بخش 22

526

طعنه هاي يهوديان رهايي يابد و اسلام ، اين دين ابدي و جاودان از يك قبله مستقل برخوردار شود .

پانزدهم ماه شعبان سال دوم هجرت ، پايان انتظار چندين ساله بود ، هنگامي كه رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) و همراهانش در خانه « ام بشر » مشغول خواندن نماز عصر بودند ، جبرئيل ( عليه السلام ) بر ايشان نازل شد ^{( 1 )} و خبر تغيير قبله را براي آن حضرت آورد :

( قَدْ نَري تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّماءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضاها فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ ) ^{( 2 )} نگريستن تو را به اطراف آسمان مشاهده مي كنيم ، تو را به جانب قبله اي كه مي پسندي مي گردانيم ، پس روي به سوي مسجدالحرام كن . پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) بي درنگ روي به سمت جنوب برگرداند و نمازگزاران نيز كه تعدادي اندك بودند ، دور زدند تا هم چنان پشت سر آن حضرت قرار گيرند . خبر اين رويداد مهم در سراسر مدينه و اطراف آن ، به سرعت پخش شد و مسلمانان از آن پس به طرف قبله جديد ـ مسجدالحرام ـ نماز گذاردند . بي ترديد اين رويداد تاريخي قبيله « بني سلمه » ، يك افتخار تلقي شد ، لذا تعدادي از مردان اين قبيله تصميم گرفتند تا خانه ام بشر را از وي بخرند و به پاس بزرگداشت اين رويداد مهم مسجدي به نام مسجد قبلتين بنا كنند . ام بشر وقتي از تصميم آنان آگاهي يافت ، گفت : من خانه ام را نمي فروشم و آن را هديه مي كنم تا شما در محل آن مسجد بسازيد . بدين سان مردم قبيله بني سلمه ، مسجد قبلتين را بنا كردند . پس از گذشت قرن ها از اين رويداد تاريخي و تجديد بناي مكرر ، هم اكنون مسجد قبلتين ، با دو گنبد و دو مناره بسيار زيبا چشمان بينندگان را به خود خيره مي كند و خاطره عطرآگين صدراسلام را در ذهن بازديدكنندگان زنده مي سازد .

دو نكته

1- برخي نيز اعتقاد دارند حكم تغيير قبله مابين نماز ظهر و عصر ابلاغ گرديده ، لذا نماز ظهر را به سمت بيت المقدس و نماز عصر را به سمت كعبه به جاي آورده اند .

2- با كمال تأسف در سال هاي اخير 1380 دولت سعودي محرابي را كه به سمت بيت المقدس قرار داشت از بين برده و اثري از آن وجود ندارد و محل محراب تبديل به يكي از

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . برخي گفته اند كه پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) روز تحويل قبله به ديدار براء بن معرور دركوي بني سلمه مدينه رفته بود ، پس از صرف نهار ، هنگام ظهر شد وحضرت درمسجد آن محله به اداي فريضه ظهر پرداخت ، درركعت دوم جبرئيل فرود آمد ودستور تحويل قبله ازبيت المقدس به مسجد الحرام را آورد . وچون بيت المقدس شمال مدينه ومسجد الحرام سمت جنوب آن بود ، پيامبر به عكس آن كه روي بدان داشت روي آورد ، و صف عقب جماعت صف پيشين شد . دائرة المعارف فارسي مصاحب ، ج 2 ، ص 2013 .

2 . سوره بقره ، آيه 143 ضمناً آيات 142 تا 150 سوره بقره در ارتباط باموضوع تغيير قبله مي باشد .

527

درهاي ورودي شده است ، وقتي علّت اين اقدام را از مأمورين مربوطه در مسجد مذكور سؤال نموديم ، اظهار داشتند به سبب اينكه بسياري از افراد اين محراب را مسح مي نموده و تبرك مي جستند ! !

كوتاه سخن اين كه مسأله تغيير قبله در 15 شعبان سال دوّم هجرت و به قول ديگر 15 رجب آن سال روي داد . نكته مهم در تغيير قبله ، افزون بر طعنه يهوديان ، اين بود كه تاريخ قدمت كعبه ، بسيار پيش از بيت المقدس بود . و آيه شريفه ( إِنَّ أَوَّلَ بَيْت وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبارَكاً ) ^{( 1 )} كه حكايت اين قدمت را داشت ، نشان مي داد كه كعبه پيش از بيت المقدس سزاوار قبله بودن است . ^{( 2 )}

25

†

مسجد شجره

آنچه موجب جاودانگي نام اين مسجد شده ، همانا قرار دادن آن از سوي پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) به عنوان يكي از ميقات هاي احرام حاجيان مي باشد . بنابر روايات محدثين و مورخين و سيره نگاران در گوشه اي از « ذوالحليفه » ، درختي سايه دار بوده است كه پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) همواره در زير آن مي نشسته اند و هنگامي كه خداوند فريضه حج را بر مسلمانان واجب كرد و بخشي از بيابان هاي پيرامون آن را حرم و محل امن قرار داد ، پيرامون مكه جايگاه هايي را « از جمله ميقات ذوالحليفه » كه همان مسجد شجره است معين نمود كه بر مسلمانان واجب است هنگام عبور از آنها محرم شوند . ^{( 3 )}

اين مسجد در حدود 10 كيلومتري مدينه منوره به طرف مكه واقع شده و ميقات كساني است كه از اين ناحيه به سوي بيت الله الحرام مي روند ^{( 4 )} .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سوره آل عمران ، آيه 96 .

2 . آثار اسلامي مكه و مدينه ، ص 304 و 305 .

3 . دائرة المعارف تشيع ، ج هشتم ، صفحه 49 . در قرون گذشته اين منطقه با نام « بئر علي » يا « آبار علي » خوانده مي شد ، بنابر روايتي از حضرت امام صادق ( عليه السلام ) اين ناحيه به اقطاع ، به حضرت علي ( عليه السلام ) واگذار گرديد به همين جهت چاه هاي آن نيز كه متعلق به آن حضرت بود به نام آبار علي شناخته شده است . آثار اسلامي مكه و مدينه ، ص 275 .

4 . در راه خروجي مدينه به سمت مكّه در فاصله هشت كيلومتري مسجدالنبي در جنوب مدينه ، سه كيلومتر پس از مسجد قبا ، منطقه ذوالحليفه است كه مسجد شجره يا ميقات ذوالحليفه در آن جا قرار دارد . آثار اسلامي مكه و مدينه ، ص 275 .

528

اهميت ميقات شجره

اين ميقات معتبرترين ميقات هاست ، زيرا رسول گرامي اسلام ( صلّي الله عليه وآله ) و بعضي از همسران آن حضرت و ائمه معصومين ( عليهم السلام ) از آنجا محرم گشته اند .

از امام صادق ( عليه السلام ) سؤال شد : چرا رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) در ميان ميقات ها عنايت و توجهش به اين ميقات بيشتر بوده است و بيشتر از آنجا محرم گرديده اند ، بلكه از مواقيت چهارگانه ديگر محرم نشده اند ؟

حضرت فرمود : وقتي رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) به معراج رفت به سوي آسمان ها سير داده شد آنگاه ، كه برابر مسجد شجره رسيد ، فرياد برآمد : يا محمّد ! رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) جواب داد : لبيّك ، سپس به او گفته شد : آيا تو يتيمي نبودي كه پناهت داديم ؟ و آنگاه كه تو را بر سر دوراهي يافتيم هدايتت كرديم ، وقتي اين كلمات را شنيد ، فرمود : « اِنَّ الحَمدَ وَالنِّعْمَةَ لَكَ وَالْمُلْكَ ، لا شَريكَ لَكَ ؛ همانا ستايش و نعمت ها و سلطنت مخصوص تو است .

امام صادق ( عليه السلام ) فرمود : به همين جهت رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) از مسجد شجره محرم مي گشت ، نه از ديگر مواقيت .

رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) از اين ميقات سه مرتبه جهت زيارت بيت الله الحرام محرم گرديدند .

الف : در سال هشتم از هجرت پس از غزوه بني مصطلق .

ب : در سال هفتم هجرت در روز ششم ذي القعده .

ج : حجة الوداع .

با تأمل در احاديث و رواياتي كه از امام چهارم و امام ششم عليهما السلام نقل شده ، روشن مي شود كه ساختمان مسجد در جاي درخت « سمره » بوده است .

امروز در ميقاتگاه ذوالحليفه مسجد مجلّلي را ساخته اند كه هزاران حاجي مي توانند در آن محرم گردند .

وجه تسميه مسجد شجره به ذوالحليفه

« دائرة المعارف تشيع » مي نويسد : ذوالحليفه به معناي سرزميني است كه در آن حلف يا ( حلفاء ) مي رويد و حلفا گياهي است خودرو ، شبيه ني ، كه در ني زارها و باتلاق ها مي رويد و كناره هاي آن به گونه اي هم چون شاخه ها و برگ هاي درخت خرما نوك تيز . ذوالحليفه نام

529

منزلگاهي است ميان دشتي در شمال غربي مدينه . مشهورترين نام پس از نام ذوالحليفه ، مسجد شجره است و علّت اين نام گذاري ، انتساب اين مسجد به همان درختي است كه رسول اكرم زير آن مي نشسته اند . ^{( 1 )}

مساحت و بازسازي مسجد شجره

اين مسجد در دوره عثماني در سال 1058 قمري به دست يكي از هنديان مسلمان بازسازي گرديد . آخرين بازسازي مسجد در روزگار فهد ، صورت گرفت . در حال حاضر مساحت مسجد با امكانات جانبي 90 هزار متر مربع مي شود . ولي مساحت خود مسجد حدود 26000 متر مربع است . ^{( 2 )}

26

†

مسجد صفائح

اين مسجد ، در جنوب مسجد خيف ، در دامنه كوه « صفائح » واقع شده و گويا به آن « مسجد مرسلات » هم مي گويند . در اين مسجد غاري بوده كه آن را به « غار مرسلات » مي شناخته اند . گفته اند : سوره مرسلات در اين محل نازل شده است ، هم چنين گفته شده است كه رسول خدا در آن جا به استراحت پرداخته و بر روي سنگي كه سرش را روي آن نهاده ، اثري بر جاي مانده است . بيش از هفتاد سال است كه اثري از اين مسجد نيست . ^{( 3 )}

صاحب « مرآت الحرمين » ، اين مسجد و غار را مشاهده كرده كه در سيصد متري جاده قرار داشته است . ^{( 4 )} به احتمال زياد در دوران سعودي تخريب شده است . به گفته « ابن جبير » ، مردم سر خويش را در داخل اين شكاف گذاشته و بدان تبركّ مي جسته اند و اين امر چون با عقايد وهابيّت سازگار نبوده آن را خراب كرده اند . ^{( 5 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . دائره المعارف تشيع ، ج هشتم ، ص 49 .

2 . آثار اسلامي مكه و مدينه ، ص 277 .

3 . همان .

4 . مرآت الحرمين ، ج 1 ، ص 326 رفعت پاشا .

5 . تاريخ و آثار اسلامي مكه و مدينه ، ص 149 .

530

27

†

مسجد ضِرار

در سال نهم هجرت گروهي از منافقان ( در رأس آنها ابوعامر پدر حنظله ) براي تحقق بخشيدن به نقشه هاي شوم خود اقدام به ساختن مسجدي در مدينه كردند كه بعداً به نام « مسجد ضرار » معروف شد .

خلاصه جريان به طوري كه از تفاسير و احاديث مختلف استفاده مي شود چنين است كه گروهي از منافقان نزد پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) آمدند و عرض كردند : به ما اجازه ده مسجدي در ميان قبيله بني سالم ( نزديك مسجد قبا ) بسازيم تا افراد ناتوان و بيمار و پيرمردان از كار افتاده ، در آن نماز بگزارند و همچنين در شب هاي باراني كه گروهي از مردم توانايي آمدن به مسجد شما را ندارند ، فريضه اسلامي خود را در آنجا انجام دهند و اين در موقعي بود كه پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) عازم جنگ تبوك بود . پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) به آنها اجازه داد ، ولي آنها اضافه كردند : آيا ممكن است شخصاً بياييد و در آن نماز بگزاريد ؟ پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود : من فعلاً عازم سفرم و هنگام بازگشت به خواست خدا در آن مسجد نماز خواهم خواند . هنگامي كه پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) از تبوك بازگشتند ، نزد او آمدند و گفتند : اكنون تقاضا داريم به مسجد ما بيايي و در آنجا نماز بگزاري ، و از خدا بخواهي ما را بركت دهد و اين در حالي بود كه هنوز پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) وارد مدينه نشده بود .

در اين هنگام پيك وحي خدا نازل شد و اين آيه را آورد :

( وَ الَّذِينَ اتَّخَذُوا مَسْجِداً ضِراراً وَكُفْراً وَتَفْرِيقاً بَيْنَ الْمُؤْمِنِينَ وَإِرْصاداً لِمَنْ حارَبَ اللهَ وَرَسُولَهُ مِنْ قَبْلُ . . . * لا تَقُمْ فِيهِ أَبَداً لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَي التَّقْوي مِنْ أَوَّلِ يَوْم أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِيهِ فِيهِ رِجالٌ يُحِبُّونَ أَنْ يَتَطَهَّرُوا وَاللهُ يُحِبُّ الْمُطَّهِّرِينَ ) ^{( 1 )}

« و كساني ( هستند ) كه مسجدي را اختيار كردند كه باعث زيان زدن و كفر و پراكندگي ميان مؤمنان است ، و نيز كمينگاهي است براي كساني كه با خدا و پيامبر او از پيش در جنگ بودند و ( اكنون ) سخت سوگند مي خورند كه جز نيكي قصدي نداشتيم ، ولي خدا گواهي مي دهد كه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سوره توبه ، آيه 107 ـ 108 .

531

آنها قطعاً دروغگو هستند . . . . در آن هيچ گاه نايست ، همانا مسجدي كه از نخستين روز بر پرهيزگاري بنياد شده است ، سزاوارتر است كه در آن به پاي ايستي ، مرداني در آن هستند كه دوست دارند پاك شوند و خدا پاكيزگان را دوست دارد . »

و از اين طريق پرده از اسرار كار آنها برداشت ، و به دنبال آن پيامبر دستور داد مسجد مزبور را آتش زنند و بقاياي آن را ويران كنند و جاي آن را محل ريختن زباله نمايند . ^{( 1 )}

28

†

مسجد غَمامَه يا مسجد مصلي

يكي از نزديك ترين مساجد به مسجدالنبي ( صلّي الله عليه وآله ) كه در فاصله 300 متري آن قرار دارد ، « مسجد غمامه » است .

در شهرهاي اسلامي سه نوع مسجد وجود داشته و دارد :

1 - مسجد محل كه براي نمازهاي روزانه مورد استفاده قرار مي گيرد .

2 - مسجد جامع كه براي نماز جمعه است .

3 - مسجد عيدگاه يا مصلي

سومين مسجد براي برگزاري نماز عيد و باران ساخته مي شود و به دليل آنكه جمعيت شركت كننده در آن زياد است ، در خارج از محدوده شهر در يك فضاي باز بنا مي شود . عيدگاه به طور معمول ، محيطي وسيع ، حتي بدون ديوار بوده ، محلي براي محراب ، گاه به صورت موقت در آن مشخص شده است .

ميدان وسيعي كه مسجد غمامه و چند مسجد ديگر به نام خلفاي نخست در آن قرار گرفته ، « مناخه » نام داشته يا بعدها به اين نام تبديل شده است . مناخه محل ورود شتران بود كه مسافران زائر از آنجا به عنوان بارانداز استفاده مي كردند . اين ميدان وسيع در كنار شهر از زمان رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) محل اقامه نماز عيد بوده و هر سال آن حضرت و سپس خلفاء در جايي از آن به نماز مي ايستادند . از

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . تفسير نمونه ، ج8 ، ص 134 .

532

جمله محلي كه حضرت در سال هاي پاياني عمر خويش در آنجا اقامه نماز عيد و نماز باران كرد ، جايي است كه امروزه به نام مسجد مصلا ، يا مسجد غمامه شناخته مي شود . روايات چندي حكايت از اقامه نماز عيد فطر و قربان در اين مصلاّ دارد ، از جمله « ابو سعيد خُدري » روايت كرده است كه رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) روز عيد فطر و قربان به مصلاّ مي آمد ، ابتدا نماز مي خواند پس از آن در برابر صفوف نمازگزاران مي ايستاد و به وعظ آنان مي پرداخت .

افزون بر نماز عيد ، نماز باران ( صلاة الاستسقاء ) نيز به طور معمول در مصلاّي عيد خوانده مي شود . اقامه نماز باران در اين مصلاّ و سايه افكندن ابر بر سر نمازگزاران سبب شد تا پس از استجابت دعاي پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) و مسلمانان ، مسجد موجود به نام « مسجد غمامه » نام گذاري شود .

بناي نخست اين مسجد در زمان « عمربن عبدالعزيز » و در همان نقطه اي بوده است كه رسول خدا نماز عيد را برگزار كرد ، سپس در گذر زمان اين مسجد بارها بازسازي شد و از آن رو كه مورد استفاده عامه مسلمانان بود ، عنايت بيشتري نسبت به آن صورت گرفت . بناي فعلي آن ، از روزگار « عبدالمجيد اوّل عثماني » ( حكومت از 1255 تا 1277 ) مي باشد كه پس از آن در زمان سلطان « عبدالحميد عثماني » ( 1293 ـ 1327 ) بازسازي شد . در دوره سعودي نيز بارها اين مسجد ترميم شد ، كه كتيبه موجود ، تاريخ آخرين نوسازي آن را 1411 يعني در عهد سلطنت شاه فهد نشان مي دهد . ^{( 1 )}

29

†

مسجد فضيخ ، « ردّ الشمس »

مسجدي كه در نزديكي مشربه ام ابراهيم در « شارع عوالي » يا علي بن ابي طالب وجود داشته و در سال هاي اخير تخريب شده ، به خطا « مسجد فضيخ » ناميده شده است . اين مسجد در اصل ، « مسجد بنوقريظه » است .

مسجد فضيخ يا « رد شمس » بنا به نوشته مورخان و سفرنامه نويسان كهن ، در فاصله يك

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آثار اسلامي مكه و مدينه ، رسول جعفريان ، ص 286 .

533

كيلومتري تا هفتصد متري جنوب شرق مسجد قبا ^{( 1 )} ، در آن وادي قرار داشته است .

اين منطقه كه بخشي از محله قربان است ، پيش از آن كه به تصرف مسلمانان درآيد ، در اختيار طايفه « بني النضير » بود . بنا به آن چه در كتب سيره آمده است : در جريان غزوه بني نضير ، كه پس از جنگ احد رخ داد ، رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) براي محاصره دشمن در آن جا مستقر گرديد و در محلي كه بعدها مسجد فضيخ بنا شد ، خيمه اي براي آن حضرت بر پا شد .

طبق روايتي از امام صادق ( عليه السلام ) نام گذاري اين مسجد بدان جهت بود كه در آن جا درخت فضيخ قرار داشت . فضيخ به نوعي شيره خرما ـ يا نبيذ خرما ـ نيز اطلاق مي شود .

بر اساس نقل هاي موجود رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) در اين مسجد نماز فراوان خوانده و در برخي از روايات ، امامان معصوم ( عليهم السلام ) نيز به خواندن نماز در آن جا توصيه نموده اند . ^{( 2 )}

امام صادق ( عليه السلام ) خطاب به زائران شيعه در مدينه فرمودند : « هَلْ اَتَيْتُم مَسْجِدَ قُبا اَوْ مَسْجِدَ الْفَضيخ اَوْ مَشْرَبَة اُمّ اِبْراهيم . » ^{( 3 )}

آيا به مسجد قبا ، مسجد فضيخ ، مشربه ام ابراهيم رفته ايد ؟ گفتند : آري . حضرت فرمود : « اَما اِنَّهُ لَمْ يَبْقِ مِنْ آثارِ رَسُولِ الله ( صلّي الله عليه وآله ) شَيءٌ اِلاّ وَقَدْ غُيِّرَ غَير هذا . » ^{( 4 )} از آثار رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) چيزي باقي نمانده ، مگر آن كه دگرگون شده ، مگر اين چند مورد . در روايت ديگري ، امام صادق ( عليه السلام ) فرمودند : از رفتن به مشاهد خودداري نكنيد ؛ مسجد قبا ، مشربه ام ابراهيم ، مسجد فضيخ ، قبور شهداء و مسجد احزاب كه همان مسجد فتح است . ^{( 5 )}

رد الشمس نام ديگر اين مسجد

بر اساس تواريخ نام ديگر اين مسجد ، مسجد ردالشمس است در مورد نامگذاري آن به ردالشمس ، يا شمس ، گفته اند كه در جريان محاصره قلعه بني نضير ، رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) هنگام عصر در حالي كه سرش روي زانوي اميرمؤمنان علي ( عليه السلام ) بود به خواب رفت ، نزديك غروب خورشيد بيدار شد ، وقتي متوجه گرديد كه علي ( عليه السلام ) هنوز نماز عصر را نخوانده از خداوند خواست خورشيد را بازگرداند تا او نماز بگزارد ، اين روايت را به نام « حديث رد الشمس » مي شناسند و جمعي از راويان اهل سنت نيز آن را نقل كرده اند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . تاريخ المدينة المنوره ، للامام الحافظ ابن عبدالله محمد بن محمود البغدادي مكتبة دارالزمان للنشر و التوزيع ، ص 242 .

2 . بحارالانوار ، ج 63 ، ص 487 .

3 . كافي ، ج 4 ، ص 561 .

4 . همان .

5 . همان ، ص 560 .

534

بني نضير نام ديگر اين مسجد

نام ديگر اين مسجد ، « مسجد بني نضير » است كه به مناسبت نزديكي آن به محل استقرار يهوديان بني نضير ، بعدها اين نام هم بر آن اطلاق شده است . روايتي هم كه در كتاب اصول كافي نقل شده ، نشان مي دهد كه محل ردّ شمس ، همان مسجد فضيخ است . جايي كه اكنون در كنار وادي به نام مسجد شمس شهرت دارد و آثار مسجد بودن آن محو گشته و يك چهار ديواري بدون در ورودي است . جايي كه به نظر « محمد الياس عبدالغني » ، مسجد فضيخ يا شمس مي باشد ، و در عوض مسجد فضيخ ، مسجد بني قريظه است .

« خيّاري نويسنده كتاب « معالم المدينة » نيز مسجد شمس را در جاي ديگري غير جايي كه فعلاً مسجد فضيخ خوانده مي شود ، دانسته و از اهالي قربان كه همه شيعه هستند ، اين مطلب را نقل كرده كه شمس در قربان است . او مي افزايد : اين مسجد در شرق مسجد قبا بر تَلّ مرتفعي بر كنار وادي قرار دارد و به همين جهت مسجد شمس ناميده مي شود ، زيرا كه خورشيد در وقت طلوع بر آن طلوع مي كند . اما اكنون مسجد خراب شده است . وي مي افزايد : با پُرس و جو از اهل محل ، بر ما ثابت شد كه مسجد شمس جداي از مسجد فضيخ است ، چون مسجد شمس در قربان است و فاصله آن تا عوالي كه مسجد فضيخ در آن قرار دارد ، و در كنار حرّه شرقي است ، زياد است . ^{( 1 )}

30

†

مسجد قبا

منطقه « قبا » ^{( 2 )} درفاصله شش كيلومتري جنوب مسجدالنبي ( صلّي الله عليه وآله ) واقع است واز نقاط خوش آب وهوا واز مناطق زراعي وپر آب مدينه به شمار مي آيد ، به همين دليل نخلستان هاي زيادي در قباوجود داشته ودارد ومردم اين منطقه ، به نام طايفه بنو عمرو بن عوف شناخته مي شوند . به دليل واقع شدن قبا در جنوب شهر مدينه و در واقع سر راه مكه به مدينه ، ساكنان قبا نخستين استقبال كنندگان از

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آثار اسلامي مكه و مدينه ، ص 267 .

2 . تاريخ القويم ، ج اول ، ص 429 . . المسجد الاثرية في المدينة النبوية ، ص 25 .

535

مهاجرين ونيز از شخص رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) دروقت هجرت بودند . ضمن اين كه پيش از آمدن رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) شماري از مهاجران كه از مكه به مدينه آمدند ، به طورموقت درقبا سكونت داشتند .

پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) روز دوشنبه دوازده ربيع الاول به دهكده قبا ، كه در آن زمان بيش از يك فرسخ با يثرب فاصله داشت ، رسيدند ^{( 1 )} و تصميم گرفتند چند روز براي شناسايي يثرب و يهوديان و موقعيت اجتماعي و جغرافيايي آن و همچنين پيوستن حضرت علي ( عليه السلام ) و همراهانش به ايشان ، در اين دهكده اقامت كنند . پس از سه روز حضرت امير همراه با هاشميات ، خود را در قبا به پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) رسانيد . در شرايطي علي ( عليه السلام ) وارد روستاي قباشد كه خون از قدم هاي مباركش مي چكيد . به پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) خبر دادند كه علي ( عليه السلام ) آمده است ، چون چشمش به پاهاي مجروح آن حضرت افتاد ، اشك از ديدگانش سرازير شد . ^{( 2 )}

اين اقامت فرصتي داد كه رسول خدا اولين پايگاه عبادي « مسجد » را در اين محل به دست مبارك خود بنا كنند . ^{( 3 )}

همه افراد در ساختن مسجد كمك كردند ، خود پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) نيز مانند ديگران كار مي كردند . مسلمانان ، از جمله مقداد ، عمار ، زحمت بسيار كشيدند ، حتي زنان نيز آن حضرت را ياري كردند و مسجد قبا تاسيس شد . ^{( 4 )}

فرشته وحي اين آيه را در شأن مسجد قبا نازل كرد .

( لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَي التَّقْوي مِنْ أَوَّلِ يَوْم أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِيهِ فِيهِ رِجالٌ يُحِبُّونَ أَنْ يَتَطَهَّرُوا وَاللهُ يُحِبُّ الْمُطَّهِّرِينَ ) ^{( 5 )} ؛ همانا مسجدي كه از نخستين روز بر پرهيزگاري بنياد شده است ، سزاوارتر است كه در آن به پاي ايستي ، مرداني در آن هستند كه دوست دارند پاك شوند و خدا پاكيزگان را دوست دارد .

چند نكته در ارتباط با مسجد قبا

1- در خارج مسجد قبا مقابل در غربي آن ، چاه آبي بود كه آن را « بئر خاتم » مي گفتند . مي گويند : رسول خدا انگشتري داشت كه اسم ايشان بر آن حك شده بود ، و به جاي مهر و امضاء نيز استفاده مي شد . بعد از رحلت پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) اين انگشتر در دست ابوبكر ، سپس در دست عمر و بعد از او در دست عثمان بود و آن را يكي از نشانه هاي خلافت مي دانستند . روزي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . تاريخ القويم ، ج 1 ، ص 431 .

2 . فروغ ابديت ، ، ج اول ، ص361 .

3 . سرزمين يادهاونشان ها ، صفحه 123 .

4 . تاريخ القويم ، ج 1 ، ص429 .

5 . سوره توبه ، آيه 108 .

536

عثمان هنگام عبور از اين محل بر سر اين چاه آمد و آن انگشتر از دستش به داخل چاه افتاد ، هر چه تلاش كرد با اينكه چاه را تخليه كرد ولي انگشتر را نيافت ، قبل از افتادن انگشتر آن چاه را « چاه اريس » مي گفته اند ، اما به همين سبب بعداً نام آن به بئر خاتم يعني چاه انگشتر تغيير يافت . ^{( 1 )}

2 - در حديثي آمده است : « كان النبي ( صلّي الله عليه وآله ) ياتي مسجد قبا راكبا و ماشيا فيصلي فيه ركعتين ^{( 2 )} ؛ رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) گاه پياده و گاه سواره به مسجد قبا مي آمد و دو ركعت نماز در آن مي خواند .

3 - در حديث ديگر پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) فرمودند : « مَنْ تَطَهَّر في بَيْتِهِ ثُمَّ اَتي مَسْجِدَ قُباء فَصَلّي فيهِ رَكْعَتَيْنِ كانَ كَأَجْرِ عُمْرَة ^{( 3 )} ؛ كسي كه خود را در خانه اش تطهير كند ، آنگاه به مسجد قبا درآيد و دو ركعت نماز بگزارد ثواب يك عمره را برده است .

رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) بعدها نيز كه در مركز مدينه ساكن شد هر هفته ، گاه روزهاي شنبه و گاه دوشنبه به قبا مي آمد و در اين مسجد نماز مي گزارد . ابن شبه نوشته است : « ان النبي ( صلّي الله عليه وآله ) كان يأتي قبا يوم الاثنين ^{( 4 )} ؛ پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) ، روز دوشنبه به قبا مي آمد .

4 ـ مسجدي كه بنا شد تنها ديواري از سنگ هاي حرّه بر گرد آن كشيده شد ، البته تا زمان توسعه « وليدبن عبدالملك » مسجد سقف نداشت و اگر هم داشت ، از همان شاخه هاي خرما بود .

5 ـ « عمربن عبدالعزيز » در آخرين دهه قرن اوّل هجري ، به دستور وليد بناي اوليه مسجد قبا را خراب كرد و از نو بنايي استوار بر پا ساخت و براي آن رواق هايي نيز افزود . مسجد قبا بعدها به دست جواد اصفهاني ، از وزراي حكام موصل ، در سال 555 قمري بازسازي شد ، آثار اين وزير در تمامي مكه و مدينه ديده مي شود . ^{( 5 )}

بناي جديد اين مسجد كه در 26 صفر سال 1406قمري به پايان رسيد در شكل معماري جديد خود ، يكي از مهم ترين و زيباترين مساجدي است كه در مدينه منوره قرار دارد . در بناي فعلي چهار مناره براي اين مسجد در نظر گرفته شده كه هر كدام 47 متر طول دارد . مساحت تقريبي آن و بناهاي جانبي مربوط به آن ، در محدوده اي به

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سرزمين يادها و نشانه ها ، ص 122 .

2 . كتاب مسلم ، باب فضل مسجد قبا ، حديث 1399 . تاريخ القويم ، ج1 ، ص 429 .

3 . تاريخ المدينة المنورة ، ج 1 ، ص 41 ، تاريخ القويم ، ج 1 ، ص 430 .

4 . آثار اسلامي مكه و مدينه ، ص 246 و 247 .

5 . همان ، ص 247 - 246 .

537

مساحت 13500متر مربع مي باشد كه براساس محاسبات معماران آن ، جاي 20 هزار نماز گزار را دارد .

6- دست كم نيمي از ساكنان اصلي منطقه قبا از شيعيان بوده اند ، كه هنوز نيز مراكز متعدد كوچكي براي اقامه نماز دارند . ^{( 1 )}

31

†

مسجد الاجابة

اين مسجد در شهر مدينه واقع است . روايت شده است كه رسول اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) روزي به مسجد قبيله « بني معاويه » وارد شدند ، و پس از اقامه نماز به دعا پرداختند ، دعاي آن حضرت بسيار طولاني شد . پس از پايان دعا ، در پاسخ سؤال در مورد طولاني شدن دعا فرمودند : ^{( 2 )} « از خداوند سه چيز خواستم كه دو خواسته را به من عطا فرمود و يكي را منع كرد . ^{( 3 )} اين مسجد به سبب اجابت خواسته رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) به « الاجابة » معروف گرديد . ^{( 4 )}

وجه تسميه اين مسجد به نام مسجد مباهله

نجران نقطه مرزي حجاز و يمن ، سرزميني مسيحي نشين بود . رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) مسيحيان آن جا را به اسلام فرا خواند . آنها مشورت كردند و قرار شد گروهي از سران نجران به مدينه رفته ، دلائل نبوت پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) را بررسي كنند . هيأت نمايندگي كه در رأس آن ، سه تن از بزرگان آن ها بودند خدمت پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) رسيدند و درباره حضرت عيسي ( عليه السلام ) گفتگو كردند . آن ها عيسي ( عليه السلام ) را پسر خدا مي دانسته ولي پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود : او بنده خداست . طرفين حاضر نبودند نظر ديگري را بپذيرند ، فرشته وحي نازل

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آثار اسلامي مكه و مدينه ، ص 247 و 249 .

2 . المساجد الاثرية في المدينة النبوية ، ص 33 .

3 . آن دو چيز كه اجابت كرد اين بود كه خواستم كه خدا امت مرا به دو چيز نابود نكند : 1 ـ گرسنگي 2 ـ غرق شدن و خداوند مستجاب نمود .

4 . تاريخ و آثار اسلامي مكه و مدينه ، به نقل از احمد بن حنبل ، المسند ، ص 279 .

538

شد و از پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) خواست آنان را به مباهله دعوت نمايد . ^{( 1 )}

بنابراين شد كه در موعد معيني ، در خارج شهر در ( محدوده فعلي مسجد مباهله ) به مباهله بروند . سران نجران از قبل گفته بودند . اگر ديديد پيامبر با ساز و برگ نظامي به ميدان آمد ، بدانيد وي به نبوت خود اعتماد ندارد ، ولي اگر بدون تشريفات آمد ، بدانيد پيامبر واقعي است ، در اين صورت با او وارد مباهله نشويد . مسيحيان ناگهان ديدند كه پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) همراه حضرت علي ( عليه السلام ) و فاطمه ( عليها السلام ) در حالي كه حسين را در آغوش و دست حسن را در دست داشت ، گام به ميدان مباهله نهاد و به همراهان فرمود :

« هرگاه من دعا كردم شما آمين بگوييد . »

در آن هنگام اسقف نجران گفت :

« من چهره هايي را مي بينم كه هرگاه دست به دعا بردارند تا بزرگ ترين كوه ها از جاي كنده شود ، بي درنگ كنده مي شود ، اگر ما با اين ها مباهله كنيم همه نابود مي شويم » .

لذا حاضر به مباهله نشدند و قرار شد هر ساله مبلغي به عنوان ماليات به حكومت اسلامي بپردازند و در قبال آن تحت سرپرستي حكومت اسلامي زندگي كنند . . . ^{( 2 )}

توجه به چند نكته در مورد مسجد الاجابه

1 ـ داستان مباهله در روز بيست و چهارم يا بيست و پنجم سال دهم هجرت رخ داده است .

2 ـ چون قبيله بني معاويه در اين محل سكونت داشتند . در بازسازي جديد ، آن را « مسجد بني معاويه » نام نهاده اند .

3 ـ اين مسجد در فاصله سيصد تا چهارصدمتري شمال شرقي بقيع و پانصد و پنجاه متري مسجد النبي ( صلّي الله عليه وآله ) در كنار شارع ستين ـ شارع ملك فيصل ـ قرار دارد . ^{( 3 )}

4 ـ اين مسجد در قرن نهم سقف نداشته و از شرق به غرب 12 متر و از شمال به جنوب ( قبله ) حدود 10 متر بوده است . ^{( 4 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سوره آل عمران ، آيه 61 . ( فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ . . . . )

2 . سرزمين يادها و نشان ها ، ص 149 ، ضمناً تفصيل بيش تر چگونگي انجام مباهله در اين كتاب « موضوع مباهله » آمده است .

3 . آثار تاريخي مكه و مدينه ، ص 281 .

4 . همان .

539

32

†

مسجدُ الكَبش

« مسجد الكبش » را « مسجد النحر » نيز مي گويند . اين مسجد بين جمره اولي و وسطي واقع و نزديك به « مسجد البيعة » مي باشد . « كبش » يعني قوچ و اين مسجد از اين جهت به اين اسم ناميده شد كه فداي حضرت اسماعيل ، قوچ بهشتي در اين مكان به حضور حضرت ابراهيم آورده شد و به جاي اسماعيل قرباني گرديد . روايت شده كه پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در اين مكان نماز خوانده و قرباني خود را كنار اين مسجد انجام داده است . ^{( 1 )}

گفته شده است رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) نماز ظهر را در اين مكان ( مسجد ) بجاي آورده و خداوند در اين مكان ، به جاي اسماعيل ، ذبيحي براي ابراهيم فرستاد . ^{( 2 )} ده ها سال است كه از اين مسجد ، اثري نيست . ^{( 3 )} گويند : « لبابه » دختر علي بن عبدالله بن عباس بن عبدالمطلب ، مسجد كبش را ساخته بود . ^{( 4 )} « رفعت پاشا » ، مكان آن را در سمت شمال جمره عقبه به مسافت دويست متري آن و در دامنه كوه ثبير ذكر كرده است . ^{( 5 )}

33

†

مشربه امّ ابراهيم

معناي مشربه : مشربه « به فتح و ضم راء » به زمين نرمي گفته مي شود كه هميشه سر سبز است . هم چنين به معناي غرفه و محل مرتفع و به صفّه و سكو نيز گفته مي شود .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . راهنماي حرمين شريفين ، ج 5 ـ 4 ، ص 95 .

2 . اخبار مكّه ، ج 4 ، ص 18 فاكهي ؛ تاريخ مكّه ، ج 2 ، ص 568 ازرقي .

3 . آثار اسلامي مكه و مدينه ، ص 143 .

4 . تاريخ و آثار اسلامي مكه و مدينه ، صفحه 148 .

5 . مرآت الحرمين ، ج اول ، ص 326 .

540

احمد عباسي مدينه شناس معروف مي نويسد : مشربه به معناي غرفه است و به مناسبت وجود غرفه امّ ابراهيم در داخل نخلستان به مجموع اين باغ « مشربه » گفته اند . ^{( 1 )}

مشربه چيست ؟ مشربه در لغت به هر معني كه آمده باشد ، آن گونه كه از گفتار سمهودي به دست مي آيد ، « مشربه امّ ابراهيم » در ميان مردم به باغ خرمايي اطلاق شده كه در خارج از شهر مدينه بوده و به رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) تعلق داشته است و در نقطه مرتفعي از اين باغ ، غرفه اي بوده كه پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) آن را براي زندگي كنيز خود « ماريه قبطيه » اختصاص داد و او را به اين محل منتقل كرد و ابراهيم ، فرزند آن حضرت در همين محل از ماريه متولد شد و از دنيا رفت . ماريه پس از رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) نيز تا پايان عمر در مشربه به زندگي ادامه داد و در همان مكان از دنيا رفت . ^{( 2 )}

در كتاب قبل از حج بخوانيد آمده است : مسجدي است كه به نام مسجد « امّ ابراهيم » خوانده مي شود و در ميان نخلستان واقع شده ، و ابراهيم فرزند رسول خدا در اين محل متولد شده و رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) در اين محل نماز خوانده است . ^{( 3 )}

در كتاب « وفاءالوفاء » ^{( 4 )} نيز در اين زمينه روايتي نقل شده است كه : « ان النبي ( صلّي الله عليه وآله ) صلي في مشربة امّ ابراهيم » ؛ پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در مشربه ام ابراهيم نماز خوانده است .

« مشربه امّ ابراهيم » از مكان هاي مقدس است كه امام صادق ( عليه السلام ) نماز خواندن در آن جا را به عقبة بن خالد توصيه نموده ، و فرموده : « هِيَ مَسْكَنُ رَسُولِ اللهِ وَمُصَلاَّهُ ؛ ^{( 5 )} اين مكان محل زندگي پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) و محل نماز آن حضرت است .

نويسنده محترم كتاب ارزشمند آثار اسلامي مكه و مدينه مي نويسد :

گويا در اطراف بناي مشربه و در قبرستان سه صورت قبر است كه يكي متعلق به نجمه مادر امام رضا ( عليه السلام ) و ديگري متعلق به حميده بربريه مادر امام كاظم ( عليه السلام ) مي باشد . ^{( 6 )}

شايان ذكر است در حال حاضر از مشربه امّ ابراهيم جز يك چهار ديواري چيزي باقي نمانده ، و اثري از مسجد و مشربه ديده نمي شود .

در روايتي عقبة بن خالد مي گويد : از امام صادق ( عليه السلام ) سؤال كردم : ما مساجدي را پيرامون مدينه داريم كه زيارت مي كنيم ، از كدامين مسجد آغاز كنيم بهتر است ؟ فرمود :

« ابْدَأْ بِقُبَا فَصَلِّ فِيهِ وَأَكْثِرْ فَإِنَّهُ أَوَّلُ مَسْجِد صَلَّي فِيهِ رَسُولُ اللَّهِ ص فِي هَذِهِ الْعَرْصَةِ ثُمَّ ائْتِ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . فصلنامه ميقات حج ، شماره 54 ، ص 99 .

2 . همان .

3 . قبل از حج بخوانيد ، ص 228 ؛ وفاءالوفاء ، ج 3 ، ص 825 .

4 . وفاء الوفاء ، ص835 .

5 . كافي ، ج 4 ، ص 560 .

6 . آثار اسلامي مكه و مدينه ، ص 264 .

541

مَشْرَبَةَ أُمِّ إِبْرَاهِيمَ فَصَلِّ فِيهَا وَهِيَ مَسْكَنُ رَسُولِ اللَّهِ ( صلّي الله عليه وآله ) وَمُصَلاَّهُ ^{( 1 )} . . .

از مسجد قبا آغاز كن و در آن زياد نماز بخوان زيرا آن نخستين مسجد در اين منطقه است كه رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) در آنجا نماز خوانده پس از آن به مشربه ام ابراهيم برو و در آن جا نماز بگزار ، زيرا آن جا مسكن رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) و محل نماز اوست .

34

†

مشعرالحرام

سرزمين « مشعر » ^{( 2 )} در حدود 12 كيلومتري عرفات كه در مسير عرفات به سوي مكه قرار دارد . اين سرزمين بين تنگه دو كوه ( مأزمين ) و وادي محسّر واقع شده است . توقف در اين مكان از اركان حج است و حاجيان شب دهم ذي الحجه بعد از غروب آفتاب ، از عرفات حركت مي كنند و به مشعر مي آيند و در آنجا با قصد قربت شب را به صبح مي رسانند . مشعر را « مزدلفه » ^{( 3 )} و « جمع » ^{( 4 )} و « مشعرالحرام » نيز مي خوانند .

واژه مشعر : مشعر به مكاني مي گويند كه شعار خدا و نشان خداجويي و خداخواهي در آن كاملاً پيدا است . ^{( 5 )} در مورد نامگذاري مشعر گفته اند : آنجا مركزي براي شعار حج و نشانه اي از اين مراسم عظيم است . ^{( 6 )} و نيز مشعر به معناي نشان راه است و اين سرزمين نشان مكان عبادت خداوند است .

واژه مزدلفه : امام صادق درباره نام گذاري آن به « مزدلفه » فرمود : اين بدان جهت است كه جبرئيل ( عليه السلام ) در ادامه تعليم مناسك به « ابراهيم » به او گفت : اي ابراهيم به مشعرالحرام نزديك شو :

« يَا إِبْرَاهِيمُ ازْدَلِفْ إِلَي الْمَشْعَرِ الْحَرَامِ » ^{( 7 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . كافي ، ج 4 ، ص 560 .

2 . قبل از حج بخوانيد ، ص 126 و 127 مرآت الحرمين ، ج 1 ، ص 335 . تاريخ القويم ، ج 3 ، ص 315 .

3 . « طريحي » مي نويسد : مزدلفه اسم فاعل ازدلاف به معناي نزديك شدن است ، به معناي اجتماع نيز آمده است ، چون مردم در آن جا ( مزدلفه ) اجتماع مي كنند . مجمع البحرين ، ج 5 ، ص 68 ، به نقل از حج در انديشه اسلامي ، حجة الاسلام والمسلمين قاضي عسكر ، ص 279 .

4 . قبل از حج بخوانيد . كافي ، ج 4 ، ص 468 .

5 . التحقيق في كلمات القرآن الكريم ، ج 6 ، ص 77

6 . تفسير نمونه ، ج 2 ، ص 31

7 . بحار الانوار ، ج 96 ، ص 266 .

542

واژه جمع : هم چنين حضرت فرمود : از آن رو اين سرزمين را جمع ناميده اند كه آدم ( عليه السلام ) در آن جا بين نماز مغرب و عشا را جمع كرد ، و هر دو را در يك زمان خواند ؛ ^{( 1 )} « سميت المزدلفة جمعا لان آدم جمع فيها بين الصلاتين المغرب و العشاء » ^{( 2 )} خداوند در قرآن كريم از اين سرزمين ياد كرده است . ( فَإِذا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفات فَاذْكُرُوا اللهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرامِ ) ^{( 3 )} ؛ پس ، هنگامي كه از عرفات كوچ كرديد ، خدا را در مشعرالحرام ياد كنيد .

مشعرالحرام جزو محدوده حرم و اولين در ورودي آن است . كسي كه در روز عرفه و سرزمين عرفات عارف الهي و متعبد به آداب ويژه ديني شد ، لايق آن است كه وارد حرم شود و در راهرو و دالان ورودي آن ، شبي را بيتوته كند و از همان جا سنگريزه هايي را براي رمي جمرات جمع آوري كرده تا روز دهم شيطان را در مني رمي كند .

اسرار مشعرالحرام

1 . بهره مندي از فيوضات فراوان

پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) فرموده است : « هر كس در شب هاي چهارگانه شب زنده داري كند ( احيا بدارد ) بهشت بر او واجب مي شود : شب هشتم ، شب نهم ، شب دهم ذي الحجه و شب عيد فطر » ^{( 4 )} شب دهم ذي الحجه همان شبي ا ست كه حاجيان كوي دوست در سرزمين مشعر به سر مي برند و ياد او را تا صبح زنده نگه مي دارند .

2 . منزلگاهي براي رفع حجاب ها

از امام علي ( عليه السلام ) سؤال شد : چرا مشعرالحرام در حرم قرار گرفت ؟ حضرت فرمود : « زيرا هنگامي كه بر حاجيان رخصت ورود به مكه داده شد ، آنها را در حجاب دوم متوقف كردند . پس از آنكه زاري آنها در مشعر زياد شد ، به آنها رخصت داده شد تا قرباني كنند . » ^{( 5 )}

3 . جلب آمرزش و رحمت الهي

پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در بامداد مشعر ، به بلال گفت : مردم را ساكت كن ، سپس فرمود : « خداوند در اين مشعر به شما نعمت بخشيد ، و گناهكارانتان را به خاطر نيكوكارانتان بخشود و به نيكوكارانتان هر چه طلبيدند بخيشد ، به نام خدا حركت كنيد . » ^{( 6 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . صهباي حج ، ص 297 و 298 .

2 . بحار الانوار ، ج 96 ، ص 266 .

3 . سوره بقره ، آيه 198 .

4 . الحج و العمرة في الكتاب و السنة ، ص 224 .

5 . كافي ، ج1 ، ص224 .

6 . سنن ابن ماجه ، ح 3024

543

سيد عبدالله شبّر مي نويسد : « پس از عرفه ، بايد يك شب را در مشعر بماني تا در آنجا ، براي مبارزه اي كه فردا با دشمنان خدا داري ، خود را آماده كني . » ^{( 1 )}

4 . ذكر و ياد الهي

وظيفه حج گزاران در مشعر ياد الهي است . البته ياد خدا گاهي در دل خانه مي كند و گاهي بر زبان جاري مي گردد و گاهي در عمل ظاهر مي شود .

5 ـ تقوا و پرهيزگاري

آية الله جوادي آملي در اسرار مشعر مي نويسد :

« راز وقوف و بيتوته در مشعرالحرام ، اين است كه حج گزار قلب خود را با شعار تقوا آگاه كرده ، پرهيزگاري و خوف از خداوند را شعار دل خود قرار دهد تا قلب او با تقوي شناخته شود كه شعار هر قومي معرف آن قوم است . » ^{( 2 )}

35

†

مسجد مزدلفه

مسجدي با نام مزدلفه در حد فاصل شش كيلومتري مسجد نمره و پنج و نيم كيلومتري مسجد خيف در منا ساخته شده است . به استناد و گفته « ازرقي » اين مسجد در اوائل قرن سوم هجري ساخته شده و داراي 1000 متر مربع مساحت بوده كه تمام آن مسقف نبوده است . ^{( 3 )}

اين مسجد پس از چند نوبت تجديد بنا ، سرانجام در سال 1395هـ . ق . توسط دولت سعودي نوسازي آن آغاز و در سال 1399 هجري قمري تكميل گرديد . در حال حاضر اين مسجد با ارتفاع 8 متر در حدود شش هزار متر مربع مساحت دارد .

پاداش وقوف در مزدلفه

« بلال بن رباح » مي گويد : صبحگاه مزدلفه ، پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) به من فرمود : اي بلال ! مردم را ساكت كن

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . پيش درآمدي بر فرهنگ نامه اسرار و معارف حج ، ص 209

2 . همان .

3 . اخبار مكه ، ازرقي ، ج دوّم ، ص 207 .

544

يا بگو گوش دهند ، سپس فرمود : « اِنَّ اللهَ تَطول عَلَيكُم في جُمُعَة هذا فَوَهَبَ مُسيئُكُمْ لِمُحْسِنِكُمْ . » ^{( 1 )} خداوند در اين مشعرش بر شما نعمت بخشيد و گنهكارانتان را به خاطر نيكوكارانتان بخشود و به نيكو كارانتان هر چه طلبيد ، بخشيد ، با نام خدا حركت كنيد . پيامبر اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) فرمودند : اگر اهل مشعر بدانند كه در آستانه چه كسي فرود آمده و بر چه كسي وارد شده اند ، پس از مغفرت ، يكديگر را به فضل پروردگارشان مژده مي دهند .

در حديثي از پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) روايت شده است :

« مَنْ اَحْيَا اللَّيالي الاَرْبَع وَجَبَتْ لَهُ الْجَنَّة ، لَيْلَة التَّروِيَة وَلَيلَة عَرَفَة وَلَيلَة النَّحر وَلَيلَة الفِطْر » ؛ هر كس اين چهار شب را زنده بدارد ، بهشت بر او واجب است ؛ « شب ترويه ، شب عرفه ، شب عيد قربان ، شب عيد فطر . » ^{( 2 )}

36

†

مَصعَبِ بنِ عُمَير

« مصعب بن عمير » اهل مكه و از قبيله قريش ، شاخه « بني عبدالدار » است . وي جوان ترين و متمكن ترين كسي بود كه در اوائل بعثت مسلمان شد و در مسلك ياران نيك پيغمبر ( صلّي الله عليه وآله ) درآمد و با مسلمانان به حبشه هجرت كرد و پس از چندي به مكه بازگشت و در شعب همراه پيغمبر ( صلّي الله عليه وآله ) بود و پس از بيعت عقبه اوّل ، پيغمبر ( صلّي الله عليه وآله ) وي را براي تعليم احكام دين و قرآن به مدينه اعزام داشت و در آنجا با موفقيت كامل مأموريت خويش را انجام داد كه مدينه را آماده هجرت پيغمبر ( صلّي الله عليه وآله ) نمود و در موسم حج به اتفاق هفتاد تن از مسلمانان به مكه بازگشت كه بيعت عقبه دوّم به وسيله همان هفتاد نفر صورت گرفت ، وي همچنان در مكه بماند تا دوازده روز پيش از هجرت پيغمبر ( صلّي الله عليه وآله ) به مدينه رفت . او در جنگ هاي بدر و احد به عنوان پرچم دار شركت داشت و در جنگ احد به شهادت رسيد و پيغمبر ( صلّي الله عليه وآله ) در شهادتش تجليلي خاص از او نمود . ^{( 3 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . الحج و العمرة في الكتاب و السنة ، ص 223 و 224 ، كافي ، ج 4 ، ص 257 و 258 .

2 . حج و عمره در قرآن و حديث ، حجة الاسلام و المسلمين ري شهري ، ص 342 .

3 . معارف و معاريف ، دايرة المعارف جامع اسلامي ، ج 9 ، ص 416 .

545

« مصعب بن عمير » ، از چهره هاي برجسته شهداي احد و از اشراف زادگان مكّه بود كه در همان آغاز بعثت ، اسلام را پذيرفت و تا آخر مقاومت نمود . زماني كه نخستين مسلمانان يثرب در سال دوازدهم با رسول خدا بيعت كردند ، پيامبر او را به عنوان مبلّغ اسلام به همراه آنان به يثرب فرستاد . او در اقامت يك ساله خود توانست جمع كثيري از مردم يثرب را به اسلام دعوت كند . مهم ترين ابزار وي « قرآن » بود و لذا گفته اند كه : « فتحت المدينة بالقرآن » ^{( 1 )} مدينه با قرآن فتح شد . هنگامي كه مصعب در جنگ احد به شهادت رسيد ، قاتل وي خيال كرد كه پيامبر را كشته است ، همين امر سبب شد تا برخي از مسلمانان از صحنه جنگ عقب نشيني كنند ، چون گمان كردند كه كار اسلام تمام شد . ^{( 2 )} خداوند فرموده است : محمد ( صلّي الله عليه وآله ) ، رسولي هم چون رسولان پيشين است ، آيا اگر بميرد يا كشته شود ، شما به جاهليت باز مي گرديد ^{( 3 )} ؟

37

†

معراج ^{( 4 )}

مشهور و معروف در ميان دانشمندان اسلام اين است كه پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) به هنگامي كه در مكه بودند ، به قدرت پروردگار در يك شب از مسجدالحرام به مسجدالاقصي آمده و از آنجا به آسمانها صعود نمود و آثار عظمت خدا را در پهنه آسمان مشاهده كرد و همان شب به مكه بازگشت . مشهور آن است كه اين سير زميني و آسماني را با روح و جسم توأماً انجام داد . ^{( 5 )}

جريان معراج و سير آن حضرت در عوالم وجود ، در دو سوره قرآن به صورت آشكار مطرح گرديده و در سوره هاي ديگر نيز اشاراتي شده است . خداوند در سوره اسراء چنين فرموده است :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . فتوح البلدان ، ص 21 ، ربيع الابرار ، ج 1 ، ص 302 .

2 . آثار اسلامي مكه و مدينه ، ص 384 .

3 . ( وَما مُحَمَّدٌ إِلاّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلي أَعْقابِكُمْ ) سوره آل عمران ، آيه 144 .

4 . نردبان و جاي بالا رفتن و بلند گرديدن . لغت نامه دهخدا .

5 . معراج ، مقدس ترين سفر در طول تاريخ است ، مسافرش پيامبر اسلام ( صلّي الله عليه وآله ) ، خاستگاهش مسجد الحرام ، گذرگاهش مسجد الاقصي ، مهماندارش خدا ، هدف آن ديدن آيات الهي ، سوغاتش اخبار آسمان ها و ملكوت و بالا بردن سطح فهم بشر از دنياي مادي بوده است . تفسير سوره اسراء ، حجة الاسلام و المسلمين قرائتي ، ص 12 .

546

( سُبْحانَ الَّذِي أَسْري بِعَبْدِهِ لَيْلاً مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ إِلَي الْمَسْجِدِ اْلأَقْصَي الَّذِي بارَكْنا حَوْلَهُ لِنُرِيَهُ مِنْ آياتِنا إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ ) ^{( 1 )} ؛ منزه است خدايي كه شبانگاه بنده خويش را از مسجدالحرام تا مسجد « اقصي » كه اطراف آن را بركت داده است سير داد تا آيت هاي خود را به او نشان دهد و خداوند شنوا و بينا است .

سوره ديگري كه آشكارا جريان معراج را مطرح نموده ، سوره « النجم » آيات 12 تا 18 مي باشد .

تاريكي شب افق را فرا گرفته و خاموشي در تمام نقاط حكم مي كرد ، هنگام آن رسيده بود كه جانداران در خوابگاه هاي خود به استراحت بپردازند و براي مدت محدودي چشم از مظاهر طبيعت بپوشند و براي فعاليت روزانه خود تجديد قوا كنند .

شخص پيامبر بزرگ اسلام نيز از اين ناموس طبيعي مستثني نبود . او مي خواست پس از اداء فريضه ، به استراحت بپردازد ولي يك مرتبه صداي آشنايي به گوش او رسيد ، آن صدا از « جبرييل » امين وحي بود كه به او گفت : امشب سفر دور و درازي در پيش داريد و من نيز همراه تو هستم تا نقاط مختلف گيتي را با مركب فضاپيمايي به نام براق بپيماييد .

پيامبر گرامي سفر با شكوه خود را از خانه دختر عمويش « ام هاني » ^{( 2 )} آغاز كرد و با همان مركب به سوي « بيت المقدس » واقع در كشور فلسطين كه آن را « مسجدالاقصي » نيز مي نامند روانه شد و در مدت بسيار كوتاهي در آن نقطه پايين آمد و از نقاط مختلف مسجد و « بيت اللحم » كه زادگاه مسيح است و منازل انبياء و آثار و جايگاه آنها ديدن به عمل آورد و در برخي از منازل دو ركعت نماز گزارد . ^{( 3 )}

سپس قسمت دوم از برنامه خود را آغاز فرمود از همان نقطه به سوي آسمان ها پرواز نمود ، ستارگان ونظام جهان بالا را مشاهده كرد ، و با ارواح پيامبران و فرشتگان آسماني سخن گفت ، و از مراكز رحمت و عذاب ( بهشت و دوزخ ) بازديدي به عمل آورد ، درجات بهشتيان و اشباح دوزخيان را ^{( 4 )} از نزديك مشاهده فرمود و در نتيجه از رموز هستي و اسرار جهان آفرينش و وسعت عالم خلقت و آثار قدرت بي پايان خدا كاملا آگاه گشت ، سپس به سير خود ادامه داد و به « سدرة المنتهي » رسيد ^{( 5 )} و آن را

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سوره اسراء ، آيه 1 .

2 . ام هاني ، خواهر اميرمؤمنان و از زنان سرشناس قريش است كه زماني رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) خواست تا وي را به زني بگيرد ، اما او به دلايلي عذر آورد و رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) نيز عذر او را پذيرفت . خانه وي نزديك كوه صفا بوده و نوشته اند كه رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) پس از نماز عشاء در خانه ام هاني استراحت كرد و از همان جا به معراج رفت . آثار مكه و مدينه ، ص 126 .

3 . فروغ ابديت ، ج 1 ، ص 379 .

4 . مجمع البيان ، سوره اسراء ، ج 3 ، ص 395 .

5 . « سدرة » ( بروزن حرفه ) مطابق آن چه غالباً مفسران علماي لغت گفته اند درختي است پر برگ و پر سايه ، و تعبيرؤ به « سدرة المنتهي » اشاره به درخت پر برگ و پر سايه اي است كه در اوج آسمان ها ، در منتهي اليه عروج فرشتگان و ارواح شهداء ، و علوم انبياء و اعمال انسان ها قرار گرفته ، جايي كه ملائكه پروردگار از آن فراتر نمي روند و جبرئيل نيز در سفر معراج به هنگامي كه به آن رسيد ، متوقف شد ، در اخبار و روايات اسلامي ، توصيف هاي گوناگوني پيرامون سدرة المنتهي به ميان آمده است كه تفصيل آن را بايد عزيزان در كتب تفسير قرآن دنبال نمايند . تفسير نمونه ، ج 22 ، ص 497 .

547

سراپا پوشيده از شكوه و جلال و عظمت ديد ، در اين هنگام برنامه وي پايان يافت . سپس مأمور شد از همان راهي كه پرواز نموده بازگشت نمايد . در مراجعت نيز در بيت المقدس فرود آمد و راه مكه و وطن خود را پيش گرفت و در بين راه با كاروان بازرگاني قريش برخورد ، در حالي كه آنان شتري را گم كرده بودند و دنبال آن مي گشتند و از آبي كه در ميان ظرف آنها بود قدري خورده و باقيمانده را روي زمين ريخت و بنا به روايتي سرپوشي روي آن گذاشت و از مركب فضا پيماي خود در خانه « ام هاني » پيش از طلوع فجر پايين آمد و براي اولين بار راز خود را به او گفت و در روز همان شب در مجامع و محافل قريش پرده از راز خود برداشت . داستان معراج و سير شگفت انگيز او كه در فكر قريش امري ممتنع و محال بود ، در تمام مراكز دهن به دهن گشت و سران « قريش » را بيش از همه عصباني نمود .

قريش به عادت ديرينه خود به تكذيب او برخاستند و گفتند : در مكه كساني هستند كه بيت المقدس را ديده اند ، اگر راست مي گويي ، كيفيت ساختمان آنجا را تشريح كن . پيامبر نه تنها خصوصيات ساختمان آنجا را تشريح كرد ، بلكه حوادثي را كه در ميان مكه و بيت المقدس رخ داده بود بازگو نمود . ^{( 1 )}

اين حادثه در سال دهم بعثت به وقوع پيوست .

38

†

اَلمِعجَنَه

در نزديكي « شاذروان » ، ميان درب كعبه و ركن عراقي ، حفره اي قرار دارد كه بدان « اَلمِعجَنه » گفته مي شود . ^{( 2 )}

گفته شده است كه حضرت ابراهيم ( عليه السلام ) در اين نقطه ملاط بنائي خود را مخلوط مي كرده است . عمق اين گودال 30 سانتي متر و عرض تقريبي آن يك متر و نيم و طولش دو متر مي باشد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . فروغ ابديت ، ج 1 ، ص 380 .

2 . در كتاب تاريخ و آثار مكه و مدينه ، نوشته آقاي اصغر قائدان ، ص 53 ضبط آن را المعجنة دانسته اند و نيز در آنجا آمده است كه المعجنة نزديك شاذروان و در سمت ميان در كعبه و حجرالاسود .

548

گفته مي شود : جبرئيل نمازهاي پنج گانه را هنگامي كه خداوند بر امت اسلام واجب نمود ، در اين جايگاه براي پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) به جاي آورد . در اين جايگاه لوحي قرار گرفته كه بر آن اين نوشته ديده مي شود :

« لابي جعفر المنصور المستنصر بالله اميرالمؤمنين بلغه الله تعالي آماله و زيّن بالصالحات اعماله و ذلك في شهور اثنين و ثلاثين و سِتمائة 632 هـ . وصلي الله علي سيدنا محمّد ( صلّي الله عليه وآله ) ^{( 1 )} . »

شايسته است برخي از اشاراتي كه در اين زمينه انجام گرفته است نيز مطرح گردد .

الف : گويند : ابراهيم ( عليه السلام ) « يعجَنُ فيه الملاط » يعني در اين گودال ، ملاط ( آب و خاك ) را با هم مخلوط مي كرد ، تا براي ساخت كعبه به كار گيرد . ^{( 2 )}

ب ـ در ميان ضلعي كه در كعبه در آن قرار دارد ، در روي زمين و كنار ديوار كعبه ، حفره اي وجود داشت ، كه گفته اند ، محل قبلي مقام ابراهيم ( عليه السلام ) بوده است .

هم چنين درباره اين محل گفته اند ، كه رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) در آن جا به نماز ايستاده است .

در سال 1377 شمسي اين حفره را به دليل ازدحام جمعيت براي اقامه نماز پر كرده و با « سنگ » محل آن را مشخص ساختند . اين حفره را « مَعجن » مي نامند . ^{( 3 )}

39

†

مقام ابراهيم

يكي از آيات بينات ^{( 4 )} و نشانه هاي روشن خدا در مكه ، مقام ابراهيم ( عليه السلام ) ^{( 5 )} است . همان سنگي كه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مرآة الحرمين ، ص 274 .

2 . معجنه گودال كوچكي در كنار كعبه در ميان حجرالاسود و درب كعبه است كه ابراهيم و اسماعيل ( عليهما السلام ) كار ساختماني ديوارهاي كعبه را در آن گودال انجام مي دادند . اين گودال به عمق يك و نيم متر به پاس تلاش و فداكاري آن دو بنيانگذار كعبه و حفظ قداست كار براي كعبه قرن ها مورد احترام بود و شخص پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در آن نماز گزارده است . در راه برپايي حج ابراهيمي ، ص207 .

3 . آثار اسلامي مكه و مدينه ، 98 ـ 97 .

4 . امام صادق ( عليه السلام ) در پاسخ اين سوال كه مراد از « بينات » در آيه شريفه ( فِيهِ آياتٌ بَيِّناتٌ ) آل عمران ، آيه 97 چيست ، فرمود : مقام ابراهيم حيث قام علي الحجر فَاثّرت فيه قدماه و الحجرالاسود و منزل اسماعيل ( عليه السلام ) . كافي ، ج 4 ، ص 223 ، صهباي حج ، ص 275 .

5 . از پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) نقل شده است : ان الحجر والمقام ياقوتتان من ياقوت الجنة طمس الله نورهما ، و لولا ان طمس نورهما لا اضاء اما بين المشرق والمغرب . شفاء الغرام باخبار البلد الحرام ، ج 1 ، ص 398 .

549

وجود مبارك ابراهيم خليل ( عليه السلام ) پا روي آن گذاشت و اثر آن روي سنگ باقي ماند و قبلاً به طور آزاد در كنار كعبه بر روي زمين قرار داشت ، آن گاه به دستور رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) ، يا با اقدام ديگران و امضا و تأييد پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) نسبت به عمل آنها ، مقابل ملتزم جاسازي شد ، يعني بخشي از آن را به زمين فرو بردند تا جابجا نشود و اكنون نيز موضع مقام برجسته است و بر روي آن قفسه اي فلزي قرار داده اند .

اين كه در الميزان فرموده است : « استفاض النقل علي انه مدفون بِحيال الملتزم » ، مراد همان است . و ملتزم فاصله ميان در كعبه و حجرالاسود ( ركن شرقي ) را گويند كه مقام ابراهيم مقابل آن قرار دارد . ^{( 1 )}

تغيير مكان مقام از منظر روايات

تغيير مكان مقام ابراهيم در برخي احاديث مطرح شده است ، چنانكه امام باقر ( عليه السلام ) فرمود : ابتدا مقام ، نزديك ديوار كعبه بود و پيش از اسلام آن را به محل كنوني منتقل كردند . رسول اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) پس از فتح مكه آن را به موضع اصلي خود برگرداند ، ليكن در عصر خلفاء مجدداً مكان آن تغيير يافت ^{( 2 )} . شايان ذكر است در صدر روايت مذكور امام باقر ( عليه السلام ) فرمود : سالي كه سيل مسجدالحرام را فرا گرفت من نيز به همراه امام حسين ( عليه السلام ) در مكه بودم ^{( 3 )} . حضرت سيدالشهداء ( عليه السلام ) به مردمي كه نگران از بين رفتن مقام بودند ، فرمود : مطمئن باشيد هرگز سيل ، مقام ابراهيم را نمي برد چون خداوند آن را علم و نشانه خود قرار داده است ؛ « أَنَّ اللهَ قَدْ جَعَلَهُ عَلَمَاً لَمْ يَكُنْ لِيَذْهَبَ بِهِ » . ^{( 4 )}

چگونگي شكل گيري مقام ابراهيم

درباره شكل گيري مقام ابراهيم چند وجه محتمل است :

1 ـ هنگام ساختن كعبه ، حضرت ابراهيم روي آن مي ايستاده كه اثر پاي آن حضرت روي آن مانده است ، يعني سنگ نظير جسمي نرم ، اثر پذير شد . ^{( 5 )}

2 ـ وقتي كه حضرت ابراهيم براي بار دوّم به مكه برگشت و همسر اسماعيل ( عليه السلام ) گفت : پياده شويد تا من سر شما را شستشو دهم ، حضرت هنگام پياده شدن پا روي سنگ گذاشت و در

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . فصلنامه ميقات حج ، شماره 8 ، ص 17 و 18 . خداوند در دو جاي قرآن از اين محل با عظمت ياد كرده : الف : آن جا كه به زائران خانه اش فرمان داد مقام ابراهيم را مصلاي خود قرار دهند . ب : جايي كه مقام ابراهيم را به عنوان اولين و بارزترين آيات روشن خود دانسته است . فصلنامه ميقات حج ، شماره 53 ، ص 22 .

2 . كافي ، ج 4 ، ص223 .

3 . اين نقل از لحاظ سن مبارك امام باقر ( عليه السلام ) نياز به تحقيق تاريخي دارد .

4 . صهباي حج ، آيت اله جوادي آملي ، ص 276 .

5 . روضة المتقين ، ج 4 ، ص 114 .

550

آن سنگ اثر كرد ^{( 1 )} .

3 ـ هنگام امتثال فرمان ( أَذِّنْ فِي النّاسِ بِالْحَجِّ ) ^{( 2 )} بالاي آن سنگ رفته ، اعلام كرد كه مردم به طرف كعبه آمده و حج به جا آورند در اين حال اثر پا در سنگ پديد آمد ^{( 3 )} .

آنچه مسلم است اصل پا گذاشتن آن حضرت و ماندن اثر پا در آن سنگ است ، اما اين كه آيا در همه حالات مزبور يا در يكي از آن حالات بوده و نيز اين كه كداميك از سه مقطع بوده را بايد روايات خاصه مشخص كند ^{( 4 )} .

مشابه اين ويژگي درباره حضرت داوود ( سلام الله عليه ) نيز آمده كه خداوند آهن سرد و سخت را در دستان او نرم كرد .

( وَ لَقَدْ آتَيْنا داوُدَ مِنّا فَضْلاً يا جِبالُ أَوِّبِي مَعَهُ وَالطَّيْرَ وَأَلَنّا لَهُ الْحَدِيدَ ) ^{( 5 )}

و همانا داود را از خويش فضلي داديم ، اي كوه ها ! با او و مرغان تسبيح گوييد و برايش آهن را نرم ساختيم .

سنگ سخت به اعجاز الهي چنان نرم شد كه پاهاي مبارك حضرت ابراهيم ( عليه السلام ) در آن فرو رفت آن گونه كه اثر آن به جا ماند ، هم چنين مقام ابراهيم محافظ پاي مبارك آن حضرت بود ، همان گونه كه آهن ، بدن داوود ( سلام الله عليه ) را محافظت مي كرد ^{( 6 )} .

40

†

مقام جبرئيل

در زوايه جنوب شرقي ، ( داخل حرم پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) ) محل كوچكي است به شكل مربع مستطيل ، با يك در ، كه محل تقاطع دو ديوار جنوبي و شرقي مسجد النبي و زير ناودان آن مي باشد ، اينجا را ( مقام جبرئيل ^{( 7 )} ) مي گويند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مجمع البيان ، ج 1 ـ 2 ، ص 384 .

2 . سوره حج ، آيه 27 .

3 . بحار ، ج 12 ، ص 18 .

4 . صهباي حج ، آيت الله جوادي آملي ، ص 278 و 279 .

5 . سوره سبأ ، آيه 10 .

6 . صهباي حج ، آيت الله جوادي آملي ، ص 379 و 380 .

7 . جِبريلُ و جبرينُ و جبرئيل كُلّه اسم روح القدس عليه الصلوة والسلام . لسان العرب ، ج 11 .