد و اگر در حرم يكي از ائمه است در بالاي سر به جا آورد و به جا آوردن آن دو ركعت در هر مكان از حرم و نيز مسجد حرم جايز است.

12 ـ دعا كردن بعد از نماز، دعاهاي خاصي كه از ائمه روايت شده، يا آنچه به خاطرش مي‏رسد براي خود و بستگان و حقداران از پروردگار متعال درخواست نمايد. خلاصه چون زيارت، ديدار با ارواح پاك و اولياي بزرگ الهي است، لذا نخستين شرط زيارت «ادب» است، و ادب هم در سايه معرفت و محبّت، پديد مي‏آيد. از اين روي زيارت هم آداب ظاهري دارد هم آداب باطني، كه توجه به هر دو شايسته است.

در هر صورت، زيارت، وسيله‏اي است براي توبه و تطهير كه در پرتو آن تزكيه باطني آدمي را فراهم مي‏نمايد.⁽¹⁾

13 ـ هنگام ورود اوّل پاي راست را داخل بگذارد و هنگام خروج اوّل پاي چپ را بيرون بگذارد.

---

1 . ادعيه و آداب حرمين، ص 182 ـ 177.

24

14 ـ براي بوسيدن ضريح يا خانه كعبه، به زائرين و يا به كسي آزار نرساند.

اِذنِ دخول

«اذن ورود» از آداب معاشرت اسلامي است، كه انسان سرزده و بي اذن و اجازه وارد منزل و اتاق كسي نشود و قبلاً اعلام كند.⁽¹⁾ لذا در آداب زيارت حرم هاي مطهر پيامبر ( صلي اللّه عليه و آله وسلم ) و ائمه عليهم‏السلام و بُقاع متبركه، آمده است كه به عنوان رعايت ادب، نسبت به حريم اولياي خدا، اذن دخول در آستانه ورود به حرم، خوانده شود.⁽²⁾ در اذن دخول حرم رسول خدا ( صلي اللّه عليه و آله وسلم ) و ديگر ائمه عليهم‏السلام مي‏گويي:

«اللّهُمَّ اِنّي وَقَفْتُ عَلي بابٍ مِنْ اَبْوابِ بُيوتِ نَبيّكَ صَلَواتُكَ عَلَيهِ وَ آله وَ قَدْ مَنَعتَ النّاسَ أَنْ يدخلوا اءِلاّ بِاِذْنِه⁽³⁾ فَقلتَ «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُيُوتَ النَّبِيِّ إِلاّ أَنْ يُوءْذَنَ لَكُمْ»⁽⁴⁾ اَللّهُمَّ اِنّي اَعْتَقِدُ حُرمَةَ صاحِبِ هذَا المَشهَدِ الشَّريفِ في غَيبَتِهِ كَما اَعتَقِدُها في حَضْرَتِهِ...»⁽⁵⁾.

3

آداب ورود به مكّه

براي دخول به مكّه معظّمه، مستحب است، مكلّف «غسل» نمايد،⁽⁶⁾ و هنگامي كه وارد مكّه مي‏شود با حالت تواضع وارد شود و كسي كه از راه مدينه برود از بالاي مكّه داخل شده و وقت بيرون آمدن، از پايين آن بيرون آيد.⁽⁷⁾

اكنون كه به لطف الهي براي انجام مناسك عمره و حجّ، تشرف يافته‏ايد، از خدا بخواهيد، هر آنچه را كه مي‏توانيد از آداب و مستحبات مكّه بجا آورده، تا بهره‏برداري شما در اين سفر روحاني بيش‏تر

---

1 . به اذن دخول، استيذان و استيناس هم مي‏گويند و در اين آيات مطرح شده است:

«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُيُوتاً غَيْرَ بُيُوتِكُمْ حَتّي تَسْتَأْنِسُوا وَ تُسَلِّمُوا عَلي أَهْلِها... فَإِنْ لَمْ تَجِدُوا فِيها أَحَداً فَلا تَدْخُلُوها حَتّي يُوءْذَنَ لَكُمْ...». سوره نور، آيه 28 ـ 26.

2 . فرهنگ عاشورا، جواد محدثي، صفحه 40.

3 . مفاتيح الجنان (اذن دخول حرم هاي شريفه).

4 . سوره احزاب، آيه 53.

5 . مفاتيح الجنان.

6 . من لايحضره الفقيه، ج2، ص531.

7 . كافي، ج4، ص400؛ مناسك حج، امام خميني قدس‏سره ، ص148.

25

و كامل‏تر گردد.

در اين قسمت به پاره‏اي از آداب مكّه، اشاره مي‏شود.

1 ـ ذكر خدا را زياد نمودن

امام سجاد ( عليه السلام ) فرمود:

«وَ تَسْبِيحَةٌ بِمَكَّةَ تَعْدِلُ خَرَاجَ الْعِرَاقَيْنِ يُنْفَقُ فِي سَبِيلِ اللَّهِ»

يك تسبيح در مكّه برابر است با انفاق خراج عراقين.⁽¹⁾

2 ـ ختم قرآن

امام زين العابدين ( عليه السلام ) مي‏فرمايد:

«مَنْ خَتَمَ الْقُرآنَ بِمَكَّةَ، لَم‏يَمتْ حَتّي يَرَي رَسولَ‏اللّه‏ ( صلي اللّه عليه و آله وسلم ) و يَريَ مَنزِلَهُ فِي الجَنَّة».

امام سجاد ( عليه السلام ) فرمود: هر كسي در مكه يك ختم قرآن نمايد، نميرد تا پيغمبر ( صلي اللّه عليه و آله وسلم ) و منزل خود را در بهشت ببيند.⁽²⁾

3 ـ نماز بسيار خواندن مخصوصاً در مسجدالحرام

امام سجاد ( عليه السلام ) فرمودند:

«مَن صَلّي بِمَكَّة سَبْعينَ رَكْعَةً فَقَرَأَ فِي كُلِّ رَكْعَةٍ «قُل هُوَ اللّه‏ اَحَد» و «اِنّا اَنْزَلْناهُ» و «آيةَ السُخرَةِ وَ آيةَ الكُرسي، لَمْ يَمُت اِلاّ شَهيداً».

كسي كه 70 ركعت نماز در مكه به جا آورد در هر ركعت توحيد و قدر و... را بخواند در زمره شهدا خواهد بود.⁽³⁾

4 ـ طواف، بسيار انجام دادن.

5 ـ نظر نمودن به كعبه، و بسيار تكرار كردن آن.

6 ـ انفاق كردن به بينوايان و مستمندان شهر مكّه.

7 ـ برنداشتن لقطه حرم.

---

1 . راهنماي حرمين شريفين، مجلّد 4 و 5، ص171.

2 . حج و عمره در قرآن و حديث، حجة‏الاسلام و المسلمين محمدي ري شهري، ص 52.

3 . راهنماي حرمين شريفين، مجّلد 4 و 5، ص171.