بخش 1

1

بسم الله الرحمن الرحيم

3

سرزمين يادها و نشانه ها

نويسنده : محمّد فرقاني

11

پيشگفتار

حج ، از بزرگترين واجبات عبادي ـ سياسي اسلام است كه اگر با آگاهي و بينش و شناخت دقيق مناسك و همراه با اخلاص و قصد قربت انجام پذيرد ، سرنوشت افراد و جوامع اسلامي را دگرگون مي سازد .

راهيان كعبه ميهمانان حضرت حق و باريافتگان بارگاه لطف و كرم خدايند . كسي كه به كوي دوست راه مي يابد بايد شيوه حضور در محضر يار را فراگيرد و راه و رسم آن را بياموزد .

روحانيون محترم كاروان ها كه در مراحل مختلف اين سفر عهده دار ارشاد و راهنمايي زائران خانه خدايند ، افزون بر آموزش مناسك و مراقبت در اعمال حج و عمره و بيان احكام و مسائل شرعي ، بايد از اين فرصت كوتاه استفاده كرده ، زائران را با معارف و اسرار حج همچنين تاريخ و آثار تاريخي اسلام ، كه بيشتر آن مربوط به مكه و مدينه اين

12

سرزمين خاطره هاي تلخ و شيرين است ، آشنا سازند .

بديهي است اين امر مراجعه به كتاب هاي مختلفي را مي طلبد و از آنجا كه همراه داشتن چندين جلد كتاب ، علاوه بر زحمت حمل و نقل و صرف وقتِ بسيار در مراجعه به تمام آنها و انتخاب مطالب لازم ، مشكلات بسيار ديگري را نيز در پي دارد ، بر آن شدم تا مطالب لازم را ، كه پيشتر به صورت يادداشت در جلسات كاروان و بازديد اماكن متبركه از آن استفاده مي كردم ، به صورت مجموعه حاضر ، با نهايت اختصار و متناسب با وقت روحانيون محترم و زائران عزيز ، ارائه كنم .

اميد است مورد استفاده زائران بيت الله الحرام قرار گيرد و موجب خوشنودي خداوند سبحان و اولياي دين ، به ويژه حضرت ولي عصر ( عليه السلام ) ، و ذخيره قيامت خود ، والدين و اساتيدم گردد .

محمد فرقاني

13

اهميّت حج و فضيلت آن

. . . وَللهِِ عَلَي النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنْ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلا وَمَنْ كَفَرَ فَإِنَّ اللهَ غَنِيٌّ عَنْ الْعَالَمِينَ ^{( 1 )}

پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) : « زائران خانه خدا سه دسته اند :

1 ـ كساني كه بهره و نصيبشان از همه بيشتر است ، براي هميشه از آتش جهنم آزاد مي شوند و از عذاب قبر در امانند .

2 ـ كساني كه گناهان گذشته آنها بخشيده مي شود [ گويي تازه از مادر زاده شده اند ] ولي نسبت به آينده بايد مواظب خود باشند .

3 ـ كساني كه بهره و نصيبشان از همه كمتر است در اهل و مال خود محفوظ مي مانند . » ^{( 2 )} [ استفاده دنيوي حج خود را

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آل عمران : 97

2 ـ « الحاجّ ثلاثة ، فأفضلهم نصيباً رجل غفرله ذنبه ما تقدّم منه و ما تأخّر و وقاه الله عذاب القبر ، وأما الذي يليه فرجل غفرله ذنبه ما تقدّم منه و يستأنف العمل في ما بقي من عمره ، و أما الذي يليه فرجل حفظ في أهله و ماله » ( كافي ، ج4 ، ص262 ) .

14

مي برند ، ولي بهره و سود اخروي برايشان نيست ] .

بنابر اين ، ثواب حج نسبت به افراد مختلف است و منشأ اين اختلاف نيّت و معرفت خانه و صاحبخانه است .

امام صادق ( عليه السلام ) : « حاجي و معتمر ميهمانان خدا هستند ، اگر سؤال كنند عطايشان كند . اگر او را بخوانند و دعا كنند اجابت نمايد . اگر از كسي شفاعت كنند شفاعت آنها را مي پذيرد . اگر درخواستي نكنند ، خود به آنان عطا كند . و در برابر هر درهم كه در اين راه خرج كنند هزاران درهم عوض مي دهد . » ^{( 1 )}

امام صادق ( عليه السلام ) از پدرانش نقل مي كند : « يكي از ثروتمندان خدمت پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) رسيد و عرض كرد : اي پيامبر خدا ، براي انجام حج از خانه بيرون رفتم ليكن موفق به انجام حج نشدم . ثروت فراواني دارم ، به من دستور ده مالم را در راه
خيري خرج كنم تا معادل ثواب حج به من داده شود .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ « الحاجّ و المعتمر وفدالله ، إن سألوه أعطاهم ، و إن دعوه أجابهم ، و إن شفعوا شفّعهم ، و إن سكتوا ابتدءهم ، و يعوّضون بالدرهم ألف [ ألف ] درهم » ( كافي ، ج4 ، ص255 ) .

15

پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) نگاهي به وي كرد و فرمود : بنگر به كوه ابوقبيس ، اگر اين كوه براي تو طلاي سرخ شود و آن را در راه خدا انفاق كني به درجه و مقامي كه حاجي رسيده نخواهي رسيد . »

سپس فرمود : « حاجي براي آمادگي سفر حج ، هر قدمي كه برمي دارد ده حسنه برايش ثبت مي شود و ده سيّئه و گناه از او محو مي گردد و ده درجه بالا مي رود و آنگاه كه طواف مي گزارد از گناه بيرون مي رود و وقتي سعي انجام مي دهد از گناه پاك مي شود و . . . » .

تا آن كه فرمود : « براي تو چگونه فراهم مي شود آنچه حاجي به آن رسيده است ؟ ! » ^{( 1 )}

امام صادق ( عليه السلام ) : « آرزوي كسي كه در قبر آرميده ، آن است كه : اي كاش به جاي دنيا و آنچه در آن است ، يك حج براي او بود . » ^{( 2 )}

ازامام صادق ( عليه السلام ) سؤال شد : چه كسي گناهش ازتمام مردم بزرگتر است ؟ فرمود : « آن كس كه عرفه و مزدلفه را درك كند و سعي صفا و مروه انجام دهد و طواف خانه خدا بجاآورد و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ تهذيب 5 : 23

2 ـ « ودّ من في القبور لو أنّ له حجّة بالدنيا و مافيها »

( من لا يحضره الفقيه ، ج2 ، ص145 ) .

16

نماز بگزارد و گمان كند خدا او را نيامرزيده است ! » ^{( 1 )}

امام صادق ( عليه السلام ) : « مصرف يك درهم در راه حج باارزش تر از دو ميليون درهم است كه در غير حج در راه خدا مصرف شود . » ^{( 2 )}

امام صادق ( عليه السلام ) : « چنانچه حاجي گرد معصيت نگردد همواره نور حج در او جلوه گر است » . ^{( 3 )}

پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) : « از نشانه هاي قبولي حج آن است كه وقتي حاجي از مكه برگشت ، از تمام گناهاني كه قبلاً انجام مي داده اجتناب كند و ديگر گرد معصيت نگردد ، پس اگر مرتكب گناه شود ، حجّ او به خودش رد شده و مورد قبول درگاه الهي نمي باشد . » ^{( 4 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ « من يقف بهذين الموقفين ، عرفة والمزدلفة ، وسعي بين هذين الجبلين ، ثم طاف بهذا البيت وصلّي خلف مقام إبراهيم ، ثم قال في نفسه أو ظنّ أنّ الله لم يغفرله ، فهو من أعظم الناس وزراً » ( كافي ، ج4 ، ص541 ) .

2 ـ « درهم في الحج أفضل من ألفي ألف في ما سوي ذلك من سبيل الله » ( كافي ، ج4 ، ص260 ) .

3 ـ « الحاجّ لا يزال عليه نور الحجّ ما لم يلمّ بذنب »

( كافي ، ج4 ، ص255 ) .

4 ـ « من علامة قبول الحجّ إذا رجع الرجل عمّا كان عليه من المعاصي . . . و من رجع من الحجّ ثم انهمك في ما كان من . . . معصية فقد ردّ عليه حجّه » ( جعفريات ، ج115 ، ص418 ) .

17

احكام تقليد

هر مسلماني پس از رسيدن به حدّ رشد و بلوغ ، در دايره مكلّفان قرار مي گيرد و موظف است به احكام دين عمل كند و چون بدون آگاهي از چگونگي احكام شرع توانايي بر انجام آن حاصل نمي شود ، لذا دانستن دستورات و وظايف ديني بر هر مسلماني واجب است .

خداوند از كساني كه نياموخته اند و نپرسيده اند و به احكام دين عمل نكرده اند ، مؤاخذه و بازخواست مي كند .

چون به حكم عقل ، داشتنِ تخصص يا رجوع به متخصّص ، در هر امري لازم است ، لذا افرادي كه توانايي استنباط احكام شرع را ندارند بايد به متخصّصان آن رجوع كنند و اين همان « تقليد » در فروع دين است .

اهمّيت حج و احكام و آثار آن ، به ويژه محرمات احرام و مسأله خروج از احرام و مشقت در جبران نواقص از سويي و اختلاف فتاوي و نظريات مراجع محترم تقليد ـ دامت بركاتهم ـ از سوي ديگر ، ضرورت يادگيري احكام تقليد ، انتخاب مرجع تقليد و عمل طبق فتاواي ايشان در مناسك حج را بيش از ساير عبادات ايجاب مي كند .

18

راه هاي شرعيِ شناخت مجتهد ، چگونگي انتخاب مرجع تقليد ، تقليد ابتدايي و احكام بقا بر تقليد ، از مهمترين مسائل تقليد است كه فراگيري و عمل به احكام آن ضروري است .

احكام خمس و تطهير اموال

حج ، يكي از عبادات است و براي قبولي اين عبادت بايد از مال حلال در اين سفر استفاده شود وگرنه علاوه بر اين كه حج مورد قبول خداي سبحان قرار نمي گيرد ، در برخي از موارد موجب بطلان آن نيز مي شود .

امام باقر ( عليه السلام ) فرمود : « كسي كه از راه غش در معامله و گول زدن مردم يا از راه رباخواري ، خيانت و دزدي ، پول به دست آورد و آن را به عنوان زكات يا صدقه دهد ، يا با آن ، به مكه رود ، خداوند هرگز اعمال او را نمي پذيرد . » ^{( 1 )}

پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) نيز فرمود : « كسي كه بار سفر حج مي بندد ، چنانچه در آن نشانه اي از حرام باشد ، خداوند حجّ او را

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ « . . . من أصاب مالاً من غلول أو ربـا أو خيانة أو سرقة لم يقبل منه في زكاة ولا في صدقة ولا في حجّ ولا في عمرة » .

( امالي صدوق ، ص358 ) .

19

قبول نخواهد كرد » . ^{( 1 )}

از ائمه معصوم ( عليهم السلام ) روايت شده : « كسي كه با مال حرام حج بگزارد ، هنگام گفتن تلبيه ، به اوخطاب مي شود :

« لا لَبَّيكَ وَلا سَعْدَيك » . ^{( 2 )}

امام كاظم ( عليه السلام ) مي فرمايد : « ما خانواده اي هستيم كه مخارج حج ، مهريه زن ها و كفن هايمان از پاكترين اموالمان تهيه مي شود . » ^{( 3 )}

روايت شده است كه يك درهم خرج كردن در حج ، بهتر است از هزار درهم كه در راه خير ديگري خرج شود و يك درهم حق امام ( خمس ) دادن مانند آن است كه هزار هزار درهم در راه حج خرج شود . ^{( 4 )}

پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) فرموده است : « كسي كه مال او حرام يا

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ « من تجهّز و في جهازه عَلَم حرام ، لم يقبل الله منه الحج » ( المحاسن ، ج1 ، ص170 ) .

2 ـ من حجّ بمال حرام نودي عند التلبية « لا لبّك عبدي و لا سعديك » ( من لا يحضره الفقيه ، ج2 ، ص206 ) .

3 ـ « إنا أهل بيت حجّ صرورتنا و مهور نساءنا و أكفاننا من طهور أموالنا » ( من لا يحضره الفقيه ، ج1 ، ص189 ) .

4 ـ « روي أنّ درهماً في الحجّ خير من ألف ألف درهم في غيره ، و درهم يصل إلي الإمام مثل ألف ألف درهم في الحجّ »

( من لا يحضره الفقيه ، ج2 ، ص145 ) .

20

مخلوط به حرام باشد ، خداوند صدقه ، بنده آزاد كردن ، حج و عمره او را قبول نمي كند و به عدد پول هايي كه خرج كرده گناه برايش نوشته مي شود و باقي مانده آن پول پس از مرگ توشه جهنّم او خواهد شد » . ^{( 1 )}

آداب سفر حج

امام صادق ( عليه السلام ) فرمود : « چون اراده حج كردي دل خود را براي خدا از هر شاغلي خالي بدار و نيت خود را خالص كن و شيطان را از خود بران و امور خود را به خدا واگذار و در تمام حالات بر او توكّل كن و از دنيا و آنچه در آن است روي برتاب و از لذّت ها و آسايش خياليِ آن ، چشم پوشي كن و خود را از حقوق و بدهكاري هاي مردم رها ساز ، و مهيّا شو مانند مهيا شدن كسي كه اميد بازگشت ندارد و با همراهان خوشرويي و مهرباني كن و مراقب عبادات و اوقات مقرره آن باش و بدان كه رعايت ادب در جميع حالات و تحمل

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ « من اكتسب مالاً حراماً لم يقبل الله منه صدقة ولا عتقاً و لا حجّاً و لا اعتماراً ، وكتب الله له بعدد أجزاء ذلك أوزاراً ، و ما بقي منه بعد موته كان زاده إلي النار » ( وسائل ، ج5 ، ص102/ابواب وجوب الحج/ ب 52 / ح6 ) .

21

ناملايمات و بردباري و مهرباني و سخاوت لازمه اين سفر
و شرط كمال حج است . و با آب توبه خالص كه گناهان را زايل مي كند غسل كن ، لباس راستي وصدق و صفا و فروتني را در بركن و از آنچه تو را از ياد خدا بازمي دارد بپرهيز . » ^{( 1 )}

امام باقر ( عليه السلام ) فرمود : « چنانچه عازم حج هستي ، از ماه ذي قعده به بعد موهاي سر و صورت را كوتاه مكن » . ^{( 2 )}

امام صادق ( عليه السلام ) مي فرمايد : « كسي كه عازم سفر است بايد وصيت كند » . ^{( 3 )}

پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) فرمايد : « بهترين جانشين به هنگام سفر براي حفظ اهل و عيال و مال ، دو ركعت نماز است كه مؤمن در خانه خود بجا آورد و پس از نماز بگويد : « خدايا ! به تو

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ « إذا أردت الحجّ فجرّد قلبك لله عزّوجلّ من قبل عزمك من كلّ شاغل و حجاب كلّ حاجب ، و فوّض أمورك كلّها إلي خالقك ، و توكّل عليه . . . و ودّع الدنيا والراحة والخلق ، واخرج من حقوق تلزمك من جهة المخلوقين . . . واستعدّ استعداد من لا يرجوا الرجوع ، وأحسن الصحبة ، وراع أوقات فرائض الله . . . و ما يجب عليك من الأدب و الإحتمال والصبر والشكر والشفقة والسخاء . . . ثم اغسل بماء التوبة الخالصة من ذنوبك ، وألبس كسوة الصدق والصفا والخضوع والخشوع . . . » ( مصباح الشريعة ، ص47 ) .

2 ـ « لا تأخذ من شعرك و أنت تريد الحجّ في ذي القعدة »

( كافي ، ج4 ، ص318 ) .

3 ـ « من ركب راحلة فليوص . » ( كافي ، ج4 ، ص542 ) .

22

سپردم خودم و اهلم و عيالم و فرزندانم و دنيا و آخرتم
و عاقبت كارم را » هيچ مؤمني چنين عملي را انجام نمي دهد مگر اين كه اجابت شود . » ^{( 1 )}

پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) همچنين فرمايد : « بر مسلمان حق است كه هنگام مسافرت برادران و آشنايان خود را آگاه سازد و با آنان خداحافظي كند و بر آن ها نيز حق است كه وقتي مسافر از سفر برگشت به ديدنش بروند . » ^{( 2 )}

امام صادق ( عليه السلام ) فرمود : « مسافرت را با پرداختن صدقه و خواندن آية الكرسي آغاز كنيد . » ^{( 3 )}

پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) نيز فرمود : « خداوند ميانه روي و قناعت در مخارج را همه جا دوست دارد و از اسراف بدش مي آيد مگر در حج و عمره . » ^{( 4 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ ما استخلف رجل علي أهله بخلافة أفضل من ركعتين يركعهما إذا أراد الخروج إلي سفر يقول : « اللّهم إنّي أستودعك نفسي و أهلي و مالي و ذرّيتي و دنياي و آخرتي و أمانتي و خاتمة عملي » إلا أعطاه الله ما سأل ( كافي ، ج4 ، ص283 ) .

2 ـ « حقّ علي المسلم إذا أراد سفراً أن يعلّم إخوانه ، و حقّ علي إخوانه إذا قدم أن يأتوه » ( كافي ، ج2 ، ص174 ) .

3 ـ « إفتتح سفرك بالصدقة و اقرأ آية الكرسي » ( كافي ، ج4 ، ص283 ) .

4 ـ « ما من نفقة أحبّ إلي الله من نفقة قصد ، و يبغض الإسراف إلاّ في حجّة أو عمرة » ( من لا يحضره الفقيه ، ج2 ، ص183 ) .

23

امام صادق ( عليه السلام ) فرمود : « مروّت بر دو گونه است ؛ مروت در حضر و مروت در سفر : . . . اما مروت در سفر آن است كه زائر توشه فراوان و عالي بردارد و به همراهانش بخشش كند و راز همراهان را نگهدارد و خنده رو و خوش برخورد باشد و از تندي و خشم و غضب دوري كند . » ^{( 1 )}

پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود : « كسي كه به مسافر مؤمني كمك دهد ، خداوند هفتاد و سه مشكل او را حل مي كند و همّ و غمّ آخرت او را برطرف مي نمايد و روزي كه نفس هاي مردم بند مي آيد خداوند گرفتاري بزرگ او را برطرف مي سازد . » ^{( 2 )}

امام باقر ( عليه السلام ) فرمود : « كسي كه سختي ها و ناراحتي هاي راه مكه را برطرف كند ، خداوند براي او حسنه مي نويسد » . ^{( 3 )}

اسماعيل خثعمي گويد : « به امام صادق ( عليه السلام ) عرض كردم :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ « المروءة مروءتان ، مروءة في الحضر ومروءة في السفر . . . وأما التي في السفر فكثرة الزاد و طيبه و بذله لمن كان معك ، و كتمانك علي القوم سرّهم بعد مفارقتك إيّاهم ، و كثرة المزاح في غير ما يسخط الله عزّوجلّ » ( من لا يحضره الفقيه ، ج2 ، ص192 ) .

2 ـ « من أعان مؤمناً مسافراً نفّس الله عنه ثلاثاً و سبعين كربة ، و أجاره في الدنيا و الآخرة من الغمّ و الهمّ ، و نفّس عنه كربه العظيم يوم يغصّ الناس بأنفاسهم » ( من لا يحضره الفقيه ، ج2 ، ص192 ) .

3 ـ « من أماط أذيً عن طريق مكة كتب الله عزّوجلّ له حسنة »

( من لا يحضره الفقيه ، ج2 ، ص147 ) .

24

ما وقتي به مكه رسيديم همراهانم مرا جهت نگهداري اثاثيه رها كردند و خود به طواف كعبه رفتند ! امام فرمود : « پاداش تو بيشتر از آنهاست . » ^{( 1 )}

تذكرات عمومي

مطالبي را كه لازم است روحانيون به آن توجه كرده ، زائران را نسبت به آن ها توصيه كنند ، فهرستوار مي آوريم :

1 ـ جمعي بودن سفر و لزوم رعايت نظم و انضباط .

2 ـ حضور در جلسات و برنامه ها رأس ساعت مقرّر .

3 ـ توجّه به شيعه بودن و مسؤوليّت سنگين آن و درك موقعيت فراهم آمده .

4 ـ شناخت پيشوايان معصوم ( عليهم السلام ) و توجّه به درخواست و انتظار آنان از شيعيان .

5 ـ ميهمان خدا و پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) و ائمه اطهار ( عليهم السلام ) بودن و لزوم رعايت آداب آن .

6 ـ رعايت اخلاق اسلامي .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ عن اسماعيل الخثعمي قال : قلت لأبي عبدالله ( عليه السلام ) : إنا إذا قدمنا مكة ذهب أصحابي يطوفون و يتركوني أحفظ متاعهم ، قال : « أنت أعظمهم أجراً » ( كافي ، ج4 ، ص545 ) .

25

7 ـ داشتن رفتار معقول و حسن خلق با كسبه و پرهيز از دروغگويي و چانه زدن هاي تحقيرآميز .

8 ـ پرهيز از خروج از اتاق و منزل بالباس زير و نامناسب .

9 ـ رعايت حجاب و ديگر شؤون اسلامي .

10 ـ متانت و رعايت حال ديگران به ويژه بيماران و سالمندان .

11 ـ رفع نياز ديگران .

12 ـ رعايت بهداشت فردي و اجتماعي .

13 ـ پرهيز از اسراف و تبذير .

14 ـ تنها بيرون نرفتن بانوان در ساعات خلوت و پاياني شب .

15 ـ تنها سوار نشدن بانوان در ماشين هاي شخصي .

16 ـ همراه داشتن پول به مقدار نياز و مراقبت از آن ، به ويژه در حال طواف و ازدحام جمعيت .

17 ـ دقت در خريد اجناس تا ناچار به پس دادن و مشكلات آن نشويد .

18 ـ غنيمت شمردن فرصت زودگذر و پرهيز از اتلاف وقت در خيابان و بازار .

19 ـ عودت ندادن كتاب هاي دعا ، مفاتيح ، مناسك و

26

امثال آن به ايران و تحويل آنها به بعثه مقام معظّم رهبري جهت استفاده زائران .

20 ـ شكرگزاري به خاطر توفيق تشرّف به مكّه و مدينه .

21 ـ سعي در نگهداري حالات روحي ايجاد شده در اين سفر .

تذكرات لازم مربوط به نماز

امام صادق ( عليه السلام ) فرموده است : « انجام يك نمازِ واجب ، بالاتر از بيست حج است . » ^{( 1 )}

1 ـ توصيه جدّي در هر جلسه به تصحيح قرائت نماز .

2 ـ بيان اهميت شركت در جماعت اهل تسنن و سفارش به آن .

3 ـ پرهيز از نشستن كنار مغازه ها و كوچه و خيابان هنگام برپايي نماز جماعت .

4 ـ پرهيز از آمدن به سوي منزل ، هنگامي كه سيل جمعيت براي شركت در نماز جماعت به سوي مسجد در حركتند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ « صلاة فريضة أفضل من عشرين حجّة » ( فروع كافي ، ج1 ، ص265 ) .

27

5 ـ اجتماع نكردن در مقابل بقيع هنگام نماز جماعت .

6 ـ برگزار نكردن نماز جماعت در هتل .

7 ـ اجتناب از تردد در مقابل صفوف نمازگزاران .

8 ـ اجتناب از گذاشتن مهر ، بادبزن ، سنگ ، كاغذ و امثال آن براي سجده در مساجد .

9 ـ آهسته خواندن اذكار نماز در جماعت .

10 ـ پرهيز از رفتن به ركوع و سجده ، زودتر از امام جماعت .

11 ـ اجتناب از بالا و پايين بردن دست ها هنگام تكبير پس از سلام نماز .

12 ـ پرهيز از خواندن نمازهاي شكسته در جماعت اهل تسنّن .

13 ـ پرهيز از خواندن نماز فرادي ، هنگام اقامه جماعت .

14 ـ شركت در نمازهاي ميت كه معمولاً بعد از نمازهاي جماعت خوانده مي شود .

15 ـ پرهيز از صحبت كردن يا خواندن قرآن ونماز هنگام اذان و ايراد خطبه هاي جمعه .

16 ـ پرهيز از خواندن نماز در كنار بقيع .

17 ـ پرهيز از خواندن نماز در مسير طواف كنندگان و

28

ايجاد مزاحمت براي آنها .

18 ـ اعلام جهت قبله در هتل پس از استقرار زائران .

19 ـ اعلام اوقات نماز .

20 ـ عدم لزوم رفتن زنان به مساجد محل .

همچنين روحانيان محترم كاروانها ، وظايف زائران را در رابطه با مسائل ذيل تبيين نمايند :

1 ـ بيان احكام سجده بر روي فرش و سنگفرش هاي مسجد .

2 ـ بيان احكام جماعت در طبقات بالا و پشت بام مسجد النبي و مسجد الحرام .

3 ـ توجيه زائران در مورد نماز جماعت صبحهاي جمعه كه در آن آياتي كه سجده واجب دارند قرائت مي شود و بيان وظيفه مأمومين .

4 ـ بيان مسائل تخيير در قصر و اتمام .

5 ـ بيان احكام نمازهاي فرادي در غير اوقات جماعت در مسجد و منزل .

6 ـ بيان احكام نماز استداره اي در مسجد الحرام .