بخش 8

2

آثار اسلامي مكّه و مدينه

رسول جعفريان

 

 

بسم الله الرحمن الرحيم

 

 

مراتب معنوي حج كه سرمايه حيات جاودانه است و انسان را به افق توحيد و تنزيه نزديك مي نمايد، حاصل نخواهد شد مگر آنكه دستورات عبادي حج بطور صحيح و شايسته مو به مو عمل شود .

حضرت امام خميني(قدس سره)

حجّ نمايشي پرشكوه، از اوج رهايي انسان موحّد از همه چيز جز او، و عرصه پيكاري فرا راه توسن نفس، و جلوه بي مانندي از عشق و ايثار، و آگاهي و مسؤوليت، در گستره حيات فردي و اجتماعي است. پس حجّ تبلور تمام عيار حقايق و ارزشهاي مكتب اسلام است.

مؤمنان گرچه با اين عبادت الهي، آشنايي ديرينه دارند، و هر سال با حضور شورانگيز از سراسر عالم، زنگار دل، با زلال زمزم توحيد مي زدايند، و با حضرت دوست تجديد ميثاق مي كنند، و گرچه ميراث ادب و فرهنگ ما، مشحون از آموزه هاي حياتبخش حجّ است، امّا هنوز ابعاد بي شماري از اين فريضه مهمّ، ناشناخته و مهجور مانده است.

پيروزي انقلاب اسلامي، در پرتو انديشه هاي تابناك امام خميني(قدس سره) حجّ را نيز همچون ساير معارف و احكام اسلامي، در جايگاه واقعي خويش نشاند، و سيماي

16

راستين و محتواي غني آن را نماياند. امّا هنوز راهي دراز در پيش است، تا فلسفه و ابعاد و آثار و بركات حجّ، شناخته و شناسانده شود، و مؤمن حجّ گزار با آگاهي و شعور ديني، بر آن مواقف كريمه، و مشاعر عظيمه، كه محلّ هبوط ملائكة الله، و توقّف انبيا و اوليا بود، گام بگذارد.

در راستاي تحقق اين هدف بزرگ، بعثه مقام معظّم رهبري با الهام از انديشه هاي والا و ماندگار امام راحل(قدس سره)، احياگر حجّ ابراهيمي و بهره گيري از رهنمودهاي ارزشمند رهبر عزيز انقلاب اسلامي حضرت آية الله خامنه اي ـ  مدّ ظلّه العالي ـ با تأسيس معاونت آموزش و پژوهش، تلاش مي كند فصل جديدي فرا راه انديشمندان مسلمان، و علاقمندان به فرهنگ حجّ، و زائران و راهيان حرمين شريفين بگشايد. از اين رو در عرصه تحقيق و تأليف و ترجمه، آثار گوناگون پيرامون حقايق و معارف حجّ، آشنايي با اماكن مقدسه، تاريخ و سرگذشت شخصيتهاي بزرگ اسلام، بررسي رويدادها و عرضه خاطرات و بويژه آموزش مسائل و آداب حجّ تلاشهايي را آغاز كرده است.

آنچه اينك پيش روي خواننده قرار دارد برگ سبزي است از اين دفتر.

بي گمان راهنمايي و همراهي انديشوران، از نارساييها خواهد كاست، و در اين راه معاونت آموزش و پژوهش بعثه مقام معظّم رهبري، از همكاري همه علاقمندان استقبال كرده، و دست آنان را به گرمي مي فشارد.

 

ومن الله التوفيق وعليه التكلان

معاون آموزش و پژوهش

بعثه مقام معظم رهبري

17

مقدمه

مشتاقان حرم خدا و رسول(صلي الله عليه وآله) با سفر به اين دو حرم شريف، افزون بر انجام مناسك حج، در جستجوي يادگارهايي هستند كه پيامبر خدا(صلي الله عليه وآله)، امير مؤمنان(عليه السلام) و ديگر چهره هاي برجسته و مخلص صدر اسلام از خود بر جاي گذاشته اند. آنان علاقه مندند تا آثار متبرّك موجود در حرمين را بشناسند و با حضور در آنجا تعلّق خاطر خويش را به آن بزرگواران نشان دهند و با خواندن نماز و دعا، توشه اي براي آخرت خويش برگيرند.

بديهي است، هدف اصلي و اساسي در اين سفر، انجام اعمال حج است و زائري كه به عشق زيارت خانه خدا و قبر پيامبر(صلي الله عليه وآله) عازم حجاز مي شود، مي بايست پيش از سفر، آگاهي هايي از چگونگي اين سفر داشته باشد و ضروري ترين كار در اين راستا، آموختنِ مناسك حج است كه اين، با حضور روحاني كاروان ميسور مي گردد، اما روشن است كه اعمال ومناسك، بخشي از سفر حج ـ و البته بخش مهم آن ـ است. آنچه كه به عنوان فضا سازي ذهني براي انجام اعمال و زيارت اماكن متبرّكه مكه و مدينه اهميت دارد، آشنايي با تاريخ اين دو شهر و نيز مكان هاي قدسي آنها است كه بي شك همه علاقمند به دانستن آن هستند. در اين ميان، تنها اشكال آن است كه زائران عزيز، پيش از سفر،
در اين باره مطالعه اي نمي كنند و منتظر مي مانند تا همه چيز را از زبان روحاني
كاروان بشنوند، در حالي كه زائر بايد پيش از سفر، مطالعاتي اجمالي داشته باشد و در

18

كنار آن اطلاعات، از دانش روحاني و راهنمايي هاي او بيشتر و بهتر بهره مند شود.

به علاوه، آنچه كه امروزه معمول است، اين اطلاعات در طول سفر به زائر داده مي شود، در حالي كه زائر از همان روز نخست، مي تواند با مطالعه برخي از كتاب هايي كه در اين زمينه تأليف شده است، تصوّري از وضعيت كلي اين دو شهر مقدس داشته باشد تا هر جا كه قدم مي نهد، از موقعيت آن پيشاپيش آگاه گردد.

اين ضرورت سبب شده است تا از روزگاران كهن، كساني در صدد نگارش آثاري در شناخت اين دو شهر بر آيند تا مورد استفاده حجاج قرار گيرد. طبيعي است كه آثار پيشين، با همه تفصيل و ارزشي كه دارند، نه زبانشان و نه كمّ و كيف شان، مناسب با وضعيت اطلاعات امروزين زائران نيست; به علاوه، تغييراتي كه در هر مكان يا بنا روي داده، ضرورتِ به روز كردن اطلاعاتِ اين قبيل آثار را ـ كه به هدف راهنمايي زائران نوشته مي شود  ـ توجيه مي كند.

به همين دليل، طي سال هاي گذشته، بخش معاونت آموزش و پژوهش بعثه مقام معظم رهبري، تلاش قابل تقديري را آغاز كرد تا بتواند دانش زائران را در اين زمينه و زمينه هاي ديگرِ حج بيشتر كند.

در زمينه شناساندن آثار تاريخي مكه و مدينه، آثار مستقل چندي نگاشته شده كه در حجم هاي مختلف به چاپ رسيده است. همچنين، در نشريه وزين ميقات حج تحقيقاتي در باره اماكن مختلف صورت گرفته كه برخي تأليف و برخي ترجمه است و به هر روي، در روشن كردن ابعاد تاريخيِ اماكن متبركه، كمك شايان توجّهي به علاقمندان مي كند.

نگارنده، در سال هفتاد، با توصيه جناب حجة الاسلام و المسلمين آقاي سيد علي قاضي عسكر ـ زيد عزه ـ نوشتنِ كتابچه اي را در اين زمينه آغاز كرد كه در سال 71 به چاپ رسيد. به مرور زمان، در اين متن اصلاحات و اضافاتي صورت گرفت و به سال 1375 چاپ ديگري از آن در حجمي نسبتاً مفصّل تر عرضه شد. در سال 1379 تحرير تازه اي از آن انتشار يافت كه داراي تصاوير، نقشه ها و مطالب بيشتري بود.

19

اكنون ـ مرداد 1381 ـ طي گذشت دو سال از آن چاپ، دوستان عزيزم، با ارائه يادآوري ها و تذكرات فراوان نسبت به اغلاط متن، اعم از مطبعي و محتوايي، و همچنين مطالبي كه وجودش در كتاب لازم است، زمينه هرچه بهتر شدن كتاب را فراهم كردند. متني كه اكنون در اختيار عزيزان خواننده قرار دارد، بدون همراهي دوستان ارجمندي چون حضرات حجج اسلام: شيخ محمدحسين فلاح زاده، شيخ محمد مهدي معراجي و شيخ رضا مختاري ممكن نبود. عزيزان ديگري هم در ويرايش كتاب تلاش كردند كه اميدواريم زحمات آنان مورد قبول حق تعالي قرار گيرد. حجت الاسلام ورسه اي، بار ديگر متن نهايي كتاب را ملاحظه كرده و زحمت آماده سازي نهايي آن را به همراه جناب آقاي موسوي حروفزن كوشاي مركز تحقيقات حج در قم فراهم آوردند. در چاپ جديد بيش از چهل تصوير جديد كه حاصل كار مؤلف در دو سفر عمره اخير است، درج شده است. به علاوه كوشش شده است تا اطلاعات مربوط به اماكن به روز باشد. در چاپ جديد نقشه هايي افزوده و يا اصلاح شده است كه كار رايانه اي آن را آقاي مجيد غلامحسيني عهده دار بوده است.

بي ترديد باز هم متن جديد نياز به اصلاحاتي دارد كه با بذل توجه عزيزان روحاني و ديگر زائران خانه خدا، قابل تحقّق است.

 

وَآخر دعوانا اَن الْحَمْدُ للهِِ رَبِّ الْعالَمِين

رسول جعفريان 22 مرداد 1381

20

21

معرفي چند اثر مهم در تاريخ حرمين شريفين

الف: مكه

تاريخ نگاران و جغرافي دانان، درباره هيچ شهري به اندازه مكه و مدينه، مطلب ننوشته اند، دليل آن روشن است; چرا كه همه مي دانيم اين دو شهر، نزد مسلمانان از قداست برخوردار بوده و ثبت اخبارِ وضعيّتِ شهر، تحوّل و چگونگي بناهاي تاريخي ـ ديني آن، براي مسلمانان اهميت بسيار دارد. گرچه برخي از اين آثار مكتوبِ كهن، به دلايل مختلف از ميان رفته و حتي نُسْخه اي از آنها به دست ما نرسيده است، ليكن، بسياري از آنها به دست آمده و اخيراً شماري ديگر در اين باره تأليف شده است. در اينجا مهم ترين آنها را به اجمال مي شناسانيم:

* اخبار مكّة و ما جاء فيها من الآثار; از ابوالوليد محمد بن عبدالله بن احمد اَزْرَقي. اين كتاب در اواخر قرن دوم و اوايل قرن سوم هجري نگارش يافته و يكي از كهن ترين آثاري است كه در باره تاريخ شهر مكه انتشار يافته است. اين اثرِ با ارزش و جاودانه، گردآمده اي است از اخبار و آگاهي هاي منحصر به فرد در باره مكه كه در دو جزء و يك مجلد توسط رشدي صالح ملحَّس تحقيق و چاپ شده است (بيروت، دارالاندلس، 1983).

* اخبار مكة في قديم الدهر و حديثه; از ابوعبدالله محمد بن اسحاق فاكهي. اين

22

كتاب ـ در كنار كتاب اخبار مكه ازرقي ـ دومين اثر كهن در باره تاريخ شهر مكه، از قرن سوم هجري است. بخشي از اين اثر از ميان رفته، و باقي مانده آن، در سه مجلد، توسط عبدالملك ابن عبدالله بن دُهَيش تحقيق و در سال 1414 در شهر مكّه چاپ شده است.

* العِقْد الثمين في تاريخ البلد الأمين ; از امام تقي الدين محمد بن احمد الحسيني الفاسي (775 ـ 832) كه شرح حال بزرگان شهر مكه را بيان كرده است. كتاب ياد شده به سال 1406 توسط مؤسسة الرساله در هشت مجلّد به چاپ رسيده است.

* اتحاف الوري بأخبار امّ القري; از عمر بن فهد بن محمد (812 ـ 885)، بحث خود را از سيره نبوي آغاز كرده و حوادث شهر مكه را به صورت سالشمار تا زمان خويش آورده است. (5 جلد، مكه، جامعة ام القري، 1410).

* غاية المرام بأخبار سلطنة البلد الحرام ; از عزّالدين عبدالعزيز بن عمر بن محمد بن فهد (850 ـ 922) كه سالشمار تاريخ مكه بوده و در ادامه كتاب اتحاف الوري و تكميل آن نوشته شده است.

* الإعلام بأعلام بيت الله الحرام ; از محمد بن احمد بن محمد نهرواني (م 990)، در تاريخ مسجد الحرام واحكام فقهيِ مربوط به اين مسجد نگاشته شده و در مكه (سال 1416) به چاپ رسيده است.

* تاريخ مكة المشرّفة و المسجد الحرام و المدينة الشريفه ; از محمد بن محمد ابن احمد مكي (م 885)، اين كتاب توسط عادل عبدالحميد العدوي تحقيق و در مكه (المكتبة التجارية، 1416) چاپ شده است.

* الأرج المسكي في التاريخ المكّي; از علي بن عبدالقادر طبري (م 1070). در دو مجلد، توسط اشرف احمد الجمال در مكه (المكتبة التجارية1416) چاپ شده است.

* تهنئة اهل الاسلام بتجديد بيت الله الحرام ; از ابراهيم بن محمد بن عيسي (م1079). اين كتاب در سال 1418 در مكه چاپ شده است.

* منائح الكرم في اخبار مكة و البيت و ولاة الحرم ; از علي بن تاج الدين سنجاري. اين اثر در هفت مجلد تصحيح و چاپ شده است (مكه، جامعة

23

ام القري، 1419).

* تاريخ امراء مكه (از سال 8 تا 1344 هجري) ; از عارف عبدالغني. اين كتاب از جمله آثاري است كه در شناخت تاريخ مكه، به ويژه حكام و اميران آن و نيز تحولات سياسي اين شهر، نگارش يافته و نويسنده آن تلاشي قابل تقدير انجام داده است. بر اساس آگاهي هاي اين كتاب، مي توان تاريخ اين شهر را در دوره تسلط هر سلسله اي دنبال كرد. از نام كتاب و سالهاي ياد شده در ذيل آن، چنين به دست مي آيد كه در اين اثر، از اميران اين شهر در دوره سعودي يادي نشده است.

* تاريخ مكّة، دراسات في السياسة والعلم والاجتماع والعمران ; از احمد السباعي. از معروف ترين آثاري است كه در دهه هاي اخير، در تاريخ سياسي، اجتماعي و علمي شهر مكه، از آغاز تا پايان قرن چهاردهم هجري نوشته شده و بارها به چاپ رسيده است. چاپ هفتم اين كتاب در سال 1414 هجري بوده است.

* التاريخ القويم لمكّة و بيت الله الكريم ; از محمد طاهر كردي مكي خطّاط معروف. اين اثر يكي از مفصل ترين آثار جديد است كه در باره تاريخ مسجد الحرام نوشته شده و دائرة المعارفي است در شش جلد رَحْلي كه طي چند دهه، توسط يكي از مسؤولان حرم نگارش يافته و افزون بر جمع آوري اطلاعات كهن از منابع و مصادر، نكات فراواني از مشاهدات خود در باره حرم و تحوّلات آن را ثبت كرده است. چاپ اولِ جلدِ نخستِ اين كتاب در سال 1385 قمري و جلد ششم آن در سال 1412 به چاپ رسيده است.

ب: مدينه

براي شهر مدينه منوره نيز، از قديم و جديد، آثار و تواريخ فراواني نوشته شده است كه در اينجا، چند متن مهم را مي شناسانيم:

* تاريخ المدينة المنوّرة ; از ابوزيد عمر بن شَبّه نميري (173 ـ 262). اين اثر از كهن ترين تواريخ محلي است كه مع الاسف به طور ناقص به دست ما رسيده است.

24

بخشي از اين كتاب تاريخ و جغرافياي شهر مدينه و بخش عمده اي از آن تاريخ تحولات سياسي آن در دوره خلافت خلفاي نخست است. اين اثر در چهار جزء توسط فهيم محمد شلتوت تحقيق و نشر شده است.

* الدرة الثمينة في تاريخ المدينة ; كتابي است از محب الدين ابن النجار (573 ـ 640) در تاريخ مدينه كه يكي از مهم ترين متون تاريخي اين شهر به شمار مي آيد. اين اثر تحت عنوان اخبار مدينة الرسول(صلي الله عليه وآله) نيز چاپ شده است.

* التعريف بما آنست الهجرة ; از جمال الدين مَطَري (م 741) اثري كم حجم اما بسيارارزشمند ازتاريخ مدينه است كه در نيمه نخست قرن هشتم هجري تأليف شده است.

* المغانم المطابة في معالم طابه ; از مجدالدين ابوطاهر محمد بن يعقوب فيروزآبادي (729 ـ 823). اين كتاب يكي از آثار بسيار ارجمند در تاريخ شهر مدينه است كه به صورت الفبايي اماكن آن شهر را شناسانده است. (تحقيق حمدجاسر، رياض، داراليمامه، 1389 ق .).

* وفاء الوفا بأخبار دارالمصطفي ; كتابي است از نورالدين علي بن احمد سمهودي (م 911) در چهار جزء كه در دو مجلد نشر يافته است. اين اثر دائرة المعارفي، سرشار از نقل هاي كهن و تحقيقات تازه و جالب در باره تاريخ اين شهر مقدس بوده و در نوع خود اثري بي مانند است. سمهودي در اين اثر خود كه هر محقق و پژوهشگر در تاريخ مدينه به آن نيازمند است، از كتاب هاي زيادي استفاده كرده كه امروزه در دسترس ما قرار ندارد. به علاوه خود قدم به قدم شهر را زير پا گذاشته و آثار تاريخي را مورد شناسايي قرار داده است. خلاصه اي از متن عربي اين كتاب، تحت عنوان اخبار مدينه بيش از سيصد سال پيش به فارسي درآمده كه به سال 1376 شمسي توسط نشر مشعر چاپ شده است.

* بهجة النفوس و الأسرار في تاريخ دار هجرة النبيّ المختار ; از عبدالله بن محمدبن عبدالملك المرجاني (م 769). اين كتاب در سال 1418 در دو مجلد، در شهر مكه چاپ شده است.

25

* تاريخ امراء المدينة المنوره ; از عارف عبدالغني. اين كتاب اثري بي مانند است كه درباره اميران مدينه از صدر اسلام تا سال 1417 آگاهي هاي بسيار جالبي را ارائه كرده است.

* فصول من تاريخ المدينة المنوره ; از علي حافظ. مؤلف، يكي از پژوهشگران برجسته چند دهه اخير در تاريخ مدينه و آثار ديني ـ تاريخي آن شهر است كه حاصل تحقيقات خود را در اين كتاب فراهم آورده است.

* مدينه شناسي; اين كتاب از مرحوم محمد باقر نجفي(1) پژوهشگر ايراني است كه تاكنون دو مجلد آن نشر يافته و قرار است سه جلد ديگر چاپ شود. اثر ياد شده يكي از مفصل ترين آثار پژوهشي و تحقيقي است كه به زبان فارسي در باره مدينه انتشار يافته است. مجلد نخست آن درباره مساجد و برخي از آثار تاريخي مدينه و مجلد دوم در باره جغرافياي جنگهاي زمان رسول خداست. اين كتاب در آلمان به چاپ رسيده و حاوي تصويرها و نقشه هاي جالب فراواني است.

* معالم المدينة المنورة بين العمارة و التاريخ ; اين كتاب اثر استاد عبدالعزيز كعكي، مهندس معماري و شاغل در شهرداري شهر مدينه است. مي توان آن را جامع ترين اثري دانست كه در سالهاي اخير در باره تاريخ مدينه نوشته شده و هنوز به طور كامل نشر نشده است. اين كتاب كه تاكنون دو جلد آن در سه مجلد نشر يافته، قرار است در ده جلد منتشر شود. جزء اول در باره وضعيت طبيعي مدينه و جزء دوم در باره وضعيت عمران و آبادي و تمدني مدينه است. قرار است جزء چهارم كتاب در باره مساجد مدينه باشد. اين اثر، اثري دائرة المعارفي و بي مانند در باره شهر مدينه است كه مؤلف با بهره گيري از بهترين نقشه ها و تصويرها، و نيز ارائه چاپي عالي، اثرش را عرضه كرده است.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . وي كه در اوائل تيرماه 1381 در آلمان درگذشت و در كنار مرقد حضرت عبدالعظيم حسني عليه السلام مدفون شد، آثار پژوهشي ارجمند ديگري هم مانند آثار ايران در مصر، بهائيان و... دارد. شرح حال وي در مصاحبه اي كه با ايشان در نشريه ميقات صورت گرفت، به تفصيل آمده است.

26

* المساجد الاثرية في المدينة المنوّرة ; اثر محمد الياس عبدالغني، كتابي است كه به تازگي (1418 قمري) در باره مساجد تاريخي مدينه منوّره نوشته شده و افزون بر دقت، حاوي گزارشي كوتاه از مساجد برجاي مانده از دوره هاي مختلف تاريخي است.

افزون بر آنچه گذشت، دهها كتاب در باره مدينه و آثار تاريخي آن نوشته شده كه برخي هم به فارسي ترجمه شده است.

27

بخش اول:

مكه مكرمه

29

مقدمه در باب جغرافياي جزيرة العرب

جزيرة العرب سرزمين خشكي است كه از سه سوي در حصار آب قرار گرفته است. از غرب درياي سرخ كه حدّ فاصل جزيرة العرب و قاره آفريقاست; جنوب آن اقيانوس هند و در شرق، درياي عمان و خليج فارس قرار گرفته است كه جزيرة العرب را از ايران جدا مي سازد. تنها در قسمت شمالي با كويت و عراق و شامات پيوند زميني دارد.

جزيرة العرب از نظر جغرافيايي به چند بخش تقسيم مي شود:

1 . حجاز ; سواحل شرقي درياي سرخ و طبعاً شامل بخشي از ناحيه غربي جزيرة العرب است. در اين باره بيشتر خواهيم نوشت.

2 . تهامه ; آن بخش از جزيرة العرب است كه در جنوب حجاز قرار دارد.

در تعريفي ديگر، خود حجاز دو ناحيه غربي و شرقي دارد; ناحيه شرقي آن، كه منطقه اي كوهستاني است حجاز ناميده مي شود و قسمت غربي آن، كه دشتي سرازير به سوي درياي سرخ است، تهامه نام دارد.

3 . نجد ; قسمت مياني جزيرة العرب از شمال به جنوب است، كه در شرق حجاز قرار دارد.

4 . عروض ; بخش وسيعي از جزيرة العرب را كه در ناحيه شرقي آن قرار دارد، اصطلاحا عروض مي نامند. مهم ترين شهرهاي منطقه شرقي، شهرهاي احساء و قطيف