بخش 3

50

ساختمان كعبه از سوي قصّي بن كلاب

قصيّ ، جد چهارم پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) بود و حدود يكصد و سي سال پيش از هجرت مي زيست . در آن هنگام ولايت مكه در دست او قرار گرفته و جماعت او از وي پيروي مي كردند .

قصيّ خود به تنهايي مناصب ششگانه مكه را در دست داشت كه آن منصبها عبارت بودند از :

حجابت ( پرده داري ) ، رفادت ( ميهمانداري ) ، سقايت ( آب دادن ) ، ندوه ( مؤسسه مشورتي ) ، لواء ( پرچمداري ) و قيادت ( سرداري ) .

قصيّ بن كلاب همان شخصي است كه براي نخستين بار قوم خويش ، قريش را جمع كرد و دستور داد خانه هاي خود را دراطراف كعبه بنا كنند ^{( 1 )} و بدين منظور پيرامون چهارگانه كعبه را ميان آنان تقسيم كرد .

محمد طاهر كردي در كتاب تاريخي گرانسنگ خود ^{( 2 )} به نقل از تاريخ الغازي آورده است : « درباره ساختمان كعبه به وسيله قصي در « الاعلام » آمده است كه زبير بن بكار ، قاضي مكه در كتاب « النسب » خود روايت كرده است :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مسعودي ، مروج الذهب ، ج 1 ، ص 418

2 . تاريخ القويم لمكة و بيت الله الكريم ، ج 3 ، ص69

51

« هنگامي كه قصيّ بن كلاب سالاري مكه و ولايت خانه را به دست گرفت ، هزينه آن را نزد خود جمع كرد و سپس كعبه را ويران ساخت و از نو آن را آنچنان بنا كرد كه پيش از او هيچ كس آنچنان ساختماني از كعبه بنا نكرده بود » .

ابوعبدالله محمدبن عايد دمشقي در كتاب « في مغازيه » گفته است :

« قصي بن كلاب كعبه را بنا كرد و ما وردي در احكام السلطانيه آن را تأييد نموده ، گفته است : نخستين شخص از قريش ، پس از ابراهيم ( عليه السلام ) كه ساختمان كعبه را بنا كرد ، قصيّ بن كلاب بود . او سقفي از چوب دَوْم و شاخه درخت نخل بر آن قرار دارد ^{( 1 )} » .

دركتاب « تاريخ الكعبة المعظمه » ^{( 2 )} به هنگام سخن درباره ساختمان كعبه از سوي قصي آمده است :

« او ساختمان كعبه را بيست و پنج ذراع قرار داد و سقف آن را از چوب نيكوي دَوْم ^{( 3 )} و شاخه درختان نخل پوشانيد » .

فاسي گويد :

« در اينكه ساختمان قصي از كعبه داراي بيست و پنج ذراع بوده است ، ترديدي وجود ندارد ، شايد بتوانيم آن را اينگونه تفسير كنيم كه اين مقدار ذراع ، در ارتفاع كعبه بوده است ؛ زيرا افزايش در طول و عرض كعبه هيچگاه اتفاق نيفتاده و هيچيك از بانيان كعبه ، از محدوده ساختمان حضرت ابراهيم ( عليه السلام ) تجاوز نكرده و توسعه اي بيش از آن نداده اند » .

ويژگي هاي كعبه در ساختمان قريش ^{( 4 )}

1 ـ قريش ساختمان كعبه را پنج سال پيش از بعثت پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) بنا كرد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . كاظم مدير شانه چي ، مسجد الحرام و كعبه ، ص 351

2 . نوشته حسين باسلامه .

3 . نوعي درخت نخل .

4 . محمد طاهر كردي مكي ، التاريخ القويم لمكة و بيت الله الكريم ، ج 3 ، ص143

52

2 ـ يپامبر ( صلّي الله عليه وآله ) به همراه قريش ، با حمل سنگ بر شانه هاي خود در بناي كعبه شركت داشتند .

3 ـ قريش شالوده ساختمان كعبه را بر پايه ها و اساس حضرت ابراهيم بنا كرد .

4 ـ در بناي قريش ، همانگونه كه در حال حاضر وجود دارد ، از عرض كعبه در سوي حِجر اسماعيل ، شش ذراع و يك وجب كاسته شد .

5 ـ ارتفاع كعبه به هيجده ذراع افزايش يافت .

6 ـ مانند دوران حضرت ابراهيم ( عليه السلام ) ، كعبه را از سوي حجر اسماعيل به صورت نيم دايره ساختند ( در آن هنگام ركن شامي و ركن عراقي وجود نداشت ) .

7 ـ خزانه كعبه را به همان صورت زمان حضرت ابراهيم ( عليه السلام ) قرار دادند .

8 ـ بر گرد حِجر اسماعيل ديوار كوتاهي بنا كردند . در حالي كه در ساختمان ابراهيم ( عليه السلام ) به جاي آن ، از چوب درخت اراك استفاده شده بود .

9 ـ درِ كعبه را از سطح زمين بالا بردند و آن را به وسيله سنگ ثابت كردند تا مانعي براي ورود سيل به درون كعبه شده و نيز هر كسي نتواند بدان وارد شود .

10 ـ درِ كعبه را به صورت يك لنگه ساختند ؛ به طوري كه به وسيله قفلي باز و بسته مي شد .

11 ـ براي خانه كعبه سقف قرار دادند و سپس ناوداني براي سرازير شدن آب باران از سطح آن به درون حجر تعبيه كردند .

12 ـ در درون كعبه شش ستون چوبي قرار دادند ؛ اين ستون ها در دو رديف سه ستوني از قسمت ركن شامي ، كه حجر اسماعيل در آن قرار داشت ، تا ركن يماني تعبيه شد .

13 ـ در درون خانه كعبه ( در سمت ركن شامي ) پلّكاني چوبي قرار داده شد كه به وسيله آن به بام كعبه راه پيدا مي كردند .

14 ـ ساختمان كعبه را با گِل ساختند . در صورتي كه پيشتر سنگ چين بود . در اين ساختمان بنّايي به وسيله شخصي به نام باقوم يا باخوم رومي انجام گرفت . سپس آن را با جامه زيبايي پوشانيدند .

53

15 ـ براي نخستين بار سقف و ديوارهاي دروني و ستون هاي ششگانه داخل خانه كعبه را با روغني گياهي ، رنگ زده و جلا دادند سپس بر روي ستون ها ، چهره هايي از پيامبران و فرشتگان و گُل و گياه رسم كردند . كه البته در روز فتح مكه ، به دستور رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) تمامي نقش و نگارهاي آن محو و نابود گرديد .

گفته مي شود قريش به علت كمبود هزينه ساختمان كعبه ، از عرض آن كاسته و به حجر اسماعيل افزودند .

در حالي كه در اين باره روايات متعددي از آن جمله از حضرت صادق ( عليه السلام ) نقل گرديده است كه حتي به اندازه يك قطعه ناخن از كعبه كاسته نشد . ^{( 1 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . جامع احاديث الشيعه ، كتاب حج ، ج 10 ، باب چهارم در حدود مسجد و خانه كعبه .

54

كعبه پس از دوران قصّي

ابوالوليد ازرقي از مهدي بن ابوالمهدي ، از عبدالله بن معاذ صنعاني از معمر ، از زهري نقل مي كند كه گفت :

« هنگامي كه پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) به سن بلوغ رسيد ، زني از قريش با عود سوزي كنار كعبه آمد . شراره اي از عود در جامه كعبه گرفت و آن رابه آتش كشانيد » .

قولي ديگر در اين باره گفته است كه :

« چون سيلي در مكه آمد ، كعبه را ويران نمود ^{( 1 )} » .

دراين هنگام قريش به فكر ويران كردن كعبه افتادند ولي از خراب كردن آن بيم داشتند . وليد بن مغيره به آنان گفت : آيا با ويران كردن خانه كعبه قصد اصلاح داريد يا قصد تباهي ؟ گفتند : حتماً قصد اصلاح داريم .

وليد گفت : خداوند كساني را كه قصد اصلاح دارند نابود نمي كند . پرسيدند : چه كسي بالاي خانه مي رود تا آن را ويران كند ؟ وليدبن مغيره گفت : من بالا روم و آن را ويران كنم .

وليد روي ديوار رفت و با خود تبر برد و عرضه داشت پروردگارا ! ما قصدي جز اصلاح نداريم و تخريب را آغاز كرد . قريش وقتي خرابي را ديدند و عذابي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . تاريخ يعقوبي ، ج 1 ، ص 373

55

كه از آن مي ترسيدند فرا نرسيد ، با او همراهي كردند و چون خانه را ساختند و به جايگاه حجر الأسود رسيدند ، درباره اينكه افراد كدام قبيله سنگ را از زمين بردارند ، به جدال پرداختند . سرانجام تصميم بر اين شد نخستين كسي كه به كنار كعبه درآيد ، او را حَكَم قرار دهند و همگي بدين كار راضي شدند ^{( 1 )} .

در اين هنگام ديدند كه محمد امين وارد شد . ايشان در آن هنگام نوجواني بود و جامه اي راه راه بر تن داشت . پس ايشان راحَكَم قرار دادند و او دستور داد حجرالأسود را در ميان پارچه اي قرار دهند و آنگاه به سالار هر قبيله فرمودند كه گوشه اي از پارچه را بگيرد و آنان پارچه را همراه سنگ برداشتند و محمد امين خود سنگ را بر جايگاه آن نصب كردند » .

يعقوبي درتاريخ خود آورده است كه هر قبيله ، گوشه اي از ردا را گرفته ، بلند كردند ، سپس رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) آن را گرفت و در جاي خود نهاد . آنگاه براي كعبه سقفي ساختند . ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ازرقي ، اخبار مكه ، ج 1 ، ص 128 ، ترجمه دكتر محمود دامغاني .

2 . تاريخ يعقوبي ، ج 1 ، ص 374

56

كعبه در دوره امويان

پس از شهادت امام حسين ( عليه السلام ) به نظر مي رسيد مانعي در برابر حاكميت بني اميه و يزيد بن معاويه وجود ندارد ، گرچه در ظاهر چنين به نظر مي رسيد ليكن در حقيقت انقلاب كربلا به بيداري مردم انجاميد . در اين ميان عبدالله بن زبير از موقعيت خود در حجاز استفاده كرد و با به شهادت رسيدن امام حسين ( صلّي الله عليه وآله ) در كربلا ، شخصيتي بي رقيب شد اما به صورت علني نمي توانست با يزيد به مبارزه برخيزد . پيشنهاد او تعيين خليفه بر اساس شورا بود ^{( 1 )} و در اين ميان كار بيعت با مردم حجاز را آغاز كرد . يزيد وقتي چنين ديد ، با ارسال هدايايي قصد آن داشت كه ابن زبير را بفريبد اما ابن زبير زير بار نرفت و مخالفت خود را جدي تر آغاز نمود و گروهي از مردم مدينه و مكه به او پيوستند ^{( 2 )} .

يزيد براي بار دوم گروهي از بزرگان شام را نزد وي فرستاد ليكن اين بار هم نتيجه اي به دست نياورد . پس تصميم به سركوبي وي گرفت . در اين هنگام مردم مدينه بر ضدّ وي قيام كردند . يزيد مسلم بن عقبه مُرّي را همراه سپاهي از مردم شام به جنگ با مردم مدينه گسيل داشت و دستور داد كه پس از آسوده شدن از مدينه روانه مكه شده و به جنگ با ابن زبير بپردازد .

او در ميان راه به هلاكت رسيد و حصين بن نمير كندي جايگزين شد . نامبرده پس از

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . انساب الاشراف ، ج 4 ، صص 16 و 17

2 . انساب الاشراف ، ج 4 ، ص 17

57

كشتار و به خاك و خون كشيدن اهل مدينه رو به سوي مكه نهاد و چند روزي در مكه با ابن زبير به جنگ پرداخت . ابن زبير به همراه ياران خود در مسجد الحرام و پيرامون كعبه متحصن و پناهنده شد . ابن نمير به كوه ابوقبيس و كوه احمر كه به آنها اخشبان هم مي گويند منجنيق نصب كرد و از آنجا به ايشان سنگ پرتاب مي كرد . سنگ ها به كعبه خورده و جامه هاي آن همچون گريبان جامه زنان شكافته شد و ضربات سنگ هاي منجنيق بنيان كعبه را سست كرد . گويند مردي از ياران ابن زبير در يكي از خيمه ها ، كه در مسجد الحرام ميان ركن يماني و ركن اسود برپا كرده بودند آتشي افروخت . شراره اي از آتش به خيمه رسيد و آتش گرفت . در آن روز باد توفان سختي بود و باد شراره آتش را به جامه كعبه رسانيد و جامه و رديف هاي چوب ساج ساخت قريش در كعبه آتش گرفت .

اين آتش سوزي روز شنبه ، سوّم ربيع الأول سال 63 هجري و بيست و هفت روز پيش از رسيدن خبر مرگ يزيد بن معاويه بود . وقتي كعبه آتش گرفت ، حجرالأسود در اثر حرارت شكافته شد و ديوارهاي كعبه چنان سست شد كه اگر كبوتري روي سنگ ها مي نشست فرو مي ريخت ! در آن هنگام كعبه برهنه و عاري از جامه بود ^{( 1 )} .

ابن زبير در جمادي الاخر سال 64 هجري ، كعبه را خراب كرد تا آن را به زمين رسانيد و از حصين بن نمير در اين كار ياري طلبيد . ليكن او از كمك در اين باره خودداري نمود .

ويژگي هاي ساخت كعبه از سوي عبدالله بن زبير ^{( 2 )}

1 ـ آغازگر خرابي كعبه شخص ابن زبير بود . او ابزار به دست گرفت و از بالاي بام كعبه به تخريب پرداخت و سنگ هاي آن را از جا برآورد و سپس ساير مردم از او پيروي كردند .

2 ـ وي پوششي از چوب در پيرامون كعبه قرار داد تا در داخل ، كارگران مشغول به

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ازرقي ، اخبار مكه ، ج 1 ، ص 161 ، ترجمه دكتر محمود دامغاني .

2 . محمد طاهر كردي ، التاريخ القويم لمكّة و بيت الله الكريم ، ج 3

58

ساختمان كعبه شوند و مردم در خارج آن به دور كعبه طواف كنند .

3 ـ ابن زبير ، كعبه را بر پايه هاي بناي ابراهيمي استوار كرد .

4 ـ بخشي از حجر اسماعيل كه در بناي قريش از كعبه جدا شده بود ، بار ديگر به درون خانه كعبه افزوده شد . بنابراين ، كعبه را به همان اندازه اي بنا كرد كه حضرت ابراهيم ( عليه السلام ) ساخته بود .

5 ـ بر ارتفاع كعبه به مقدار افزوده قريش اضافه كرد . بدين ترتيب ارتفاع كعبه به بيست و هفت ذراع رسيد .

6 ـ دو در براي كعبه ساخت ؛ دري ورودي از سمت شرق و دري براي خروج از آن از سمت غرب .

7 ـ آن دو در ، بر خلاف بناي قريش ، كه با فاصله كمي از زمين ساخته شده بود ، بر روي زمين قرار گرفت .

8 ـ درها دو لنگه اي و با ارتفاع يازده ذراع ساخته شدند .

9 ـ ابن زبير براي كعبه چهار ركن قرار داد . بدين صورت كه از سوي حجر اسماعيل ـ به جاي نيم دايره كه قريش ساخته بودند ـ دو ركن افزود .

10 ـ هر چهار ركن ، تا زمان قتل او استلام مي شد .

11 ـ در ركن شامي ، در درون كعبه ، پلّكان گردي از چوب و مزين به طلا ساخته شد كه از آن به بام كعبه مي رفتند . همچنين ناوداني بر بام خانه قرار داد كه آب آن را به داخل حجر مي ريخت .

12 ـ در درون كعبه به جاي شش ستوني كه قريش ساخته بود ، سه ستون چوبي قرار داده شد .

13 ـ كعبه را با گچ ، و به قولي از مخلوط سرب و رس ساختند .

14 ـ هنگامي كه ابن زبير از ساختن كعبه فراغت يافت ، درون و برون كعبه را ، از بالا تا پايين با مشك و عنبر خوشبو كرد و سپس آن را با پارچه « ديباج » ^{( 1 )} و به روايتي با

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . نوعي ابريشم گران قيمت و ضخيم .

59

« قباطي » ^{( 1 )} پوشانيد .

15 ـ تاريخ بناي اين ساختمان ، سال 64 هجري و به روايتي سال 65 هجري بوده است .

ساختمان كعبه به همين وضع بود تا اينكه حَجّاج بن يوسف ثقفي مكه را فتح كرد . عبدالملك بن مروان به او نامه اي نوشت و دستور داد آنچه را كه ابن زبير به خانه افزوده ، خراب كند . حَجّاج نيز چنين كرد و آن را به همان صورت زمان قريش بازگردانيد . او از آنچه كه ابن زبير بدان اضافه كرده بود ، كاست و دري را كه در پشت خانه گشوده بود ، بست .

ويژگيهاي ساختمان كعبه از سوي حَجّاج ^{( 2 )}

1 ـ او كعبه را مانند ساختمان زمان قريش بنا كرد .

2 ـ حَجاج افزوده شش ذراع و يك وجبي ابن زبير به كعبه را از قسمت حجر خراب كرد و مجدداً آن را به حجر افزود . اما سه ديوار ديگر را به حال خود واگذاشت .

3 ـ مانند ابن زبير براي كعبه چهار ركن ساخت .

4 ـ درِ شرقي خانه را بالا برد و مانند بناي قريش آن را با سنگ هاي كعبه استوار ساخت .

5 ـ وي از ارتفاع درِ كعبه چهار ذراع و يك وجب كم كرد .

6 ـ درِ غربي كعبه را ، كه به وسيله ابن زبير گشوده شده بود ، بست .

7 ـ ساختمان حجاج بر اساس ساختمان قريش بود ، به جز آنكه مانند ابن زبير در ديوار كعبه از سوي حِجر دو ركن قرار داد و مانند بناي قريش آن را دايره اي ساخت .

8 ـ پله هاي دروني كعبه ، ساخته حجاج است ؛ زيرا اين پله در ديواري قرار داشت كه حجاج آن را منهدم كرد . همچنين درگاه درِ شرقي كعبه تا زمين ، از ساخته هاي حجاج

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . قباطي بر گرفته از نام قبطيان ، ساكنان مصر كهن بوده و اين نوع بافته از ديرباز در اين سرزمين شهرت فراوان داشته است . به نظر مي رسد كه در آن هنگام از بافته هاي مقاوم و ارزشمند به شمار مي آمده است .

2 . محمد طاهر كردي ، التاريخ القويم لمكة و بيت الله الكريم ، ج 3

60

بود ، زيرا كه وي اين در را مجدداً از سطح زمين بالا برد .

9 ـ اين ساختمان در سال 74 هجري بنا شد .

از اين پس كعبه همچنان بر اين شكل پايدار باقي ماند تااينكه در آغاز قرن دهم هجري ، پس از يكي از سيل هاي متعدد كه مكه همواره در معرض آن قرار داشت ، دو قطعه از سنگهاي زير بناي خانه كعبه را فرو ريخت .

سه نفر از پيشوايان مذاهب سنت مكه و شيخ الاسلام استانبول ، بر آن بودند كه كار تعمير كعبه بي درنگ آغاز شود ، ولي امام شافعي مكه معتقد بود كه خراب كردن خانه خدا جايز نيست . سرانجام پس از بحث ها و شورهايي كه صورت گرفت ، امام شافعي اجازه داد كه خانه كعبه نوسازي شود . مردم شهر مكه نيز مورد مشورت قرار گرفتند و آنان هم اين كار را ضروري دانستند . نوسازي خانه كعبه زير نظر يكي از عمّال سلطان عثماني ، كه مردي چركسي بود ، صورت گرفت .

آنان هنگام نوسازي ، به سنگ هاي سبز ، كه تصور مي شد سنگ هاي نصب شده به دست حضرت ابراهيم ( عليه السلام ) است ، رسيدند و ديوار كعبه جديد را بر اين سنگ هاي سبز ، به شكل سابق بنا كردند و بيشتر مصالح به كار برده شده در ساختمان كعبه پيشين را در آن بكار بردند . در درون كعبه ستون هاي قديمي را با اندودي محافظ كه عبارت از محلولي از زعفران و ضمغ عربي بود ، پوشاندند .

درِ خانه كعبه را كه آراسته به صفحاتي از سيم و زر اهدايي از سوي سلطان سليمان عثماني بود ، بر جاي خود نهادند .

محمد طاهر كردي در كتاب « التاريخ القويم لمكة و بيت الله الكريم » در اين باره چنين آورده است :

« در ساعت دو بامداد روز چهارشنبه ، نوزدهم شعبان سال 1039 هجري باران شديد و سيل آسايي درمكه و نواحي آن باريدن گرفت كه در نتيجه ، سيل وارد مسجد الحرام شد و آب تا نزديكي قفل در كعبه بالا آمد . به عبارت ديگر ، ارتفاع آب به حدود دو متر از سطح زمين مسجد الحرام رسيد . بعد از ظهر روز بعد ؛ يعني پنجشنبه ، ديوار سمت شامي كعبه فرو ريخت . بدين ترتيب در اين ستون ها

61

دو سوم از ديوار و بخش هايي از سقف باقي ماند . به دستور سلطان مراد عثماني ، بازسازي كعبه آغاز شد و اين كار در ماه رمضان سال 1040 هجري به پايان رسيد » .

سيد زين العابدين بن نورالدين بن مراد بن علي بن مرتضي الحسيني الكاشاني ^{( 1 )} يكي از مجتهدان كاشاني آن عصر ، شرح بناي كعبه را در دو رساله ، يكي به فارسي و ديگري به عربي هر دو بنام « مفرحة الأنام في تأسيس بيت الله الحرام » بيان كرده است . دو رساله يادشده را مرحوم شيخ آقا بزرگ تهراني صاحب « الذريعه الي تصانيف الشيعه » در كتابخانه ملاّ محمد علي خوانساري در نجف اشرف مطالعه كرده و نسخه فارسي آن را در كربلا نزد شيخ محمد علي قمي ديده است ^{( 2 )} .

سيد زين العابدين از شاگردان موسي محمد امين استرآبادي بوده و او را در مكه به جرم تشيع به شهادت رسانده اند . شرح احوال او در « رياض العلما » و « مستدرك الوسائل » و « نجوم السماء » و « دار الاسلام » آمده است و همگان او را باني يازدهمين بازسازي كعبه معرفي كرده اند . سيد محسن امين عاملي ^{( 3 )} ، توفيقي را كه در بناي كعبه نصيب سيدزين العابدين شده است ، از نوشته خود او چنين شرح مي دهد :

« سپيده دم روز چهارشنبه ، نوزدهم شعبان 1039 هـ . ق . باراني چنان شديد ـ كه گويي دهان مشك ها را گشوده باشند ، مدت دو ساعت و دو درجه ـ بر مكه فرو باريد . سيل وارد مسجد الحرام شد و به اندازه دو ذراع و ربع ذراع از سر كعبه گذشت و چهار هزار و دو نفر مرد و زن و كودك در آن حادثه جان سپردند . . .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ميرزا زين العابدين كاشاني از علماي قرن يازدهم هجري و از شاگردان ملا محمد امين استرآبادي بنيان گذار تفكر نوين اخباري و صاحب فوائد المدينه است . وي از عالمان مقيم مكه بوده و در همين شهر به دست سنيان متعصب به شهادت رسيده است . در آن هنگام به علت اختلاف شيعه و سني درباره روز عرفه و عدم تبعيت شيعيان از سنيان ، افراطيون سني دست به شهادت زائران شيعي مي زدند . ميرزا زين العابدين نيز به تصريح عبدالحي رضوي ، به همين دليل به شهادت رسيده است .

( نكـ : حديقة الشيعه ، عبدالحي رضوي ، نسخه 1124 ، كتابخانه آية الله مرعشي نجفي ، برگ 49 ) .

2 . الذريعه الي تصانيف الشيعه ، ج 1 ، صص 362 و 363

3 . اعيان الشيعه ، ج 7 ، صص 168 و 169

62

روز پنجشنبه بيستم شعبان ، ديوارهاي شرقي و شامي ؛ يعني تقريباً نصف كعبه فرو ريخت . اين واقعه در عهد سلطنت سلطان مراد چهارم ، پادشاه عثماني اتفاق افتاد . . . من با شريف مكه مذاكره كردم كه خانه خدا را بايد به نفقه اهل خير و به دست خود ايشان نوسازي كرد و در ظاهر آن را به سلطان نسبت داد . شريف ابتدا موافقت كرد اما كساني او را از اين اقدام منصرف كردند . من نزد خدا تضرع كردم كه از اين سعادت چيزي هم نصيب من فرمايد . خبر ويراني كعبه به سلطان عثماني رسيد و دستور داد كعبه را از كف زمين ويران و سپس نوسازي كنند .

دو نفر را هم از سوي خود براي سركارگري به مكه فرستاد . روز سه شنبه ، سوم جمادي الآخر سال 1040 هـ . ق . شروع به كندن ديوارهاي كعبه نمودند و من هم با ساير كارگران مشغول بنّايي شدم . از الطاف الهي اين بود كه وكيل سلطان و مباشر او ، هر دو مؤيد من شدند و به طوري كه درباره بناي كعبه هر چه به ايشان مي گفتم به كار مي بستند . . . همه ديوارهاي كعبه را جز ركن حِجريه ، تا جايي كه حجر الأسود را بر آن كار گذاشته بودند برچيدند . براي اينكه كسي به حجر دست نزند ، سنگي روي آن گذاشتند . من به دو فرستاده ، دربار اسلامبول گفتم بايد ركن و حجر را با احتياط بيشتري محافظت كرد و آنان پوششي از تخته روي آن گذاشتند . شب يكشنبه بيست و دوم ماه جمادي الآخر تصميم گرفته شد كه از فردا صبح ، كار بناي خانه را آغاز كنند و در آن شب من با زاري و ابتهال از خداي تعالي التماس كردم كه مرا سازنده خانه خود قرار دهد . با خود انديشيدم وقتي شريف مكه و شيخ الحرم و قاضي و وكيل سلطان و علما و خادمان حرم هستند از من با اين ناتواني چه كاري ساخته است ؟

پس غسل كردم و هنگام سحر وارد مسجد الحرام شدم . ازتوفيقات الهي اين بود كه بعد از نماز صبح غير از مباشر و چند كارگر ، كسي در مسجد نماند . وقتي مباشر مرا ديد ، گفت : سيد زين العابدين ! فاتحه بخوان . من فاتحه و دعاي سريع الاجابه را ـ كه در كافي روايت شده است و با « ألّلهُمَّ اِنّي أَسْئَلُكَ بِاسْمِكَ الْعَظِيمِ الاَْعْظَم . . . » شروع مي شود ـ خواندم . آنگاه سنگ مبارك ركن غربي را به دست گرفتم و محمد حسيني ابرقويي ، كه از صلحا بود ، طاسي پر از ساروج پيش من آورد . آن ساروج را در زاويه ركن غربي زمين ريختم و پهن كردم .

63

بسم الله گفته سنگ را بر اساس ابراهيم ( عليه السلام ) كار گذاشتم . روز نهم رجب به حجرالأسود رسيدند . من به نفس خود ، سه ذراع از ارتفاع و تمامي عرض روي ركن حجر الاسود را ساختم . بسيار كوشيدند حجرالأسود را از جاي خود بردارند اما نتوانستند . آن روز من دعايي را كه معروف به سيفي است مي خواندم و بيست و هفت بار مكرر نمودم . در بيست و دومين بار بود كه باب كعبه را كار گذاشتند .

روز سيزدهم شعبان ستونهاي خانه خدا را به درون كعبه برديم .

روز پانزدهم همين ماه ، از باب كعبه وارد شدم و چهار سنگ به دست خود بر ديوارهاي داخلي كار گذاشتم . يك سنگ در زاويه حجرالأسود و سنگي درحطيم و سنگي در زادگاه اميرالمؤمنين ( عليه السلام ) كه تخميناً سه ذراع از زاويه حجرالأسود فاصله دارد و سنگي هم در زاويه ركن يماني . روز هيجدهم شعبان ، الواحي را بين ستونهاي خانه ، كه به سقف متصل بود ، قرار داديم و من آنها را به ستون متصل نمودم . در سلخ شعبان ، ميزاب الرحمه ـ ناودان كعبه ـ را كار گذاشتند . در دوم رمضان به نصب سنگهاي مرمر بر ديوارهاي داخلي خانه پرداختند و همه آن ديوارها و كف خانه را با مرمر پوشاندند و فرش كردند . روز چهارشنبه بيست و هفتم رمضان ، كار نوسازي كعبه به پايان رسيد و مردم روز جمعه آخر رمضان داخل كعبه شدند .

بناي كعبه كنوني ، همان ساختمان سلطان مراد چهارم از پادشاهان عثماني است كه در سال 1040 هجري بر اثر ورود سيل به مسجد الحرام و تخريب آن از نو بنا گرديد . اين ساختمان استحكام و قدرتمندي كامل دارد ؛ به طوري كه تاكنون پابرجا و استوار مانده است .

ساختمان كعبه از سنگ هاي بزرگي به رنگ سياه متمايل به كبودي ساخته شده است . اين سنگها از دل كوه هاي مكه استخراج شده و بسيار سخت و قوي مي باشند .

سنگ هاي كعبه از دو نوع بزرگ و كوچك تشكيل شده است كه بزرگترين آنها به طول صد و نود سانتي متر و عرض پنجاه سانتيمتر و ارتفاع بيست و هشت سانتيمتر است و كوچكترين سنگهاي كعبه حدود پنجاه سانتيمتر طول و چهل سانتيمتر عرض دارد » .

64

محمد طاهر كردي در كتاب خود مي نويسد : در روز دوشنبه ، بيست و هشتم ماه رجب سال 1377 هجري به هنگام آغاز طرح توسعه حرمين شريفين ، جامه كعبه به جهت تعمير و مرمت سقف خانه كعبه ، از روي آن برداشته شد .

اينجانب از اين فرصت طلايي استفاده كردم و سنگهاي آشكار بر روي ديوار كعبه را از بالا تا شاذروان بر روي زمين شمارش نمودم .

جدول زير بر اساس همين شمارش تهيه شده است :

چهار سمت كعبه / تعداد سنگها

ديوار شرقي كعبه كه درِ كعبه در آن قرار دارد / 419

ديوار غربي كعبه / 449

ديوار جنوبي ( ميان ركن حجرالأسود و ركن يماني ) / 428

ديوار شمالي كه در آن ناودان و حجر اسماعيل قرار دارد / 318

بنابراين ، مجموع سنگ هاي آشكار خارجي كعبه ، از بالا تا پايين ، به جز سنگهاي شاذروان ، 1614 عدد مي باشد .

گفتني است كه اين تعداد مربوط به سنگ هاي آشكار ديوار خارجي كعبه است و شمارش تعداد سنگهاي به كار رفته در ديوارهاي كعبه ، غيرممكن است و به نظر مي رسد سنگهاي آن چندين برابر اين تعداد باشد ؛ زيرا عرض ديواهاي كعبه ميان نود تا يكصد سانتيمتر است و براي ساختن ديواري بدين عرض به تعداد بسيار زيادي سنگ نيازمند است .

65

اندازه هاي كعبه در ساختمان هاي چهارگانه

ابوالوليد ازرقي در كتاب تاريخي اخبار مكه ، درباره اندازه هاي كعبه معظمه در ساختمان هاي چهارگانه چنين آورده است :

اندازه كعبه در ساختمان حضرت ابراهيم ( عليه السلام ) ذراع

ارتفاع كعبه9

طول ديوار شرقي كه در كعبه در آن قرار دارد32

طول ديوار غربي31

طول ديوار شمالي كه حِجر اسماعيل در آن قرار گرفته است22

طول ديوار جنوبي ( ميان ركن حجرالأسود و ركن يماني ) 22

اندازه كعبه در ساختمان قريشذراع

بلندي و ارتفاع كعبه18

طول ديوار شرقي كه درِ كعبه در آن قرار دارد26

طول ديوار غربي كعبه26

طول ديوار شمالي كعبه كه حجر اسماعيل در آن قرار گرفته است22

طول ديوار جنوبي كعبه كه ميان ركن حجرالأسود و ركن يماني است20

66

اندازه كعبه در ساختمان عبدالله بن زبيرذراع

ارتفاع كعبه27

طول ديوار شرقي كعبه32

طول ديوار غربي كعبه31

طول ديوار شمالي كعبه22

طول ديوار جنوبي كعبه20

اندازه كعبه در ساختمان حَجّاجذراع

ارتفاع كعبه27

طول ديوار شرقي كعبه26

طول ديوار غربي كعبه26

طول ديوار شمالي كعبه22

طول ديوار جنوبي كعبه20

محمد طاهر كردي در « التاريخ القويم لمكّة و بيت الله الكريم » آورده است :

اندازه هاي كعبه مشرفه و ابعاد آن را ، بر اساس واحد اندازه گيري متر ، كه در زمان كنوني معمول است ، به نقل از مهندسان مصري در سال 1377 هـ . ق . چنين آورده است :

اندازه ها و ابعاد كعبه مشرفه بر اساس واحد اندازه گيري مترسانتي مترمتر

ارتفاع در كعبه از سطح زمين مطاف921

طول قفل در كعبه340

فاصله ميان حفره كنار درِ كعبه تا پنجره مقام ابراهيم ( عليه السلام ) 869

فاصله ميان حفره ياد شده تا ابتداي فضاي حجر ( انتهاي ضلع كعبه ) 605

فاصله ابتداي حفره ياد شده تا ركن حجرالأسود804

67

اندازه ها و ابعاد كعبه مشرفه بر اساس واحد اندازه گيري مترسانتي مترمتر

فاصله ميان حفره فوق تا ابتداي درگاه درِ كعبه600

فاصله ميان شاذروان دركنار حجرالأسود تا ملتزم001

ارتفاع كامل ديوار كعبه در سمت شرقي9512

ارتفاع كامل ديوار غربي كعبه9512

ارتفاع كامل ديوار شمالي كعبه9512

ارتفاع كامل ديوار جنوبي كعبه9512

معجنه

لازم به يادآوري است كه تا پيش از طرح توسعه حرمين به سال 1377 هجري ، حفره اي در كنار سمت راست درِ كعبه به نام معجنه وجود داشت . در باره اين گودال فرو رفته ، روايت ها متفاوت است .

برخي مي گويند محلّ نماز جبرئيل بوده كه كيفيت و چگونگي خواندن نماز توسط اين فرشته الهي به رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) آموزش داده شده است .

بنا به روايتي ديگر ، اين گودال جايي بوده كه حضرت ابراهيم ( عليه السلام ) هنگام بناي كعبه ، ملاط بنايي خود را در آن ساخته و مخلوط كرده است .

ليكن طبق روايات و اخبار رسيده ، ابراهيم ( عليه السلام ) در ساخت كعبه سنگها را يكي بر ديگري نهاده و از گچ و ملاط استفاده اي نكرده است و مواد ساختماني براي اولين بار در بناي قريش استفاده شده است .

از سوي ديگر ، اگر اين روايت صحيح بدانيم ، باشد لازم است كه چهار سمت كعبه چنين حفره اي وجود داشته باشد .

از اين رو ، به نظر مي رسد كه روايت نخستين صحيح تر باشد . البته اكنون ديگر اين گودال ديگر وجود ندارد و در محلّ آن بر روي شاذروان نبشته كهني به طول هفتاد سانتيمتر و عرض سي و چهار سانتيمتر قرار داده شده كه بر روي آن اين نوشته ديده مي شود :

68

« بسم الله الرحمن الرحيم ـ أمر بعمارة المطاف الشريف ، سيّدنا و مولانا الإمام الأعظم ، المفترض للطاعة علي سائر الأمم ، ابوجعفر المنصور المستنصر باللّه ، أمير المؤمنين ، بلغه الله اماله و زين بالصالحات أعماله ، و ذلك في شهور سنة احدي و ثلاثين و ستمائة و صلّي الله علي سيدنا محمد » .

اين سنگ نبشته نشان دهنده تعمير و تجديد مطاف شريف به وسيله ابوجعفر منصور المستنصر بالله در سال 621 هجري است . گفتني است كه ابوجعفر منصور ياد شده در اين لوح ، غير از ابوجعفر منصور پدر « محمد المهدي » است كه در سال 137 هجري مسجد الحرام را توسعه داد » .

اندازه هاي ركن ها

نويسنده كتاب التاريخ القويم درباره اندازه هاي ميان ركنها ، اين گونه آورده است :

اندازه هاي ميان ركن هاسانتي مترمتر

فاصله ميان ركنهاي عراقي و حجرالأسود از بيرون كعبه بدون شاذروان7111

فاصله ميان ركن شامي تا ركن يماني ، از خارج كعبه ، بدون شاذروان0912

فاصله ميان ركن عراقي تا ركن شامي ، ازخارج كعبه ، بدون شاذروان0010

فاصله ميان ركن يماني ، تا ركن حجرالأسود ، از خارج كعبه ، بدون شاذروان1710

فاصله ميان ركن عراقي و ركن شامي به همراه شاذروان2011

فاصله ميان ركن حجرالأسود و ركن عراقي به همراه شاذروان3511

فاصله ميان ركن حجرالأسود و ركن عراقي به همراه شاذروان8012

فاصله ميان ركن يماني و ركن شامي به همراه شاذروان3013

فاصله ميان ركن عراقي و ركن حجرالأسود از درون كعبه ( ديوار شرقي ) 799

فاصله ميان ركن شامي تا ركن يماني از درون كعبه ( ديوار غربي ) 1110

فاصله ميان ركن عراقي تا ركن شامي از درون كعبه به همراه پله آن987

فاصله ميان ركن يماني و ركن حجرالأسود از درون كعبه177

فاصله ميان دو طرف ديوار نيم دايره اي حِجر اسماعيل737

69

اندازه هاي ميان ركن هاسانتي مترمتر

فاصله ميان ديوار حجر اسماعيل و ديوار كعبه478

ارتفاع ديوار حِجر اسماعيل121

قطر ديوار حجر اسماعيل561

درون كعبه در دوران كنوني

درروزهاي پاياني رجب سال 1416 هجري قمري ، مطابق با دي ماه 1374 شمسي جهت انجام عمره رجبيه و شعبانيه توفيق نصيبم شد و راهي آن ديار پربركت شدم و پس از يك هفته توقف در مدينه پيامبر و زيارت تربت پاكش و زيارت قبور ائمه اطهار ( عليهم السلام ) و صديقه كبري حضرت زهرا ( عليها السلام ) و ديگر بزرگان مدفون در تربت بقيع و درك مواقع متبركه در اين شهر ، به سوي مكه رهسپار گشتم .

در صبح روز دوشنبه ، هفتم شعبان ، در حوالي ساعت هشت بامداد به صورت معجزه آسا موفق شدم كه پا به دورن كعبه مكرّمه بگذارم . با اينكه دماي هواي بيرون بسيار لطيف و خنك بود ليكن درون بيت از گرمايي حدود چهل درجه گواهي مي داد . ابتدا در كنار ركن حجرالأسود به نماز ايستاده و دو ركعت نماز خواندم سپس به همين ترتيب در چهارركن و به طرف چهار ديوار دروني كعبه نماز گزاردم .

در محلّي كه پيامبر گرامي اسلام در فتح مكه ( بنا به قولي ) در نزديكي ركن يماني نماز گزاردند ، نيز دو ركعت نماز بجا آوردم . سپس اين ويژگيها را از درون كعبه به خاطر سپردم :

درِ كعبه داراي دو جدار بيروني و دروني است كه همه باطلاي بسيار زيبايي پوشيده شده است . گفته مي شود و زن درِ كعبه به دويست و هشتاد كيلوگرم مي رسد كه با پوششي از طلا تزيين شده است .

روي درِ كعبه به طرز بسيار زيبايي آيات قرآن به خط ثلث مزين گرديده و قفل مطلاي بسيار زيبايي كه مزين به آيات قرآن است ، در را قفل مي كند .

70

كليد كعبه هم از طلا ساخته شده است . درگاه درِ خانه كعبه كه از سنگ تيره اي ساخته شده است وسعتي حدود يك و نيم در يك متر داشته و به اندازه بيست سانتيمتر گودتر ازكف درون بيت است .

در درون كعبه سه ستون چوبي منبّت كاري شده از چوب سختي وجود داشت كه قطر هر يك حدود بيست و پنج سانتيمتر به نظر مي رسيد . اين سه ستون به صورت شكل ترسيم شده در زير قرار داشت :

محلّ سه ستون چوبي منبّت كاري شده در درون كعبه

در داخل كعبه دور تا دور ديوارها تا حدود ارتفاع دو متر ، از سنگ مرمر سفيد متمايل به زرد كهربايي پوشيده شده و كف خانه هم از همين سنگها فرش گرديده بود .

كعبه داراي دو سقف است كه سقف اصلي از درون بيت ديده نمي شود و روي سقف داخلي كعبه تا لبه سنگها ، در اطراف ، با پرده ابريشم قرمزِ رنگ پريده اي كه نشان از سال ها قدمت آن داشت ، پوشانيده شده بود .

بر روي جامه اسامي پروردگار و عباراتي چون « لا إله إلاّ الله » ، « محمد رسول الله » ، « يامنّان » ، « يا حنّان » و يا « يا كريم » نقش بسته بود . ستون ها تا مرز سنگ هاي ديوار ، از چوب و بالاتر از آن را جامه پوشانيده بود .

پلكان بام خانه خدا در ناحيه ركن عراقي ، پس از ورود به درون بيت در دست راست قرار دارد و با جامه اي كه از بالا بر روي آن افتاده بود ، چيزي از در و محل آن به نظر نمي رسيد .

درناحيه ركن عراقي ، از درون كعبه ، برآمدگي يك متري وجود داشت كه نشان دهنده درِ بام كعبه بود . در درون بيت ، در جانب ركن يماني ، هيچگونه اثري از شكاف ورودي حضرت فاطمه بنت اسد ، به هنگام زايمان حضرت علي بن ابي طالب ( عليه السلام ) وجود نداشت .

بر روي ديوارهاي شرقي و شمالي و غربي ، سنگ نوشته هايي ديده مي شد كه

71

تاريخ تغييرات و ترميم هاي كعبه و مسجد الحرام در آن حك گرديده بود .

در سال 1416 هـ . ق . بر اثر رطوبتي كه در طول سالها از بام كعبه به درون ديوارها نفوذ كرده بود ، سقف كعبه مكرمه دچار فرسودگي و ترك هايي گشته و برخي از ديوارها دچار برآمدگي شده بود . در اين باره از سوي پادشاه عربستان فرماني صادر گرديد و به دنبال آن انجمني از علما و مهندسان و صاحبنظران تشكيل گرديد . موارد مورد بررسي قرار گرفت و درباره اصلاح آن ، به چاره انديشي و تبادل نظر پرداختند . پس از آن ، از تاريخ دهم محرم 1417 كار ساختمان و ترسيم كعبه آغاز گرديد . بدين منظور در پيرامون كعبه همچون سنتهاي پيشين پوششي چوبي مكعب شكلي را به وجود آوردند ؛ به طوري كه تنها از كعبه ، حجرالأسود قابل دسترسي بود . اين عمليات به مدت سه ماه به طول انجاميد و در تاريخ بيست رجب 1417 هجري به پايان رسيد .

در همين ايام ؛ يعني در تاريخ بيست و شش رجب كه همزمان با شب مبعث پيامبر گرامي اسلام ( صلّي الله عليه وآله ) بود ، بار ديگر توفيق عمره نصيب اينجانب گرديد و رهسپار آن ديار مقدس شدم .

در روز چهارشنبه هفت شعبان در ساعت حدود هشت صبح مجدداً درِ كعبه گشوده شد و باز توفيق تشرّف به درون آن نصيبم گرديد .

درون كعبه حال و هواي ديگري داشت . تغييرات فراواني را در آن داده بودند كه به ذكر اين تغييرات مي پردازم :

سقف دومي را كه درون كعبه در زير سقف اصلي قرار داشت برداشته بودند .

حدود 32 ديوار درون كعبه ، از ارتفاع كف تا سقف ، همه به وسيله سنگ مرمر خاكستري روشن بسيار زيبا پوشيده شده بود و 31 باقيمانده بالاي سنگها ، به همراه سقف خانه را ، با جامه حرير سبز رنگي ، كه به نامهاي مبارك خداوند آذين گرديده بود ، پوشانيده بودند . اين جامه مانند جامه اي است كه بر روي قبر مبارك پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) افتاده است و جملات « لا اله الاّ الله » ، « محمد رسول الله » در جاي جاي آن مي توان ديد . سه ستون بسيار زيبايي در ميان كعبه قرار داده شده بود كه پايه هاي اين ستونها ، از روي زمين به ارتفاع بيست و پنج سانتيمتر از همان سنگ مرمر خاكستري موجود در كف و اطراف ،

72

ساخته شده و باقي ستون تا سقف از چوب قهوه اي زيبايي روكش گرديده است . اين روكش چوبي كه به نظر مي رسد از نوع چوب « تيك » باشد به قطر پنج سانتي متر به صورت نوارهايي از بالا تا پايين ستون را در بر گرفته است .

بنابراين ، از كف كعبه ارتفاعي حدود نه متر را مي توان ديد كه ديوارها 32 از سنگ و31 باقي از بالا ، به وسيله جامه ياد شده پوشانيده شده است كه جامه ، سقف را هم در بر مي گيرد .

دو مفتول سيمي از دو طرف كعبه ، به طوري كه سه ستون در ميان كعبه را در بر گرفته است ، كشيده اند و بيش از هفتاد آويزه از وسايل نقره اي ، كه برخي از آنها مطلا بود ، بدان آويز گرديده است . اين آويزها اشيايي از قبيل آفتابه ، لگن ، قهوه خوري و كاسه هاي مختلف و جز اينها بود كه در سر تا سر كعبه آويزان گرديده است .

گفته مي شود اين اشياء از عتيقه هاي خانه كعبه در طول تاريخ بوده كه در آن نگهداري مي شود .

T

مفتول سيمي

درِ بام كعبه

ركن يماني

ستون

ركن حجر الاسود

جايگاه نماز پيامبر اسلام ( صلّي الله عليه وآله )

درِ كعبه

در گوشه دست راست خانه كعبه پس از ورود ؛ يعني در ركن عراقي يك متر به داخل كعبه برآمدگي وجود دارد و درِ يك لنگه اي مطلا كه به طرز بسيار زيبايي با آيات قرآن آراسته گرديده ، قرار داشت كه درِ بام كعبه مي باشد . همچنين قفل مستطيلي كه باز از طلا و به آيات قرآن تزيين گرديده است ، بر آن زده اند . اين در به سمت راست باز مي شود . در ديوار ميان ركن حجرالأسود و ركن عراقي ؛ يعني ديواري كه پس از ورود به كعبه ، در سمت راست قرار مي گيرد ، لوح هاي يادبود سنگي قرار دارد ؛ اولي يادبودي از تعميرات و ترميم هاي دوران ملك خالد در سال 1397 هجري است و كليه تغييرات و

73

ترميم هايي كه در خانه به وقوع پيوسته بر آن تابلو حك گرديده است .

اين سنگ نبشته از مرمر زرد رنگي تشكيل شده است . لوح دوم باز از سنگ مرمر زرد رنگ است كه شفاف تر و زيباتر از آن مي نمود . تمامي تغييرات و ترميمهايي كه اخيراً از سوي ملك فهد در سال 1417 هجري صورت پذيرفته ، بر آن نوشته شده است .

اين تغييرات شامل تغيير سنگهاي شاذروان است كه از سنگ مرمر زيبايي پوشانيده شده و بر روي هر قطعه سنگ مرمر ، حلقه اي فلزي به رنگ طلايي چسبانيده اند كه محل اتصال جامه كعبه مي باشد .

تغيير ناودان و ترميم آن ، ترميم پله بام كعبه و تذهيب در آن ، سنگفرش كردن كف كعبه و ديوارها و برداشتن سقف دروني كعبه و ترميم سنگهاي بام كعبه و تعويض آن ها ، تغيير ستونهاي داخلي ، از تغييراتي است كه در اين سنگ نبشته آمده است . تاريخ آن رجب 1417 هجري مي باشد .

لوح سنگي سوم بسيار كهن بود و آنچه كه دقت كردم متأسفانه نتوانستم كلمات آن را بخوانم . در ديوار مقابل ؛ يعني ميان ركن شامي و ركن يماني شش لوح يادبود سنگي بر روي ديوار قرار دارد كه لوح اول دست راست به مساحت تقريبي 80×40 سانتيمر بود . اين لوح از سنگ مرمر زرد رنگي تشكيل شده است . در متن تابلو اين عبارت نوشته شده است :

« بسم الله الرحمن الرحيم ، أمر بعمارة البيت المعظّم الإمام الأعظم أبوجعفر المنصور المستنصر باللّه أمير المؤمنين بلغه الله أقصي آماله و تقبّل منه صالح اعماله في شهور سنة تسع و عشرين و ستمائة و صلّي الله علي سيّدنا محمد و علي آله و صحبه و سلّم » .

لازم به ذكر است كه در سال 559 هجري ، ركن يماني بر اثر زلزله فرو ريخت و منهدم گرديد كه در سال 629 هجري المستنصر عباسي آن را تعمير كرد .

لوح دوم از سمت دست راست ( ميان ركن شامي و ركن يماني ) سنگي زرد رنگ و بسيار قديمي بود كه ابعاد 70×35 سانتي متر داشت . اشعاري را در دو طرف آن ظاهر

74

احساس نمودم ليكن به قدري خطوط ساييده شده بود كه نتوانستم حروف را تشخيص دهم و سال تحرير آن را نيز موفق نشدم كه بخوانم .

لوح سوم از سنگ مرمر زرد رنگ بسيار زيبايي بود . ابعاد آن حدود 80×80 سانتيمتر بود . در پيرامون چهارگوشه آن دايره هايي برجسته بر روي سنگ وجود داشت . متأسفانه هيچ يك از كلماتش را نتوانستم بخوانم .

لوح چهارم ، تابلو مربع شكل از سنگ تيره به ابعاد حدود 45×45 سانتيمتر بود كه با خط كوفي جملات « لا اله الاّ الله » « محمّد رسول الله » در چهار طرف اين سنگ به طرز زيبايي ترسيم شده بود . خطوط سفيد رنگ در زمينه اي تيره قرار داشت .

لوح پنجم باز براي اينجانب غيرقابل تشخيص و ناخوانا بود .

لوح ششم كه در چند سانتيمتري ركن يماني قرار داشت ، باز از سنگ مرمر زردِ رنگ پريده اي تشكيل شده بود : ابعاد آن حدود 70×40 سانتيمتر بود كه بر آن اين نوشته ديده مي شد :

« أمر بتجديد داخل البيت المعظّم السلطان الملك ابوالنصر قايتباي خلّد الله ملكه يا رب العالمين . عام أربع و ثمانمائة من الهجرة » .

سال نگارش آن به 804 هجري باز مي گرديد .

كليه سنگ نبشته ها در ارتفاعي حدود 180 سانتيمتري زمين بر روي ديوار نصب شده است ؛ به طوري كه لبه آنها هيچ فرورفتگي يا برآمدگي درسطح ديوار به وجود نياورده است .

ديگر آنكه در ميان ستون اول سمت چپ و ستون وسط ؛ يعني تقريباً پس از ورود ، مقابل در كعبه ، صندوق بزرگي به ابعاد يك متر در هفتاد سانتيمتر از جنس همان سنگ مرمر كه در ديوارها و كف كعبه استفاده شده ، ساخته اند و در اين جايگاه قرار داده اند .

جاي نماز پيامبر اسلام ( صلّي الله عليه وآله ) در زير تابلوي چهارم ؛ همان تابلو لا اله الاّ الله و محمد رسول الله قرار دارد . كمي به طرف چپ و به سمت ركن يماني كه فاصله اي حدود يك متر و نيم از ركن يماني دارد و آن سنگي قهوه اي است . عرض آن به اندازه دو پاي زانو

75

زده ؛ يعني حدود سي و پنج سانتي متر و طول آن حدود هفتاد سانتيمتر بود . بالاي سنگ به شكل محراب گرد بود ؛ همانطور كه در شكل ترسيم شده است :

T

گزارشي كه اكنون در پيش روي شماست ، ترجمه نوشتاري است كه خبرنگار « مجله المسلمون » ديده ها و شنيده هاي خود را از آخرين ترميم و بازسازي درون كعبه درسال 1417 به قلم آورده است .

او مي نويسد :

يكي از مسؤولان ناظر بر آخرين ترميم ساختمان كعبه ، طي گفتگويي با من ، سير عمليات بازسازي را اين گونه توصيف كرد :

« آغاز عمليات بازسازي ، با بيرون آوردن تمامي قطعات سنگي ساختمان بيت عتيق همراه بود . از اين رو كليه سنگ هاي چهار ديوار درون كعبه ، به جز سنگهاي اصلي ساختمان ( كه از جنس سنگهاي سياه به كار رفته در ديوار بيروني كعبه است ) ، طي نقشه دقيقي از جاي خود كنده و پس از شماره گذاري دقيق و تعيين جايگاه آن بر روي نقشه ، پاكسازي و شستشو و ترميم و سپس به جايگاه اصلي خود بر ديوار كعبه بازگردانده شد و با ماده مخصوصي ، كه سبب از ميان رفتن كليه منافذ هوادار ميان سنگ ها مي شود ، آغشته گرديد تا بدين وسيله از نفوذ هوا و فرسوده شدن سنگها و آسيب پذيري آنها جلوگيري شود . اين عمليات در چهار ديوار كعبه تا پايه هاي اصلي خانه كعبه در اعماق زمين كه به وسيله ابراهيم خليل ( عليه السلام ) ساخته شده بود ، ادامه يافت . آنگاه ديواره دروني كعبه از كف خانه تا ارتفاع چهار متري با پوششي از سنگ مرمر پوشانيده شد و پس از آن ديوارها تا سقف كعبه با جامه اي از ابريشم گران قيمت ، به رنگ آبي آسماني با ميان دوزيهايي به رنگ نزديك به سفيدي پوشانيده شد .

بر روي اين جامه خطهاي عمودي و افقي مكرري به شكل « 8 » با نوشته « لا اله الاّ الله » « محمد رسول الله » « الله جلّ جلاله » مشابه نوشته هاي روي جامه سياه كعبه از بيرون قرار دارد كه تلألؤ ويژه اي به اين قسمت از درون خانه داده است . نام ملك فهد و تاريخ هديه اين جامه به كعبه ، با نخ هايي از طلا بر روي قطعه اي

76

از ابريشم در ميانه قسمت غربي جامه قابل ديدن است . در زاويه شمال شرقي ديوار كعبه درِ طلايي ديگري قرار دارد كه چشمان بيننده را خيره مي كند . اين در كه كوچكتر از دروازه اصلي كعبه است و با صفحه هايي از طلاي خالص كه ميان آن را با نقره كنده كاري كرده اند به « باب التوبه » مشهور است و بر ميانه آن قفلي طلايي و كهن قرار دارد . اين در مقابل پلّكاني است كه به بام كعبه ختم مي شود ( يكي از مهندسان ناظر بر عمليات در ترميم اخير به من گفت : بلندي كعبه از كف تا بام برابر با 065/13 متر مي باشد ) پلّكان از شيشه ضخيم و شفاف به رنگ آبي آسماني است كه در نگاه نخست كريستال به نظر مي آيد . عرض هر پله بيست و پنج سانتيمتر و بلندي آن نيم متر است و بر هر كدام برجستگي ملايمي قرار دارد كه مانع لغزندگي مي گردد و در دو سوي پلكان ، نرده دستگيره به ارتفاع يك متر از جنس همان شيشه قرار داده شده است . ساختمان پلكان مارپيچي و همانندپلكان گلدسته هاي مساجد است . در پايان پلكان دريچه اي قرار دارد كه با مرمر سفيد پوشيده شده و با گرداندن دستگيره آن ، به سوي بيرون ، بام كعبه باز مي شود . در اين دريچه در بازكن الكتريكي نيز نصب شده است كه با فشار دگمه ، به طور خودكار به سوي بيرون فضاي كعبه باز مي شود .

بام كعبه فضاي چهار ديواري است كه كف آن با سنگهاي سفيد ، شفاف و گرانقيمت سنگفرش شده است . اين سنگ ها از جنس همان سنگ هايي است كه سرتاسر فضاي باز درون و بيرون مسجد الحرام را با آن فرش كرده اند . ويژگيهاي اين سنگ ، قدرت آن بر منعكس كردن اشعه شديد آفتاب و نفوذناپذيري نسبت به گرما و سرما است . از اين رو در گرما خنك و در سرماي زمستان آزار دهنده نيست .

گرداگرد بام كعبه ديواري است به ارتفاع نيم متر كه بر روي آن قطعات معدني استوانه اي شكل قرار گرفته و به وسيله گيره هاي بزرگ و ضخيمي در هم قفل شده است كه وظيفه آنها در بر گرفتن طناب هاي حامل جامه كعبه مي باشد .

درميان بخش زيرين ديوار شمالي ، ناودان كعبه قرار دارد كه تحفه اي است گرانقيمت و از طلاي ناب با نقش و نگارهاي زيبا ساخته شده و آب ريز آن بر روي حجر اسماعيل قرار دارد . منتهي اليه اين ناودان به گونه اي مربع و

77

چهارگوش طراحي شده است كه بتواند سنگيني ناودان درهنگام ريزش باران را تحمل كند » . ^{( 1 )}

درِ كعبه مشرفه و تاريخچه آن

آگاهي دقيقي از پيشينه نصب درِ كعبه نداريم . فاسي گفته است كه كعبه پس از حضرت ابراهيم ( عليه السلام ) منهدم گرديد و به وسيله جرهميان مجدداً بنا شد و بر آن دري دو لنگه قرار دادند و قفلي نيز بر آن زدند .

به نظر مي رسد ساختمان جرهم و عمالقه ، مانند ساختمان ابراهيم ( عليه السلام ) بوده و آن را به صورت سنگچين و بدون سقف و در ساخته اند ؛ زيرا زندگي در دورانهاي اوليه و ابتدايي بيشتر ساده و طبيعي بوده است .

فاسي همچنين گفته است : نخستين كسي كه در را بر كعبه نصب كرد ، « تبع حميري » بود زيرا نامبرده در اشعاري كه بدين مناسبت در مكه سروده ، از در كعبه و قفل آن ياد كرده است .

هنگامي كه قريش ساختمان كعبه را آغاز كرد ، دري بر آن قرار داد كه اين در از سطح زمين بلندتر بود . از آن هنگام به بعد ، هيچگاه كعبه بدون در نبود و همواره در آن تغييراتي صورت مي گرفت . عبدالله بن زبير به هنگام بناي كعبه ، دو در بر آن نصب كرد . اين درها بر روي زمين قرار داشته و براي اولين بار ، درها دو لنگه اي بود كه تاكنون نيز چنين است .

پس ازكشته شدن عبدالله بن زبير ، حَجّاج هنگام بناي كعبه ، درِ غربي را كه از سوي ابن زبير قرار داده شده بود ، برداشت و تنها درِ شرقي را بر كعبه نهاد . همچنين مانند ساختمان قريش ، سطح آن را از زمين بالاتر برد . اين تغيير در سال هفتاد و پنج هجري صورت گرفت .

پس از او خليفه عباسي ، مقضي لأمر الله به وسيله وزير خود ، جمال الدين در سال 551 هجري اقدام به ساختن دري براي كعبه نمود . اين در به وسيله پوششي از صفحه هاي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . المسلمون ، شماره 622 ، سال دوازدهم ، مورخ 24 شعبان 1417 هجري .

78

طلا و نقره آذين گرديده بود .

به دستور خليفه ، اين در جايگزين درِ قبلي كعبه شد و از چوب در قديمي ، تابوتي براي خويش ساخت .

ملك مظفّر ، پادشاه يمن در سال 659 هجري حج گزارد . او در آن هنگام فرمان به ساختن دري براي كعبه داد كه اين در به وسيله شصت رطل و نقره مزين گرديده بود .

ناصر محمد بن قلاوون ، پادشاه مصر دري براي كعبه ساخت كه بر روي آن معادل سي و پنج هزار درهم تزيين گرديده بود . اين در ، در دوازدهم ذي حجه سال 733 هجري بر بناي كعبه قرار داده شد .

سپس ناصر حسن بن محمد قلاوون نيز در سال 761 هجري دري ساخته شده از چوب ساج بر كعبه نهاد . گفتني است كه اين در ، بارها زينت هاي آن اصلاح و ترميم گرديد .

سلطان سليمان قانوني نيز در سال 964 هجري دري كه در آن تزيين فراوان به كار رفته بود بر كعبه نهاد . در سال 1045 هجري سلطان مراد عثماني پس از ترميم كعبه ، طي مراسم باشكوهي در روز پنجشنبه بيستم ماه رمضان سال ياد شده در گرانبها بر كعبه نهاد .

عبدالعزيز آل سعود ( پادشاه عربستان ) در دوران جديد ( سال 1370 هجري ) ، دري مزيّن به طلا و نقره جايگزين در پيشين ـ كه ساخته سلطان مراد چهارم بود ـ كرد .

دري كه اكنون بر كعبه قرار دارد ، داراي دو جدار بيروني و دروني است كه همه با طلاي بسيار زيبايي پوشيده شده است . گفته مي شود وزن درِ كعبه حدود دويست و هشتاد كيلوگرم است .

روي درِ كعبه به طرز بسيار زيبايي از آيات قرآن به خط ثلث مزيّن گرديده و قفل مطلاّي بسيار زيبايي ، كه بر روي آن آيات قرآني نوشته شده است ، در را قفل مي كند . اين در از سوي ملك خالد پادشاه پيشين عربستان به كعبه اهدا گرديده است .

79

جـامه كعـبه