بخش 1

1

3

تاريخ مدينه منوّره

تأليف :

ابوزيد عمر بن شبّه نميري

( 173 ـ 262هـ . ق . )

ترجمه :

حسين صابري

5

يادداشت مترجم

مدينه شهر پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) و خاستگاه انديشه و آيين تمدّن اسلامي از روزگار آغازين اهتمام اهل حديث و راويان اخبار و تاريخ را به خود معطوف داشته است و از اين روي از همان سده هاي نخست افزون بر نقل اخبار مدينه از كتابهاي سيره و فضايل دست به كار فراهم نهادن آثاري ويژه در اين باره شده اند كه از آن جمله مي توان از كتابهايي چون تاريخ مدينه ابن زباله ، كتاب علي بن محمّد مدائني ، اخبار المدينه زبير بن بكّار و تاريخ المدينه يا اخبار المدينه ابن شبه نام برد .

هر چند روايت هايي از كتابهاي پيشگفته در وفاء الوفاء سمهودي نقل شده امّا در دهه هاي اخير نسخه هايي خطّي از كتاب تاريخ المدينه المنوّره ابن شبّه به دست آمده و اين كتاب در چند نوبت و با تحقيق هايي چند به چاپ رسيده است .

تاريخ المدينه ابن شبّه دربردارنده سه بخش است :

ـ بخش نخست به مدينه در روزگار پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) اختصاص دارد و به پاره اي از رخدادها و آثار اين دوره مي پردازد ؛

ـ بخش دوّم مربوط به مدينه در روزگار خليفه دوّم عمر بن خطاب است ؛

ـ وسوّمين بخش درباره مدينه در روزگار خليفه سوّم عثمان بن عفان است و تصويري از رخدادهاي اين دوره فراروي مي نهد .

6

نظر به اهمّيت بخش نخست كتاب و از آن روي كه تاريخ ابن شبه از كهن ترين آثار درباره مدينه است نشر محترم مشعر از مترجم خواسته است اين بخش را به فارسي برگرداند .

برگردان بخش نخست اين كتاب به توفيق خداوند انجام پذيرفته و اينك فراروي شما خواننده گرامي است .

مترجم در آغاز چند نكته را شايسته يادآوري مي داند :

1 ـ آنگونه كه بر اهل تحقيق پيداست متوني از قبيل تاريخ ابن شبّه مشتمل به روايت هاي مختلف از رواياتي در پايه هاي متفاوت از صدق ووثوق است ، به گونه اي كه نه مي توان همه روايت هاي اين گونه آثار را يكجا پذيرفت و نه مي توان بر همه و يا بدون دليل بر برخي از آنها خط بطلان كشيد . از همين روي ، اگر در متوني از اين دست روايت هايي به چشم بخورد كه با همديگر يا با احاديث و اخباري كه در متون ديگر آمده است ناسازگار نمايد يا با مباني نظريه هاي كلامي پذيرفته شده يا مورد بحث نزد فرقه هاي مختلف اهل سنّت يا شيعه نا همخوان به نظر مي رسد جاي شگفت خواهد بود .

2 ـ دانشيان مي دانند كه نقل يك خبر در متني تاريخي هيچ به معناي تأييد مضمون آن از سوي گردآورنده آن متن نيست . پس پر پيداست كه مترجم نيز در برابر اين گونه متون با اسلتزام هايي فراتر از آنچه براي گردآورنده تصوّر مي شود روياروي نباشد .

3 ـ در متن اين اثر به سان آثار ديگر از اين دست ، به مباني و مباحثي حاشيه اي اشاره مي شود كه البته پرداختن بدانها از چهارچوب كلّي كار بيرون است . امّا با وجود اين در مواردي و در حدّ ضرورت خواه از سوي محقّقان متن عربي و خواه از سوي مترجم يادآوري هايي صورت پذيرفته است .

4 ـ متني كه مبناي كار مترجم قرار داشته نسخه اي چاپي از تاريخ ابن شبّه است كه يا تحقيق و پاورقي علي محمّد دندل و ياسين سعدالدين بيان به سال 1417هـ . ق . از سوي انتشارات دار الكتب العلميّه در بيروت منتشر شده است . بخش نخست كتاب كه اينك ترجمه آن را فراروي داريد مشتمل بر 1065 مورد خبر است و در هر يك از اين موارد محقّقان متن عربي به بررسي سند و سلسله رجال و راويان آن پرداخته و البته در اين كار

7

به منابع مهمّ رجال و تراجم اهل سنّت استناد كرده اند . از اين روي كاري كه در اين تحقيق انجام داده اند سزامند ستايش است و به همين سبب نيز متن محقّقان ياد شده مبناي ترجمه قرار گرفته است .

5 ـ بايسته است مراتب تشكّر خود را از حجج اسلام آقايان سيّد علي قاضي عسكر و علي اكبر الهي خراساني كه به نشر اين اثر اهتمام داشته اند و از برادر گرامي آقاي دكتر عباس عرب كه ترجمه را يك بار از نظر گذرانده اند و ويرايش علمي اثر را انجام داده اند اعلام بدارم و از همكاري برادر گرامي آقاي علي ورسه اي كه زحمت ويراستاري فنّي و نمونه خواني اثر را بر عهده گرفته اند . همچنين از دوستاني كه در مركز تحقيقات حجّ نمايه هاي پركار اين كتاب را فراهم آورده اند و سرانجام از همه عزيزاني كه در واحدهاي مختلف دست اندر كار اعمّ از حروف نگاري ، ليتوگرافي ، چاپ ، صحافي و نشر در ارائه اين اثر سهيم شده اند سپاسگذاري كنم .

6 ـ آخرين نكته آنكه مترجم ، هر چند براي فراهم نهادن برگرداني درست به زبان فراسي تلاش خود را دريغ نداشته امّا مدعي بي خطا بودن حاصل كار نيست و از همين روي بر انتقادهاي دلسوزانه آغوش مي گشايد .

اميد آنكه در آينده امكان و فرصت ترجمه و نشر بخشهاي دوّم و سوّم تاريخ ابن شبّه نيز فراهم آيد .

توفيق از اوست                        

حسين صابري ، دانشگاه فردوسي ـ مشهد مقدّس ـ تابستان 80

11

زندگي نامه اجمالي مؤلّف

ابوزيد عمر بن شبّه نميري محدّث ثقه و مورّخ ، به سال173هـ . ق . در بصره ديده به جهان گشود و در سال 262هـ . ق . ديده از جهان فرو بست .

كساني كه براي او شرح حال نوشته اند بر اين اتفاق نظر دارند كه وي راست گفتار ، آگاه از اخبار و آثار ، راوي پركار ، اديب و فقيه ، برخوردار از آگاهيها و ويژگيها ، داناي قرائتها ، داراي تصنيفها و تأليفها و خبره سيره و مغازي و تاريخ واحوال مردم بود و در روايتش كذب و ناراستي به ميان نمي آورد .

او از عالمان ثقه روزگار خود چون جبلة بن مالك ، محبوب بن ابي الحسن ، عبدالوهاب ثقفي ، محمّد بن جعفر عذر ، ابوزكريا يحيي بن محمّد بن قيس ، علي بن عاصم ، يزيد بن هارون ، مؤمن بن اسماعيل ، عمر بن شيب ، حسين جعفر ، ابن بدر سكوني ، معاوية بن هشام ، عبدالوهاب ابن عطاء ، ابوعاصم نبيل ، يحيي قطان ، يوسف بن عطيه ، محمّد بن سلام جمعي ، ابراهيم بن منذر ، هارون بن عبدالله و كساني ديگر سماع و نقل حديث كرد و ابو بكر ابن الدنيا ، عبدالله بن سليمان ، عبدالملك بن عمرو ورّاق ، احمد ابن خرج ، ابو شعيب حراني ، ابوالقاسم بنوي ، يحيي بن صاعد ، اسماعيل بن عباس ورّاق ، محمّد بن زكريا دقاق ، قاضي محاملي ، محمّد بن مخلد ، محمّد ابن اخرم ، ابن ماجه صاحب سنن ، ابوالعباس ثقفي ، ابونعيم ، عبدالملك جرجاني و شمار فراوان ديگر از او حديث شنيده و نقل كرده اند .

12

محنت ابن شبه و دفاع از قديم بودن قرآن

ابو زيد عمر بن شبه از جمله كساني است كه در مسأله خلق قرآن گرفتار آمد . خطيب بغدادي در شرح حال او خبري را از ابوعلي غنوي نقل كرده است كه مي گويد : در حضور من در سامرا از عمر بن شبه [ درباره قرآن ] پرسيدند ، گفت : قرآن كلام خداوند است و مخلوق نيست . گفتند : هر كه در اين باره توقف كند كافر است ؟ گفت : من كسي را تكفير نمي كنم . پس او را گفتند : تو خود كافري .

از اين روي كتابهاي او را از هم پراكندند و وي خانه نشين شد و سوگند ياد كرد كه به مدّت يك ماه سخن نگويد .

آثار ابن شبه

ابن شبه كتابهايي در تاريخ ، ادب ، اخبار ، زبان و علوم ديني تأليف كرده و در زير نامهاي برخي از آثار او آمده است :

1 ـ كتاب الكوفه .

2 ـ كتاب البصره .

3 ـ كتاب امراء المدينه . شايد اين كتاب همين « تاريخ المدينه المنوّره » باشد .

4 ـ كتاب امراء مكّه .

5 ـ كتاب السلطان .

6 ـ كتاب مقتل عثمان .

7 ـ كتاب الكتاب .

8 ـ كتاب الشعر والشعراء .

9 ـ كتاب الأغاني .

10 ـ كتاب التاريخ .

11 ـ كتاب اخبار المنصور .

12 ـ كتاب اخبار محمّد و ابراهيم ابن عبدالله بن حسن بن الحسن .

13 ـ كتاب اشعار الشراه .

13

14 ـ كتاب النسب .

15 ـ كتاب اخبار بني نمير .

16 ـ كتاب ما يستعجم الناس فيه من القرآن .

17 ـ كتاب الاستعانة بالشعر وما جاء في اللغات .

18 ـ كتاب الاستفهام للنحو . ^{( 1 )}

ابن شبه در سال 262هـ . ق . درگذشت . خدايش رحمت كند و او را در آخرت در جوار صالحان در بهشت جاودان خويش جا دهد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . گفتني است از اين كتابها كتاب « تاريخ المدينه المنوّره » به ما رسيده است . براي آگاهي بيشتر در اين باره و همچنين اطلاع افزونتر درباره ابن شبه ، بنگريد به : مقاله « ابن شبه » ، دايرة المعارف بزرگ اسلامي ( 4/67 و68 ) به قلم عنايت الله فاتحي نژاد ـ م .

15

يادداشت محقّقان متن عربي

سپاس خداوند بزرگ را كه او را مي ستاييم و از او ياري مي جوييم ، از درگاه او آمرزش مي طلبيم و از بديهاي خود و كرده هاي بد خويش به او پناه مي بريم ؛ كه هر كه را او راه نمايد گمراه كننده اي نيست و هر كه را او گمراه كند راهنمايي نه .

گواهي مي دهيم كه خدايي جز خداوند بزرگ نيست و يكتا و بي انباز است ، و گواهي مي دهيم كه محمّد ( صلّي الله عليه وآله ) بنده و فرستاده اوست .

باري ، كتاب تاريخ مدينه ، از مورّخ محدّث ابو زيد عمر بن شبه نميري بصري ( 173 ـ 262هـ . ق . ) يكي از گرانسگترين كتابهاي تاريخي است كه از مدينه و ويژگيهايش ، حيات پيامبر اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) نبردهاي آن حضرت و دعوت مردم به آيين اسلام ، و سپس از زندگي و اعمال خلفاي راشدين سخن گفته است .

اين كتاب بااحاديث صحيح ، ضعيف ، مرسل و موقوفي كه دارد براي مورّخان و محقّقان و حديث شناسان شايسته توجّه جدي است .

از اين روي شايسته ديديم به عنوان خدمتي علمي به دين و آيين به تحقيق اين كتاب و استخراج منابع نقل كننده احاديث آن و جست و جو در كتاب حديث و سيره براي يافتن احاديثي كه در اين كتاب آمده و در آنها نيز به هر ترتيب نقل شده است بپردازيم . شايد كه از اين رهگذر پويندگان طريق دانش و آگاهي و محقّقان در حديث و تاريخ اسلام بهره افزونتر و همگاني تري از اين كتاب بگيرند .

از درگاه خداوند بزرگ مسألت مي كنيم اين تلاش را خالصانه براي رضاي خويش قرار دهد

16

و بر آن آستانه بپذيرد . كه او بهترين شنواي حاجتها و برترين برآورنده است .

شيوه علمي

شيوه علمي كه ما در تحقيق اين كتاب برگزيده ايم از اين قرار است :

1 ـ ذكر منابعي كه احاديث ابن شبه در آنها نيز آمده است . اگر در كتابهايي كه اين احاديث در آن نقل شده ، متون احاديث داراي شماره گذاري بوده ، شماره آنها و در غير اين صورت شماره جلد و صفحه كتاب را ذكر كرده ايم .

2 ـ استخراج نام سوره و شماره آيه ، براي متنهايي كه از قرآن كريم نقل شده است .

3 ـ شماره گذاري احاديث كتاب به شماره پيوسته .

4 ـ اصلاح عبارت يا كلمه هايي كه در آنها تحريف يا تصحيفي صورت پذيرفته و يا اساساً از متن افتاده است . اين كار با استناد به ديگر منابعي كه اين گونه احاديث در آنها نيز نقل شده و از طريق مقايسه متن ابن شبه با آن ديگر متون صورت پذيرفته است .

5 ـ شرح واژه هاي دشوار و نا آشنا با استناد به فرهنگها .

6 ـ افزودن برخي از پاورقي هاي توضيحي در موارد ضرورت .

7 ـ آوردن شرح حال برخي از كساني كه درمتون يا اسناد احاديث از آنها ياد شده و نياز به رفع ابهام در مورد آنان بوده است .

8 ـ آوردن شرح حالي خلاصه از مؤلّف كتاب در آغاز اين تحقيق .

در پايان شايسته است از همه كساني كه با راهنمايي و همكاري در فراهم نهادن و عرضه اين اثر در اين ساختار پسنديده و اعجاب انگيز سهمي به عهده گرفته اند سپاسگزاري و از خداوند قادر مسألت كنيم ما را به بهره جستن از رهنمودهاي پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) كه در اين كتاب است توفيق دهد و در كار خدمتگزاري به سنّت مطهّر نبوي به نيروي الهي مدد رساند كه تنها از او ياري توان خواست و او را سپاس بايست گزارد . هم از او اميد پاداش و ثواب است و بازگشت همگان به سوي اوست .

دمشق ، ششم جمادي الثاني ، 1416هـ . ق .

برابر با سي ام اكتبر 1995م          

علي محمّد دندل ـ ياسين سعد الدين بيان