بخش 13
محمل عراقی محمل یمنی محمل رومی محمل شامی محمل مصری سیل های مکه تعداد حجاج در سال 1315 هجری تعداد حاجیان دیگر کشورها در عربستان
301 |
حافظ علم الدين البرزالي آمده است.
همچنين در اين تاريخ آمده است: اولين بار، محمل به وسيله شجرة الدّر ملكه مصر، هنگام سفر حج خويش از راه عيذاب و قصير از صعيد مصر در هيأت كاروان عظيمي از حجاج استفاده گرديد. سپس در سالهاي بعد محمل از سوي بعضي از كشورهاي اسلامي; مانند مصر و عراق و شام و يمن و روم شعاري گرديد و هر يك از كشورهاي يادشده به هنگام موسم حج، هدايا و صدقات و بازده موقوفات ويژه حرمين شريفين را در هيأت كارواني به سوي اين ديار ارسال مي داشتند. همچنانكه همه ساله فرستادن پرده كعبه معظمه به وسيله محمل مصري سنّت گرديد. در اين ميان گاه پرده اي نيز به همراه محمل رومي، كه از كشور تركيه حركت مي كرد ارسال مي گرديد.
كاروان محمل رومي، يمني و عراقي به سوي مكه، از سالهاي قبل قطع گرديد، ليكن محمل شامي تا سال 1330 هجري بر سر پا بود و به فعاليت خود ادامه مي داد. و محمل مصري نيز همچنان ادامه داشت تا اينكه در سال 1344 هجري، زماني كه ملك عبدالعزيز بن عبدالرحمن آل سعود در حجاز به حكومت رسيد، از ادامه حركت كاروان محمل مصري جلوگيري كرد.(1)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 ـ عبدالعزيز بن عبدالرحمن آل سعود، بنيانگذار سلسله سعوديها در حجاز و ترويج كننده مذهب وهابيت بود. كاروان محمل مصري همواره در طول مسير خود از مصر به حجاز و سپس به مصر مورد استقبال عظيم مردم بين راه، به ويژه در مصر قرار مي گرفت و مسلمانان به عنوان تبرّك به محملي كه در كنار آرامگاه رسول خدا(صلي الله عليه وآله)در مسجدالنبي و كعبه معظمه در مسجدالحرام، ايام و ساعاتي را گذرانيده است، روي مي آوردند و خود و فرزندان خويش را بدان تبرك مي كردند و آن را مي بوييدند و مي بوسيدند و در كاروانهاي عظيمي از مردم، شهر به شهر و منطقه به منطقه از آن استقبال مي كردند و به هنگام حركت، آن را بدرقه مي نمودند و اين سنتي بود كه ساليان دراز در ميان مسلماناني كه در حسرت زيارت كعبه و آرامگاه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) چشم حسرت بر هم مي زدند، ادامه داشت. اين اعمال و كارها كه نشان از نهاد پاك اين گونه مسلمانان بود، همواره در مقابل مذهب ضالّه وهابيان، نوعي بدعت و شرك به شمار مي آمد و بدين جهت در سال 1344 به هنگام به قدرت رسيدن اين گروه، از ورود محمل به حجاز و حرمين شريفين جلوگيري كردند و خشم مسلمانان آن ديار را به حدّ اعلاي خود رساندند تا آنجا كه هنوز اين عداوت و دشمني را ـ گاهي در صحبت ها و برخوردهايي كه با حجاج مصري در اين ديار مي كنيم ـ در چهره آنان به وضوح مي بينيم و همواره احساس برائت و دوري كردن بيشتر مسلمانان جهان به ويژه مصري ها را از اين انديشه واهي و غلط وهابيان مي توان بخوبي درك كرد.
گفتني است كه اين ناراحتي را همه در مسجدالنبي به هنگام متوسل شدن به قبر مبارك پامبر خدا(صلي الله عليه وآله)و روح بزرگ او مي توانند بخوبي دريابند، مترجم .
302 |
از اين پس دولت نامبرده بر اساس توافقي كه با حكومت مصر كرد، ارسال هرگونه محمل را به حرمين شريفين منع نمود و آنچه كه اختصاص به حرمين شريفين از اوقاف و پرده كعبه مكرمه داشت همه ساله به وسيله اميرالحاج مصري بدون كاروان محمل به حجاز و سپس به مكه و مدينه آورده مي شد كه تا كنون نيز به همين صورت ادامه دارد.(1)
در كتاب الكنز المدفون نوشته سيوطي آمده است:
اولين شخصي كه محمل رادر راه مكه بهوجودآورد حجاج بن يوسف ثقفي بود.
غازي در درر الفرائد گفته است: محمل هايي كه همه ساله به سوي ديار حجاز مي آمدند، چهار محمل بود: محمل عراقي، محمل مصري، محمل شامي و محمل يمني كه گاهي در اين ميان محمل رومي نيز به حرمين شريفين وارد مي شد. سزاوار گفتن است كه دربعضي از سالها، مردم حلب نيز در هيأت كاروان محمل به مكه ومدينه مي آمدند و نيز گاهي بعضي از مسلمانان در سالهاي مختلف به همراه محمل به اين ديار سفر مي كردند.
محمل عراقي
محمل عراقي از بهترين محمل هاي دوران خود به شمارمي آمد; زيراخلافت اسلامي در آن دوران در شهر بغداد پايتخت عراق متمركز بود. از اين رو تمامي دستورات ديني و دنيايي، از اين شهر به سوي تمام كشورهاي اسلامي صادر مي گرديد. ابو سعيد بن خدابنده
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 ـ لازم به تذكر است كه پس از سال 1344 هجري، كه از ورود كاروان محمل مصري به حجاز جلوگيري به عمل آمد. در سال 1345 هجري بر اثر اختلافي كه ميان دو دولت حجاز و مصر بر سر ورود كاوران محمل پيش آمده بود، پرده اي براي كعبه ارسال نگرديد. ناگزير به دستور عبدالعزيز سعودي در آن سال پرده اي براي كعبه در حجاز ساختند و بر كعبه قرار دادند. مجدداً بر اساس توافقي كه بين دو دولت ياد شده به وجود آمد، تا سال 1348 هجري پرده كعبه از مصر به وسيله اميرالحاج ارسال مي گرديد. سپس در سال ياد شده، كارگاهي در مكه مكرمه زير نظر وزارت حج و اوقاف سعودي ساخته شد كه در اين كارگاه پرده كعبه را خود بافته و تمام تزيين هاي لازم را برآن قرار مي دادند. از اين پس ديگر پرده اي از خارج از حجاز براي كعبه ارسال نشده و تاكنون همه ساله اين پرده را در كارگاه مخصوص خود درمكه مي بافند و بر كعبه قرار مي دهند. مترجم
303 |
به عنوان امير الحاج عراقي، عنايت و توجه فراواني به محمل نمود، به طوري كه پرده اي از ابريشم مزيّن به طلا و جواهر و ياقوت و ديگر جواهرات با ارزش، براي آن قرار داد، تا آنجا كه ارزش تزيين بر روي پرده ياد شده به حدود 000 250 دينار از طلاي مصري برآورد شد، كه معادل 125000 جنيه بود. وي همچنين پارچه اي از پشم و ابريشم براي آن ساخت ودر هنگامي كه محمل برزمين قرارگرفت، آن پارچه را بر روي آن مي پوشاندند.
هنگامي كه سايه خلافت در عراق متزلزل گرديد و حكومت آن در دست بعضي از پادشاهان غلبه يافته از اميران و اعيان آن كشور قرار گرفت، محمل عراقي نيز رو به ضعف نهاد تا آنجا كه محمل در بين راه مورد هجوم اعراب باديه نشين قرار گرفت و در سال 631 هجري بر اثر اختلافي كه ميان آنان و عربهاي صحراي حجاز به وجود آمد، از حركت آنان جلوگيري شد تا آنجا كه وقت موسم گذشت و ناگزير از راهي كه آمده بودند، بازگشتند. عراقيان در سالهاي 633، 634، 636 و 639 به علّت هجوم تاتار به عراق موفق به انجام حج نشدند. پس از آن محمل عراقي در بعضي سالها به حج مي آمد و گاه منقطع مي گرديد، كه اين وضع تا قرن نهم هجري ادامه داشت.
محمل يمني
عصامي در تاريخ خود آورده است: محمل يماني براي اولين بار در سال 936 هجري آغاز گرديد. اين محمل به وسيله وزير مصطفي نشار والي يمن، كه از سوي سلطان سليمان خان (عثماني) منصوب شده بود، تأسيس گرديد. نامبرده محمل يمني را همانند دو محمل شامي و مصري ساخت و خلعتي از جانب سلطان براي شريف مكه نيز به همراه داشت. كاروان محمل يماني همواره در مكه در سمت راست حجون در داخل مكه سكونت مي گزيد. اين وضع تا سال 1049 هجري ادامه داشت. از اين سال به بعد به علت گرفتاري دولت عثماني با دشمنان خدا و جنگ با آنان، اين كاوران متوقف گرديد.
محمل رومي
در سال 923 هجري اميرمصلح بيك محمل رومي را به همراه پرده كعبه و مقداري
304 |
صدقات، به سوي مكه حركت داد. هنگامي كه امير مصلح بيك به همراه محمل رومي و امير علايي به همراه محمل مصري به مكه رسيدند، شريف به همراه فرزندش و تعدادي از مكيان جهت پيشواز رو به سوي آنان نهاد، تا اينكه در الزاهر به دو كاروان محمل برخورد نمود. شريف پس از پوشيدن خلعت به همراه دو امير محمل رومي و مصري به حركت در آمدند در حالي كه محمل در پشت آنان در حركت بود.
شريف آنان را تا باب السلام همراهي كرد. در اين هنگام دو محمل وارد حرم شدند; يكي را در سمت راست مدرسه اشرف قايتباي قرار دادند و ديگري را در سمت چپ آن بر زمين نهادند. صدقات محمل رومي بر فقرا و مجاوران از اهل مكه تقسيم گرديد و مبلغ پانصد دينار نيز از سوي محمل مصري در اختيار شريف و امير مكه قرار داده شد، سپس باقي مانده پولها را كه صدقه اي از خزانه مصر بود و از دوران چركسي ها اين سنت معمول شده و سپس به وسيله سلطان سليم ابقا گرديده بود، بر عربهاي منطقه و فقرا و اهالي مكه تقسيم گرديد. پس از آن صدقات اوقاف مصر نيز در بين مردم مكه توزيع شد. در آن سال محمل شامي حج بجاي نياورد.
محمل شامي
تاريخِ به وجود آمدن آن بطور دقيق مشخص نيست. در كتاب دررالفرائد نوشته غازي آمده است: در سال 919 هجري محمل شامي و مصري در راه با هم مسابقه گذاشتند و در اين راه محمل شامي از ديگري سبقت گرفت. اين مطلب بر مصريها گران آمد و شتر محمل شامي را پي زدند! در اين حال اميرالحاج مصري پيش آمده و شتري را براي محمل شامي تقديم آنان نمود. سرانجام شريف بركات در منا افراد دو كاروان محمل را با هم آشتي داد. محمل شامي همچنان همه ساله در معيّت امير آن به مكه و مدينه مي آمد و سربازان سلطاني و گروه موزيك سلطنتي پشتوانه مالي كافي را به همراه خود داشت تا اينكه جنگ جهاني اوّل در سال 1333 هجري مطابق با 1914 ميلادي آغاز گرديد و ورود تركان به جبهه متحدين، آنان را از ارسال محمل باز داشت.
شيخ شيبي در كتاب الاتمام علي اعلام الأنام دراين باره چنين مي نويسد: اما
305 |
محمل شامي حقوقي را از آستانه عليا (استانبول) و از شام، خزانه همايوني و شمع هاي
بزرگ و كوچك را كه در داخل كعبه و خارج آن همچنين در جايگاههاي ديگر مسجد الحرام و آثار شريفه، روشن مي گرديد به همراه عطر كعبه و بخور آن، مانند عطر گل و گلاب و عنبر و عود و نيز طنابهايي كه براي محكم كردن پرده كعبه بود، به همراه داشت.
هداياي كعبه همواره از سوي خزانه دار همايوني در حرم شريف مكي به بزرگ پرده دار كعبه تسليم مي گرديد.
محمل مصري
گفته اند كه تاريخ آغاز حركت محمل مصري به حجاز، به سال 648 هجري و دوران شجرة الدر باز مي گردد. همانطور كه پيشتر گفته شد، اين محمل ابتدا كجاوه اي بوده كه ملكه ياد شده به وسيله آن به سفر حج آمده است. اين محمل به وسيله پرده هايي از رجال و محافظان همراه محمل ابريشم با گلدوزيهاي بسيار زيبا آذين مي شد و بر كناره هاي فوقاني آن سنگهاي گران
306 |
قيمت تزيين مي گرديد. محمل مصري همواره هدايايي را براي كعبه و حجره شريف (آرامگاه پيامبر(صلي الله عليه وآله)) به همراه داشت كه تا دوران اخير نيز به همين منوال ادامه مي يافت.
محمل مصري از روزهاي دور به همراه پرده كعبه و آنچه كه حرمين بدان نياز داشت، بوده است و نيز صدقاتي به همراه داشت كه بر فقراي حرمين تقسيم مي گرديد.
كاروان محمل مصري طبق سنت ديرينه خود، در سال، دوبار در قاهره جشن مي گرفت. در اين جشن محمل را در خيابانهاي قاهره به گردش در مي آوردند و مردم همه، از خانه ها و مغازه ها بيرون مي ريختند و بر بلنديهاي خيابان و بام خانه ها به تماشاي كاروان محمل مي پرداختند. اين دو جشن همواره اولين بار در رجب و ديگري در نيمه شوال هر سال آغاز مي گرديد و آن از سال 700 هجري مرسوم گرديده بود. كاروان محمل مصري اوّل بار در سال 915 هجري از راه كانال سوئز به حجاز وارد شد.
بتنوني در الرحلة الحجازيه چنين مي نويسد:
در روز خروج محمل از مصر، جشن بزرگي گرفته مي شود كه اين رسم از دوران دولت ايوبيان برقرار گرديده است. محمل مصري داراي دو پرده بوده است:
پرده روزانه كه عبارت از پارچه اي سبز بوده و پرده زر دوزي شده كه فقط به هنگام مراسم رسمي بر روي آن قرر مي گرفت و پس از مراجعت از سفر حج اين پرده رسمي در خزانه اداره ماليه نگهداري مي شد. پرده رسمي و زر دوزي شده محمل، هر بيست سال يكبار تجديد مي گرديد. هزينه آن بالغ بر هزار و پانصد جنيه مصري بوده است. اما پرده سبز محمل، همواره در طول سال بر روي آن قرار داشت.
سيل هاي مكه
مكه مكرّمه در ميان دره اي واقع شده و از هر سو كوهها آن را دربر گرفته است. در اين وضعيت هرگاه باران شديدي ببارد، آب از كوهها و تمامي بلنديهاي يادشده سرازير مي گردد و تمامي خيابانها و كوچه هاي آن را فرا مي گيرد. اين آبها به همراه خود سنگ و گِل فراواني را به مناطق ياد شده مي آورد. در صورتي كه شدّت باران، اطراف مكه را نيز دربر بگيرد، سيل از بلنديهاي اطراف مكه، از سوي منا به طرف مكه جاري مي گردد و
307 |
آنچه كه در مسير خود وجود داشته باشد به همراه خود به مسجدالحرام وارد مي سازد. اين سيل ها معمولاً به همراه ضررهاي فراواني است كه در طول مسير به خانه هاي قديمي وارد مي كند.
سيل محوطه مسجد الحرام و زائران را كه لباس احرام به تن دارند دربرگرفته است
بدين سبب، از قديم در مسير سيل سدهايي ساختند كه بتوانند تا حدودي از شدّت آن و در نتيجه ضررهاي وارده، پيشگيري نمايند; از آن ميان مي توان به سدّ عمر در منطقه مدع اشاره كرد كه در اين نقطه بود و از بالاي آن به سبب ارتفاع و بلندي اش، كعبه ديده مي شد. اين سد موجب آن مي شد كه مسير سيل از سوي مسجدالحرام منحرف گردد و به طرف وادي ابراهيم جاري شود. پيش از ساخته شدن اين سد، همواره سيل به طرف مدع مي آمد و آنگاه از سوي مروه به مسعي و پس از آن به مسجدالحرام سرازير مي گرديد. اين سد در سال هفدهم هجري، پس از قرار دادن مقام ابراهيم(عليه السلام) در جايگاه خويش، و پس از پايان ساختمان مسجدالحرام و توسعه آن بنا گرديد.
سد عمر، سدّي عظيم ومستحكم بود كه آن را بهوسيله صخره هاي بزرگوخاك فشرده ساخته بودند و در لابلاي آن شبكه اي از تارهاي موي اسب قرار داشت پس از بناي
308 |
اين سدّ، حدود دويست سال، هيچ سيلي نتوانست از اين راه به مسجدالحرام نفوذ كند.
سيل در محوطه مسجد الحرام، به سال حدود 1380
سيل در داخل مسجد الحرام
309 |
اين سدّ به علّت وجود خانه هاي بني جمح در اين منطقه، به سدّ بني جمح نيز مشهور بود و آن، اوّلين مانع سنگي بود كه در مكّه مكرمه ساخته شد.
ازرقي در تاريخ خود مي نويسد: هر دشتي كه در حرم قرار دارد، آبراه سيل آن به سوي حِلّ است و از حِلّ تنها از يك راه، آنهم در تنعيم از كنار خانه هاي غفّار به سوي حرم باز مي شود.
بيان سيل هايي كه از دوران جاهليت تا كنون در مكه جاري شده، نياز به شرح و تفصيل بسيار است، ليكن دراينجا به صورت فشرده، به نقل از تاريخ ازرقي و پيوست هاي آن و نيز كتاب مرآة الحرمين ، ابراهيم رفعت پاشا مطالبي را فهرستوار مي آوريم:
رديف نام سيل سال يادداشت
1) سيل در جاهليت اين سيل در دوران جرهميان و به هنگام ولايت آنان بر مكه سرازير شد و كعبه را ويران نمود و باز به وسيله جرهم بنا گرديد.
2) سيل فاره در جاهليت ازرقي اين سيل را در دوران خزاعه ذكر نموده و فارة نام زني بوده است كه در اين سيل كشته شد و به همين مناسبت نام او را بر اين سيل نهادند.
3) سيل در جاهليت بنا به گفته ازرقي، اين سيل آنچنان عظيم بود كه درّه ميان دو كوه را پر كرد.
4) سيل امّ نهشل 17 هجري در دوران خلافت عمر، اين سيل موجب كنده شدن مقام ابراهيم از جاي خود گرديد. امّ نهشل نام زني است كه در اين سيل كشته شد. به همين مناسبت نام اين زن را بر اين سيل نهادند.
5) سيل حجّاف 80 هجري اين سيل در دوران خلافت عبدالملك بن مروان جاري شد و آنچنان عظيم بود كه به يكباره درپگاه روزترويه (هشتم ذي الحجه) سرازير گشت. در نتيجه اين سيل بسياري از
310 |
رديف نام سيل سال يادداشت
مردم را به همراه كالاهايشان، با خود برد و آنچنان قوي و شديد بود كه شتران را به همراه بار آنها به زير گرفت و سپس به مسجدالحرام وارد شد. خانه هاي زيادي را ويران ساخت و مردم انبوهي را از بين برد. در اين سيل مردم از كوهها بالا رفتند وبدان پناه بردند. (چون همه چيز را از جاي خود كند و ازبين برد، به سيل حجاف معروف شد).
6) سيل مُخبل 84 هجري چون پس از اين سيل، مردم در بدنها و زبان خود دچار بيماري شدند، بدين نام معروف گرديد، همچنين سيل ديگري در پايان اين سال به راه افتاد. گويند كه سيل مُخبل در سال 104 هجري جاري شد، والله اعلم.
7) سيل 88 هجري در نتيجه دعاي عمربن عبدالعزيز و همراهان او، هنگامي كه به تنعيم رسيدند، صورت گرفت.
8) سيل 120 هجري در دوران ولايت هشـام بن عبـدالملك جاري شد.
9) سيل ابن حنظله 202هجري به علّت آنكه اين سيل در دوران يزيد بن محمدبن حنظله امير مكه به وقوع پيوست، بدين نام معروف گشت. اين سيل به هنگام خلافت مأمون بود كه در نتيجه آن، خانه هاي زيادي ويران شد و مردم فراواني به وسيله آن كشته شدند. همچنين پس از اين سيل بيماري شديدي مردم مكه را فراگرفت.
10) سيل 208 هجري اين سيل نيز در دوران خلافت مأمون جريان
311 |
رديف نام سيل سال يادداشت
يافت و از سيل ابن حنظله شديدتر بود; به طوري كه تمامي مسجدالحرام از گِل و لاي و ريگ پوشيده شد. پس از آن مردم مكه و حاجياني كه در آن بودند، حتي زنان و بردگان اجير شده نيز، با دست خويش و به قصـد ثواب و بـركت، آنها را از مسجد خارج ساختند.
11) سيل 225 هجري در نتيجه اين سيل، در حالي كه آب زمزم كم شده بود، افزايش يافت.
12) سيل 240 هجري اين سيل خانه هاي زيادي را ويران كرد و مسجد خَيف در منا را نيز منهدم ساخت.
13) سيل 253 هجري سيلي كه در اين سال به راه افتاد، به مسجد الحرام واردشد وكعبه را دربرگرفت كه در نتـيجه آن خـانه اي زيادي نيز در مكّـه ويـران گرديد.
14) سيل 279 هجري در اين سال و در پايان سال بعدش; يعني در
15) سيل 280 هجري سال 280 هجري، سيلي عظيم سرازير شد به طوري كه آب زمزم افزايش يافت و ارتفاع آب به مقداري رسيد كه سطح آب تا دهانه چاه حدود هفت ذراع فاصله داشت. در اين سال آب چاه گواراترين آب مكه بود.
16) سيل 262 هجري در نتيجه اين سيل، ريگهاي زيادي به مسجدالحرام وارد شد.
17) سيل 297 هجري در اين سال سيل عظيمي به راه افتاد، به طوري كه ارتفاع آب تا نزديكي درِ كعبه رسيد و چاه زمزم نيز طغيان نمود.
18) سيل 349 هجري در مرآة الحرمين آمده است: در اين سال پس
312 |
رديف نام سيل سال يادداشت
از اين كه حاجيان حج گزاردند، به هنگام بازگشت، سيل آنان را با خود برد و به دريا افكند، به طوري كه هيچيك از آنان به مصر باز نگشتند. از خداوند آرزوي سلامت و تندرستي را مي نماييم.
19) سيل 417 هجري اين سيل به مسجدالحرام وارد شد و انبار كتابخانه را دربرگرفت و بسياري از كتابها را نابود كرد.
20) سيل 489 هجري سيل اين سال در نزديكي وادي نخله سرازير شد، به طوري كه بسياري از مردم و اموال را از بين برد.
21) سيل 528 هجري در اين سال به علت وقوع سيل، بارش و باران، تعداد زيادي از مردم در مكه زيان ديدند.
22) سيل 549 هجري در اين سال در وادي ابراهيم سيلي جاري شد و همراه باران، تگرگي به اندازه تخم مرغ فرو باريد!
23) سيل 569 هجري سيل بزرگي به راه افتاده و از درِ بني شيبه وارد مسجدالحرام شد.
24) سيل 570 هجري در اين سال باران و سيل زيادي جاري گرديد، به طوري كه در وادي ابراهيم پنج بار سيل به راه افتاد!
25) سيل 593 هجري گفته مي شود كه اين سيل در سال 573 هجري جريان يافت و بسيار عظيم بود، به طوري كه به درون كعبه وارد شد و به ارتفاع يك ذراعي آن رسيد. همچنين سطح آب تا بالاي قنديل هاي ميانه مسجدالحرام بود
313 |
رديف نام سيل سال يادداشت
وعده اي با شنا طواف مي كردند. اين سيل خانه هاي زيادي را ويران ساخت.
26) سيل 620 هجري سيل عظيمي بود به طوري كه به درون كعبه راه يافت. در نتيجه اين سيل گروهي كشته شدند و برخي در زير آوار از بين رفتند.
27) سيل 651 هجري مورخان درباره اين سيل به تفصيل ننوشته اند.
28) سيل 669 هجري در اين سال سيل عظيمي جاري شد كه نظير آن، تا آن زمان، شنيده نشده بود و سيل همانند دريا به داخل مسجدالحرام نفوذ كرده بود.
29) سيل 687 هجري در كتاب حسن المحاضره آمده است: اين سيل در چهاردهم ذي القعده سال ياد شده جاري شد، به طوري كه وارد مسجدالحرام گرديد و به درون كعبه مشرفه نفوذ كرد، در نتيجه آن، تعدادي از ستون هاي مسجدالحرام فرو ريخت و حدود هفتاد نفر از افراد در مسجدالحرام و پانصد نفر در خارج آن، غرق شدند. ارتفاع سيل در مسجدالحرام به هفت ذراع و ثلث ذراع رسيد. اين آب از روز چهارشنبه تا روز شنبه در مسجد باقي ماند، به طوري كه نماز جمعه برپا نگرديد. تعداد زيادي از خانه هاي مكه در نتيجه اين سيل ويران شد. گفته اند: نظير اين سيل هيچگاه در دوران جاهليت و پس از آن; يعني در دوران اسلام جاري نشده است.
314 |
رديف نام سيل سال يادداشت
30) سيل 730 هجري سيل اين سال بي آنكه باراني در مكه ببارد، جاري شد ومسجدالحرام رافراگرفت اين آب به مدّت دو روز در مسجدالحرام باقي بود.
31) سيل 732 هجري در اواخر ذي الحجه، باران ها و سيل ها و صاعقه هايي روي داد كه در نتيجه آن، پنج مرد جان باختند.
32) سيل 738 هجري باران همچون دهانه مشك باريدن گرفت و رعد و برقِ ترس آور پديد آمد و در نتيجه آن، سيل ترسناكي جاري شد.
33) سيل 750 هجري باران و صاعقه و توفاني سياه در گرفت به طوري كه در نتيجه آن، تمامي ستونهاي جديد مطاف درهم نورديده شد.
34) سيل 771 هجري اين سيل وارد مسجدالحرام گرديد و تا نزديكي قفل درِ كعبه رسيد. به همراه آن تگرگ درشتي باريدن گرفت كه در نتيجه آن، حدود هزار خانه ويران گرديد و هزار نفر به هلاكت رسيدند. همچنين قافله اي را كه داراي چهل شتر بود با خود برد.
35) سيل 802 هجري سيل عظيمي راه افتاد، به طوري كه وارد مسجدالحرام گرديد و به نزديكي در كعبه، بلكه بالاتر از آن رسيد و يك ذراع از درگاه آن بالاتر رفت. دو ستون را در مسجدالحرام منهدم كرد و خانه هاي زيادي را بر سر ساكنان آن ويران نمود. در نتيجه اين سيل حدود شصت نفر جان باختند.
36) سيل 814 هجري اين سيل به هنگام نيمروز جاري شد و بندهاي چشمه ها را ويران كرد.
315 |
رديف نام سيل سال يادداشت
37) سيل 825 هجري اين سيل در پس نماز صبح جاري شد و به مسجدالحرام نفوذ يافت. ارتفاع اين سيل تا نزديكي درِ كعبه رسيد. و نيز همين سيل خانه هاي زيادي را ويران كرد و حصار معلاة را فرو ريخت.
38) سيل 827 هجري سيل اين سال، بعد از غروب، در پس باران شديدي جاري شد و به مسجدالحرام راه يافت. ارتفاع آن تا نزديكي حجرالأسود رسيد.
39) سيل 837 هجري سيل وارد مسجدالحرام گرديد و ارتفاع آب تا نزديكي درِ كعبه رسيد. اين سيل حدود هزار خانه را ويران كرد.
40) سيل القناديل 828 هجري سيل عظيمي بود، به طوري كه وارد مسجدالحرام شد و باب الزمزم را ويران كرد و حدود هشتصد خانه را منهدم ساخت.
41) سيل 865 هجري اين سيل به مسجدالحرام وارد شد و نيم ذراع ازدرگاه درِ كعبه بالاتررفت. همچنين به مقدار يك ذراع از نرده چاه زمزم زير آب بود.
42) سيل 867 هجري به دنبال بارش شديدي كه صورت گرفت، سيل به راه افتاد و از تمامي درهاي شرقي و يماني مسجدالحرام وارد مسجد گرديد. ارتفاع آب به مقدار يك ذراع و نيم از درگاه درِ كعبه بالاتر رفت.
43) سيل 871 هجري اين سيل وارد مسجدالحرام شد و سپس به درون كعبه و زمزم نفوذ كرد و در نتيجه آن، خانه هاي زيادي در مكه ويران گرديد.
44) سيل 880 هجري اين سيل يكي از عظيم ترين سيل هاي دوران
316 |
رديف نام سيل سال يادداشت
جاهليت و اسلام به شمار مي آيد و آن زيان هاي فراواني را به اموال و اشخاص اهل مكه وارد ساخت. در اين سيل تعداد يكصد و هشتاد نفر جان باختند. اين سيل فقط به وسيله ايّوب صبري پاشا، صاحب كتاب مرآة الحرمين، به نقل از سمهودي، در ص682، جلد اول نقل گرديده است.
45) سيل 883 هجري در پانزدهم و بيست و سوم رمضان سال ياد شده، پس از دو باران شديد، دو سيل جاري گرديد. باران شديدي در چهارم ذي قعده اين سال در گرفت كه در نتيجه آن، اين سيل جاري گرديد و مردمِ فراوان، به همراه خانه هاي بي شمارشان هلاك كرد و ويران ساخت.
46) سيل 887 هجري باران شديدي در چهارم ذيقعده اين سال در گرفت كه درنتيجه آن، اين سيل جاري گرديد و مردم فراوان به همراه خانه هاي بي شمارشان هلاك كرد و ويران ساخت.
47) سيل 888 هجري در اين سيل يكصد نفر جان باختند.
48) سيل 889 هجري اين سيل، خسارت و زيان فراوان وارد كرد.
49) سيل 895 هجري اين سيل وارد مسجدالحرام شد و آب تا نزديكي حجرالأسود بالا آمد كه در نتيجه آن، خانه هاي فراواني منهدم گرديد.
50) سيل 897 هجري اين سيل، به دنبال باران شديدي كه باريد، وارد مسجدالحرام شد.
51) سيل 900 هجري سيل بزرگي بود، به طوري كه سطح آب در داخل مسجدالحرام تا نزديكي در كعبه
317 |
رديف نام سيل سال يادداشت
رسيد و در نتيجه اين سيل، خانه هاي بسياري منهدم گرديد.
52) سيل 901 هجري به دنبال باران شديدي، سيل جاري شد و به داخل مسجدالحرام نفوذ كرد. سطح آب در ميان مسجد، آنچنان بالا آمد كه قفل و حلقه درِ كعبه را دربرگرفت و قنديل هاي مطاف را به زير برد. اين سيل خانه هاي بسياري را در مكه ويران ساخت.
53) سيل 920 هجري سيلي كه در اين سال جاري شد، به داخل مسجدالحرام ريخت و حدود يك ذراع از درِ كعبه را نيز فرا گرفت. همچنين قنديل هاي مطـاف و زمـزم در ميـان آب فـرو رفت.
54) سيل 931 هجري به دنبال باران شديدي كه باريد، سيلي مهم جاري شد و در پي آن تگرگ شديدي، بالاتر از منطقه عمره در راه وادي، باريدن گرفت، به طوري كه انباشته هاي زيادي از توده تگرگ به وجود آمد و شترداران به مدت دو هفته آنها را براي فروش به مكه مي آوردند.
55) سيل 971 هجري آب اين سيل تا نزديكي قفل درِ كعبه بالا آمد و به مدت يك شبانه روز بدين صورت در مسجدالحرام باقي ماند.
56) سيل 983 هجري اين سيل به موازات قفلِ درِ كعبه در مسجدالحرام بالا آمد.
57) سيل 984 هجري اين سيل به درون مسجدالحرام راه يافت و تا نزديكي درِ كعبه بالا آمد و سپس به منطقه پايين مكه سرازير شد.
318 |
رديف نام سيل سال يادداشت
58) سيل 989 هجري باران شديدي كه در اين سال باريد، زماني بود كه حاجيان و مردم در منا بودند، سيل از هر سو جاري شد و بسياري از كالاها را با خود برد.
59) سيل 1009 هجري بـه دنبـال بـاران شديدي سيلي عظيـم به راه افتاد.
60) سيل 1019 هجري اين سيل به دنبال باران شديدي كه باريدن گرفت به راه افتاده و به درون مسجدالحرام راه يافت.
61) سيل 1021 هجري ابراهيم رفعت پاشا در كتاب مرآة الحرمين از اين سيل ياد كرده و هيچگونه توصيفي از آن نكرده است.
62) سيل 1023 هجري به دنبال باراني شديد، سيلي جاري شد و به همراه آن تگرگ درشتي نيز باريدن گرفت.
63) سيل 1024 هجري بـه دنبـال اين سيـل خانـه هاي بسياري منهدم گرديد.
64) سيل 1033 هجري اين سير در هفتم جمادي الثاني جاري شد و تا نزديكي حجرالأسود بالا آمد.
65) سيل 1039 هجري در اين سال، باران شديدي در مكه و اطراف آن باريدن گرفت كه نظير آن تا آن زمان ديده نشده بود. به دنبال آن سيلي جاري شد و وارد مسجدالحرام گرديد و به درون كعبه راه يافت. سطح آب تا نزديكي قنديل هاي آويزان در اطراف مطاف بالا آمد كه در نتيجه آن حدود هزار نفر جان باختند. در نتيجه سيل، كعبه نيز در عصر روز بعد منهدم گرديد. سپس به وسيله سلطان مراد
319 |
رديف نام سيل سال يادداشت
چهارم (عثماني)، همچنانكه در تاريخ از آن ياد شده، بنا گرديد.
66) سيل 1053 هجري اين سيل در عرفات، به هنگام وقوف حجاج در آن مكان مقدس، جاري شد. در نتيجه آن، حجاج تا آخر شب به هنگام كندتر شدن سيل، مجبور به وقوف گشتند و سپس با سختي از آن گذشتند.
67) سيل 1055 هجري اين سيل به درون مسجدالحرام راه يافت، به طوري كه سطح آب يك ذراع از درگاه درِ كعبه بالاتر رفت; و همچنين به اندازه قامتي از چاه زمزم نيز بالا رفت. مسجدالحرام در اين حال همچون دريايي عظيم موج مي زد، ليكن اين سيل هيچگونه خسارت جاني به همراه نداشت.
68) سيل 1073 هجري اين سيل آنچنان به مسجدالحرام سرازير شد كه سطح آب، يك ذراع بالاتر از قفل درِ كعبه قرار گرفت.
69) سيل 1081 هجري در اين سال سيل به مسجدالحرام وارد شد و ارتفاع آن تا نزديكي در كعبه رسيد.
70) سيل 1090 هجري ايوب صبري از سيل ياد كرده وگفته است كه در نتيجه خسارات مالي به مردم وارد آمد.
71) سيل 1091 هجري سيل در اين سال به مسجدالحرام جاري شد تا جايي كه ارتفاع آب نيمي از كعبه را فرا گرفت. گفتني است كه اين سيل شتري را با بار خود به همراه آورد و تا نزديكي كعبه همچنان آن را به جلو مي راند تا اينكه پس از افتادن بار، شتر را بر بالاي منبر خطيب برد
320 |
رديف نام سيل سال يادداشت
و شتر ياد شده همچنان تا بامداد روز بعد، بر روي منبر باقي مانده بود. همچنين از اتفاقاتي كه به هنگام جاري شدن اين سيل به وقوع پيوست، اين است كه در سوي معل درخت گردوي بزرگي قرار داشت كه در اطراف آن قهوه خانه هاي بسياري بود هنگامي كه سيل جاري شد، حدود يكصد و پنجاه نفر از ترسِ جانِ خويش، بر روي درخت گردوي ياد شده بالا رفته بودند ليكن سيل آنچنان نيرومند بود كه درخت را از جا كند و آن را به همراه اشخاص ياد شده تا كنار درِ صفا آورد. اين سيل حدود پنج هزار دام را با خود غرق ساخت.
72) سيل 1108 هجري در اين سال باران شديدي باريدن گرفت، به طوري كه همچون دهانه مشك از آسمان آب سرازير گشت و در نتيجه آن سيلي به راه افتاد كه ارتفاع آن در مسجدالحرام تا نزديكي در كعبه رسيد.
73) سيل 1153 هجري سيل اين سال، مهم و بزرگ بود; به طوري كه ارتفاع آب تا نزديكي در كعبه رسيد.
74) سيل 1159 هجري اين سيل در پس باران شديدي جاري گرديد. در حالي كه مردم و حجاج در منا بسر مي بردند. اين سيل در پايان شب، به هنگامي كه سياهي و ظلمت همه جا را فرا گرفته بود و انسان توان ديدن انسان نزديك خود را نداشت، جاري گرديد.
75) سيل ابوقرنين 1208 هجري اين سيل به مسجدالحرام سرازير شد و تا نزديكي قفلِ در كعبه بالا آمد.
321 |
رديف نام سيل سال يادداشت
76) سيل 1242 هجري در نتيجه اين سيل، بعضي از مجاري قنات چشمه زبيده ويران گرديد.
77) سيل 1278 هجري اين سيل به يك باره و با هجومي ناگهاني، پيش از نماز صبح وارد مسجدالحرام شد كه در نتيجه آن، آب تا نزديكي قنديل هاي حرم بالا آمد و چاه زمزم انباشته از آب گرديد. اين سيل موجب تعطيلي نمازهاي پنجگانه در آن روز شد و گروهي در درون و بيرون مسجدالحرام غرق شدند.
78) سيل 1293 هجري اين سيل در پي باراني كه باريد، جاري گرديد، ليكن از سيلهاي قبلي سبك تر به نظر مي رسيد.
79) سيل 1325 هجري در روز بيست و يك ذي الحجه سال ياد شده، باران شديدي باريد و از هر سو در مكه سيل به راه افتاد، به طوري كه نظير آن، تا آن زمان ديده نشده بود. اين سيل بي شباهت به آب رود نيل پايين رفته نبود. آب از درهاي مسجدالحرام وارد مي شد و رفت و آمد در راهها، بجز از راه شنا، قطع گرديد. بر روي آب جهاز و بار شتران به صورت سرگردان ديده مي شد.
80) سيل خديوي 1327 هجري چون در آن سال خديو مصر; يعني حاكم آن، عباس حلمي پاشاي دوم به حج آمده بود، بدين اسم نامگذاري شد اين سيل در روز بيست و سوم ذي الحجه سال ياد شده جاري گرديد و به درون مسجدالحرام نفوذ كرد و مسجد را انباشته از گل و آب، به
322 |
رديف نام سيل سال يادداشت
ارتفاعي حدود دو قامت نمود. مجاري قنات زبيده انباشته از گل و لاي شد، به طوري كه آب مكه قطع گرديد. گفتني است كه خديو مصر، عباس حلمي پاشا، اين سيل را نديد; زيرا نامبرده در روز چهاردهم ذي الحجه پس از انجام حج، مكه را به سوي مدينه منوره ترك كرده بود.
81) سيل 1328 هجري سيل اين سال از سوي وادي نعمان با شدّت زياد به راه افتاد و وارد مكه شد.
82) سيل 1330 هجري اين سيل نيز از سوي وادي نعمان سرازير گرديد.
83) سيل 1335 هجري در اين سال دو سيل; يكي در ماه محرم و ديگر در ماه شعبان در مكه جاري گرديد.
84) سيل 1344 هجري اين سيل، همانند دو سيل پيشين، از سوي وادي نعمان جاري شد.
85) سيل 1350 هجري بارش شديدي همچون دهانه مشك در مكه آغاز شد و آن حدود سه ساعت و نيم طول كشيد. در پي آن، از سوي وادي ابراهيم سيل عظيمي به راه افتاد و به مسجدالحرام راه يافت، به طوري كه ارتفاع آب در فضاي مطاف، به حدود يك و نيم متر رسيد. اين باران و سيل خسارات فراواني به اموال و خانه ها را به همراه داشت.
86) سيل ربوع 1360 هجري در ماه ربيع الأول سال 1360 هجري، باران شديدي باريد كه اين باران از صبح تا نزديكي غروب روز ياد شده ادامه يافت. در نتيجه اين بارش شديد، سيل عظيمي به راه
323 |
رديف نام سيل سال يادداشت
افتاد و به درون مسجدالحرام ريخت، به طوري كه سطح آب تانزديكي درِكعبه رسيد. تمامي مسجدالحرام را آب فرا گرفته بود تا آنجا كه نماز و طواف به دور كعبه امكان پذير نگرديد. اين آب كه همچون دريايي خروشان مسجد را فرا گرفته بود، گل و لاي فراواني را به مسجد و خيابانهاي اطراف آن، همراه آورد و نيز خسارات مالي فراواني در پي داشت و مغازه ها و بازار حراجيها و قبوري در معلا را به همراه خانه هاي بسياري ويران و منهدم ساخت. مؤلف اين كتاب (محمدطاهر كردي خطاط) كه در اين هنگام از جده به مكه منتقل شده بود، خود شاهد و ناظر اين باران و سيل و خرابيهاي ببار آمده به وسيله آن بود.
87) سيل 1376 هجري اين سيل در نتيجه باران شديدي كه در سال ياد شده باريد، جاري گرديد. و آن به هنگام توسعه مسجدالحرام بود. اين سيل كه شدتي نسبتاً ملايم داشت، زياني را در بر نداشت.
88) سيل 1382 هجري در سال ياد شده باران شديدي بر ما باريدن گرفت كه در نتيجه آن سيل به راه افتاد، ليكن شدّت آن از سيل قبلي كمتر بود.
89) سيل 1384 هجري باران ساعتي پيش از عصر روز چهارشنبه پنجم شعبان سال 1384 هجري در مكه آغاز شد و تا ساعت چهار شب ادامه يافت و در نتيجه آن سيلي جاري گرديد كه از دو سيل پيشين قويتر بود، ليكن زياني وارد نساخت.
324 |
سيل پيرامون كعبه را فراگرفته است.
سيل در مسجد الحرام
325 |
تعداد حجاج در سال 1315 هجري
در كتاب تاريخ غازي (جلد دوم، صفحه 428) در مورد تعداد حاجيان سال 1315 هجري چنين آمده است:
علامه سيد محمد رشيد رض در مجله خود بنام المنار آورده است:
تعداد حجاجي كه از پورت سعيد و اسكندريه به كانال سوئز آمدند و سپس به مكه مشرف شدند، 8352 نفر ترك عثماني و 1113 نفر ايراني بودند.
همچنين افرادي كه از راه بصره به سوئز آمدند و سپس از اين كانال عبور كردند و به حج آمدند 190 و تعداد 153 نفر از كانال عبور نكردند. و نيز تعداد 86 نفر از بوسني و هرزگوين و 27 نفر از كشور مغرب و الجزاير و از مغربي هاي تحت نفوذ دولت عثماني 141 نفر و از روسيه ـ كه از راه اسكندريه عبور كرده اند ـ 209 نفر و مصريها 4541 نفر و 240 نفر از مغربي ها و تكارنه و سودان به وسيله كشتي هاي دولت عثماني ـ به علت كم بضاعتي مالي ـ به صورت رايگان، براي انجام فريضه حج به مكه مكرمه مشرف شدند.
همچنين در سر شماري ديگري، تعداد حاجياني كه پس از انجام مراسم حج منا را ترك كردند. به دويست هزار نفر مي رسيد.
تعداد حاجيان ديگر كشورها در عربستان
(از سال 1343 لغايت 1373 هجري قمري)
سال هـ .ق . نفر
1343 100000
1344 150000
1345 190662
سال هـ .ق . نفر
1346 96212
1347 90764
1348 81666
326 |
سال هـ .ق . نفر
1349 48045
1350 29065
1351 20181
1352 25291
1353 33898
1354 23830
1355 49517
1356 67224
1357 59577
1358 32152
1359 9024
1360 23863
سال هـ .ق . نفر
1361 24743
1362 62590
1363 37857
1364 37630
1365 61386
1366 55244
1367 75614
1368 95033
1369 107652
1370 100578
1371 148515
1372 149841