بخش 7

157

جامه كعبه معظمه در دوران عثماني

كوشش سلطان سليم اوّل درباره جامه شريفه :

همچنانكه در بخشهاي پيش گفتيم ، آخرين جامه كعبه دردوران مماليك ، همان جامه اي بودكه توسط سلطان « اشرف طومان باي » درسال 922هـ . ق . فرستاده شد . سپس سلطان « سليم اوّل عثماني » باگسترش نفوذش بر مصرو ورودش به قاهره در محرم سال 923هـ . ق ، خودرابه « خادم الحرمين الشريفين » ملقب ساخت و بدان فخر مي كرد . نويسنده « الاعلام » در اين باره مي گويد : « هنگامي كه سليم بر « قانصوه غوري » پيروز شد ، به حلب وارد گرديد و آنگاه كه گفته سخنران را در تعريف و تمجيد خود شنيد كه مي گويد : « خادم الحرمين الشريفين » ، به درگاه الهي سجده شكرگزارد وگفت : « پروردگارراشكرگزارم كه به من افتخار خادم الحرمين الشريفين را ارزاني داشت » . آنگاه خيرات و بركات فراواني را به ساكنان حرمين رواداشت و از ملقّب شدنش به خادم الحرمين اظهار خرسندي و شادماني نمود » . ^{( 1 )}

از آن پس سلطان سليم اوّل ، به هنگام اقامت خويش در مصر ، اهتمام ويژه اي به تهيه جامه كعبه مشرّفه و نيز پرده ضريح پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) و ابراهيم خليل ( عليه السلام ) از خود نشان داد ؛ همچنانكه پرده تازه اي را براي محمل ساخت و نام خود را بر روي آن ، كه به درجه والايي از زيبايي و آذين رسيده بود ، نوشت .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . قطب الدين حنفي ، الاعلام ، ص128

158

سلطان سليم دو روز پيش از حركت خود ؛ يعني در تاريخ 21 شعبان سال 923 هـ . ق . مجلس جشني به پا كرد و جامه هاي يادشده را در آن به معرض نمايش گزارد . ( و قاهره را در 23 شعبان سال 923 هـ . ق . ترك كرد ) .

ابن اياس مي گويد : « در دوشنبه بيست و يكم شعبان 923 هـ . ق . سلطان سليم شاه ، جامه كعبه شريف و جامه مرقد پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) و ضريح حضرت ابراهيم خليل ( عليه السلام ) را ( در متن اين گونه آمده است ) ^{( 1 )} به نمايش گذاشت ؛ همچنانكه جامه اي براي محمل شريف نيز ساخت . نامبرده به خلاف عادت ، كوشش ويژه اي نسبت به جامه كعبه از خود نشان داد و آذين زيبايي را بر پرده دَرِ كعبه قرار داد كه درنتيجه ، آن را به درجه اي والا از زيبايي رسانيد . و نيز به هنگام ساخت جامه محمل ، از هيچ كوششي دريغ ننمود » . ^{( 2 )}

عثمانيان در آن سال ( 923 هـ . ق . ) اهميت فراواني به جامه كعبه از خود نشان دادند ؛ به طوري كه پس از خروج « سلطان سليم » از مصر ، سه جشن ديگر برگزار نمودند .

در جشن نخستين كه در روز دوشنبه ، 12 رمضان سال 923 هـ . ق . برگزار شد ، جامه شريف را به ميان خيابان هاي قاهره آورده و طي مراسم باشكوهي آن را در معرض ديد همگان قرار دادند ، سپس آن را به سوي قلعه ، جايگاه بزرگِ امرا خايربك برده و به ديد وي رسانيدند ، از آن پس جامه را به جايگاه اصلي خويش بازگرداندند .

مراسم جشن دوم ، در روز دوشنبه ، 19 ماه رمضان سال 923 هـ . ق . يعني يك هفته پس از سپري شدن از مراسم جشن اوّل ، آغاز نمودند . در اين مراسم ، جامه را به ميان خيل عظيم برگزار كنندگان جشن در خيابان هاي قاهره آورده و به سوي ميدان « ريدانيه » آن را به حركت درآوردند . و در روز دوشنبه 17 شوال سال 923 هـ . ق . مراسم ديگري براي خروج محمل و گردش آن در خيابان هاي قاهره به سوي « ريدانيه » آغاز گرديد كه از آن

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن اياس كه گفته است : « و كسوة لضريح سيدنا ابراهيم الخليل » ، اشتباهي است از سوي وي ؛ زيرا « جامه مقام ابراهيم خليل » صحيح است . اين مقام در برابر كعبه مشرفه و در جوار چاه زمزم مي باشد كه همواره با جامه اي زيبا پوشانيده مي شده است ، اما مرقد حضرت ابراهيم خليل ( عليه السلام ) در شهر الخليل ، در فلسطين است .

2 . ابن اياس ، بدائع الزهور . . . ، ج5 ، ص205

159

پس كاروان محمل به همراه جامه شريف عازم سرزمين مقدس شد .

در مراسم جشن هاي سه گانه ، قضات چهارگانه و اعيان و دست اندركاران دولتي و نيز سربازان عثماني و گروه هاي طبّال و موسيقي و زنبوركچي ها شركت داشتند ، كه علاوه بر آن ، تمامي اقشار ملت نيز در جشن هاي يادشده حضور يافتند .

ابن اياس به هنگام ياد از جشن هاي آن سال ، چندين صفحه قلم فرسايي كرده است ^{( 1 )} كه ما به هنگام سخن از آن مراسم جشن ، در بخش ويژاي به نام برپايي مراسم جشن براي جامه شريفه به تفصيل ياد خواهيم كرد ، ان شاء الله تعالي .

وقف سلطان سليمان قانوني بر جامه شريفه :

هزينه جامه كعبه مشرفه ، از وقفي كه بدين منظور از سوي ملك صالح اسماعيل قرار داده شد ، همه ساله از مصر ارسال مي گرديد . اين وضع همچنان تا دوران سلطان « سليمان قانوني » ادامه داشت ، ليكن در اين هنگام به علت ضعف مالي وقف يادشده و كاهش درآمد آن ، امكان رسيدگي كامل به جامه تقليل يافت و درنتيجه ، وظايف لازمه نمي توانست آنچنان كه بايد انجام گيرد . اين وضعيت به آگاهي سلطان سليمان قانوني رسانده شد و نامبرده طي فرماني دستور داد كه هزينه هاي ساخت جامه از خزانه سلطنتي در مصر تأمين گردد . سپس در سال 947 هـ . ق . ، هفت دهكده ديگر مصري را خريداري كرد و به سه دهكده وقف شده پيشين اضافه نمود كه درنتيجه وقف يادشده به ده دهكده رسيد . از آن پس درآمد دهكده هاي يادشده صرف تهيه و ساخت جامه شريفه مي گرديد كه اين وقف خود به عنوان پشتوانه نيكويي براي جامه درآمد . ^{( 2 )}

بدين ترتيب تعداد دهكده هاي وقف شده ، همچنانكه در متن وقف نامه سلطان سليمان قانوني آمده ، به ده دهكده مصري رسيد .

دهكده هاي يادشده عبارتند از :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . نكـ : ابن اياس ، بدائع الزهور . . . ، ج5 ، صص212 ، 213 ، 218 و 219

2 . قطب الدين حنفي ، الاعلام . . . ، صص70 و 71

160

1 ـ بيسوس ( در كتاب عربي ص 95 ) ؛ دهكده اي است كه هم اكنون به نام ( باسوس ) شناخته مي شود و از توابع استان قليوبيه است .

2 ـ ابوالغيث ؛ در اين زمان به « ابوالغيط » نامبردار است و در مركز « قليوب » در استان « قليوبيه » واقع است .

3 ـ حوض بقمص ؛ همان « حوض بقيس » كنوني است كه در بخش « مرصفا » از توابع « بنها » در استان « قليوبيه » واقع است .

4 ـ سلكه ؛ يكي از دهكده هاي « المنصوره » در استان « دقهليه » به شمار مي آيد .

5 ـ سرو بجنجه ؛ بهتر آن است كه « سرو بججه » ناميده شود و آن دهكده اي است كه هم اكنون به « سرو » مشهور است و از توابع « فارسكور » در استان « دقهليه » به شمار مي آيد .

6 ـ قريش الحجر ؛ دهكده اي است در « المنصوره » استان « دقهليه » كه هم اكنون به « أويش الحجر » شهرت داد .

7 ـ منايل و كوم رحان ؛ دهكده اي است در مركز « شبين القناطر » از استان « قليوبيه » كه هم اكنون به « المنايل » مشهور است .

8 ـ بجام ؛ امروزه از توابع « شبرالحيمه » در استان « قليوبيه » است .

9 ـ منية النصاري ؛ دهكده اي است در مركز « دكرنس » از استان دقهليه كه به « منية النصر » نامور است .

10 ـ بطاليا ؛ در صورت وقف ، از اين دهكده در بخش مركزي شرقي ياد گرديده است ، در صورتي كه جزو اين بخش نيست . نام هاي ديگري نزديك به آن در استان هاي ديگر وجود دارد ؛ مانند « طاليا » كه يكي از دهكده هاي مركز « اشمون » در استان « المنوفيه » بوده است . همچناكه در قديم دهكده ديگري به نام « بتالي » در استان « الغربيه » وجود داشته كه در اين زمان نمي توان به موقعيت دقيق آن دست يافت . ^{( 1 )}

در آن هنگام ، پس از وقف ده دهكده ياد شده ، درآمد آن برآورد گرديد و بدين

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . شرح نامها و موقعيت دهكده هاي ياد شده و تقسيم بندي تبعيت آنها از استان هاي مختلف ، به نقل از يوسف احمد ، المحمل و الحج ، ج1 ، ص258

161

ترتيب در صورت وقف نامه ياد شده در آن سال آمده است :

اوّل ـ درآمد سالانه دهكده هاي سه گانه ( بيسوس ، أبوالغيث و حوض بقمص ) برابر است با مبلغ 89000 درهم .

دوم ـ درآمد سالانه دهكده « سلكه » برابر است با مبلغ 30944 درهم .

سوم ـ درآمد سالانه دهكده « سيروبجنجه » مبلغ 71820 درهم است .

چهارم ـ درآمد سالانه دهكده « الحجر » برابر با مبلغ 51304 درهم مي باشد .

پنجم ـ درآمد سالانه دهكده « منايل و كوم رحان » برابر است با مبلغ 37840 درهم .

ششم ـ درآمد سالانه دهكده « بجام » مبلغ 14934 درهم مي باشد .

هفتم ـ درآمد سالانه دهكده « منية النصاري » برابر است با مبلغ 60858 درهم .

هشتم ـ درآمد سالانه دهكده « بطاليا » مبلغ 10484 درهم مي باشد .

بنابراين ، مجموع درآمد سالانه وقف ياد شده ، برابر است با 365152 درهم نقره .

در وقف نامه ياد شده ، استفاده از درآمد را به صورت تقريبي بدين صورت تعيين كرده اند :

الف ـ هر سال مبلغ 276216 درهم از آن را مانند سال هاي گذشته صرف تهيه جامه بيروني كعبه نموده و باقي درآمد ساليانه را ، كه تقريباً مبلغي معادل 88936 درهم مي باشد ، نزد ناظر وقف به مدّت پانزده سال قرار دهند . بنابراين ، مبلغ يادشده پس از اين مدت ، تقريباً برابر با 1334040 درهم مي باشد .

ب ـ از مبلغ جمع شده ، هر پانزده سال يك بار مبلغي حدود 750370 درهم را هزينه ساخت جامه و پرده هاي درون كعبه مشرفه و حجره نبوي شريف و ضريح مبارك در حرم شريف و منبر و محراب تهجد و نيز پرده هاي چهارگانه حرم شريف و محراب ابن عباس و قبر وي و نيز قبر عقيل بن ابي طالب و ( حضرت امام ) حسن بن علي ( عليهما السلام ) و عثمان بن عفان و فاطمه بنت اسد مي رساندند .

ج ـ مازاد آن را ، كه مبلغي حدود 583670 درهم مي باشد ، در اختيار ناظر وقف قرار مي دادند تا وي براي رفع گرفتاري ها و مشكلاتي كه گاه درنتيجه كمبود آب نيل و يا خشكي آن بهوجود مي آيد ، هزينه كند . در صورتي كه پانزده سال گذشته و مبلغ يادشده

162

افزايش يابد ، موظفند كه املاكي را خريداري كرده و ضميمه وقف ياد شده بنمايند تا درنتيجه درآمد اين وقف ، پيوسته به ميزان قابل ملاحظه اي افزايش يابد .

گفتني است در وقف نامه جامه كعبه ، به وقف ديگري نيز اشاره شده است ، كه اين وقف از سوي « سلطان سليمان قانوني » براي كمك به حاجيان بي بضاعت ، به هنگام سفرشان براي انجام فريضه حج و بازگشت از آن تعيين گرديده است .

در وقف نامه جامه كعبه قيد شده است : اگر در هريك از دو وقف يادشده مشكلي پيش آيد ، مي توانند از مازاد وقف ديگر بر اين وقف استفاده نمايند . ^{( 1 )}

لازم به يادآوري است علاوه بر وقفي كه از سوي سلطان سليمان قانوني در مصر بر جامه بيروني كعبه در هر سال و بر جامه دروني كعبه و جامه حجره شريف نبوي و ديگر جامه ها ـ كه پيش از اين از آنها نام برديم ـ ، هر پانزده سال يك بار قرار داده شد ، پادشاهان آل عثمان نيز هريك جامه اي را براي درونِ كعبه و جامه حجره نبوي شريف ، به هنگام رسيدن به سلطنت ، بدان ارسال مي داشتند ؛ همچنانكه علاوه بر آن شمع هاي بزرگ و كوچك را كه با آن ، كعبه و ساير مقامات مسجدالحرام و نقاط متبرك اين سرزمين را روشن مي كردند ، ارسال مي داشتند . آنان افزون بر اين ، عطرهاي گوناگون و گلاب و عطر آن و عنبر و جز اين ها را نيز مي فرستادند .

همچنين طناب هايي كه جامه كعبه را بدان استوار مي ساختند ، به همراه ساير موارد گذشته ، همه ساله به اين ديار گسيل مي كردند . مصر با دارا بودن ويژگي ارسال جامه بيروني كعبه در هر سال ، تا سال 1118 هـ . ق . پارچه هاي جامه بيروني و دروني كعبه را مي بافت . ليكن در اين سال به فرمان « سلطان احمد سوم » فرزند « سلطان محمد چهارم » ( عثماني ) جامه دروني را در استانبول بافت و به عنوان اولين سالگرد فرمانروايي خويش در استانبول ، آن را در سال بعد ، از راه مصر به مكه فرستاد .

از آن هنگام استانبول ، بافتن جامه دروني كعبه را به خود اختصاص داد و پادشاهان آل عثمان به همان صورت جامه ياد شده را ارسال مي كردند تا اين كه دوران سلطنت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . نكـ : وقف نامه جامه كعبه كه از سوي سلطان سليمان قانوني وقف گرديده است .

163

عبدالعزيز بن سلطان محمود دوم فرا رسيد و آخرين جامه را او فرستاد و پس از آن دولت عثماني از ارسال جامه دروني كعبه خودداري كرد . بنابراين ، جامه فرستاده شده از سوي سلطان عبدالعزيز به هنگام جلوس بر كرسي سلطنت در سال 1277 هـ . ق . ^{( 1 )} تا سال 1355 هـ . ق . ، همچنان باقي ماند . در اين سال « ملك عبدالعزيز آل سعود » ، درون كعبه را با جامه اي كه از سوي پادشاه بُهره در هند ارسال گرديده بود ، پوشانيد .

در سال 1363 هـ . ق . ملك عبدالعزيز آل سعود فرمان داد جامه ديگري براي درون كعبه ، مهيا كنند كه در سال يادشده اين جامه در درون كعبه نصب شد . ^{( 2 )}

توقف ارسال جامه از مصر به هنگام حمله فرانسويان به آن

جامه كعبه در طول دوران عثماني ، همه ساله از محل درآمد اوقاف يادشده از مصر ارسال مي گرديد . هنگام تصرف مصر بهوسيله فرانسويان ، ارسال جامه در طول سال هاي 1213 ، 1214 و 1215 هـ . ق . انجام نگرفت .

« جبرتي » كه خود معاصر آن دوران بوده ، از شرايط و مقتضيات آن دوران كه منجر به توقف ارسال جامه از مصر به كعبه مشرف گرديد ، سخن گفته است .

وي در اين باره ، از آمادگي جامه كعبه و جشن حركت آن در سال 1213 هـ . ق . مطالبي آورده و از كوشش فرانسويان به فرماندهي « مينو » در ارسال جامه در سال 1315 هـ . ق . نيز نوشته است .

جبرتي به بيان جشن حركتِ كاروانِ جامه در سال 1213 هـ . ق . در خيابان هاي قاهره پرداخته و از چگونگي حركت والي و خزانه دار و مردان طُرُق صوفيه در پيشاپيش كاروان و نيز از چگونگي حركت سربازان و طبالان و گروه موزيك در اطراف آن ، كه پيش از آن كاروان جامه هيچگاه اين چنين شكوهي را به خود نديده بود ، به تفصيل مطلب نوشته و گفته است : « در هشتم شوال 1213 هـ . ق . كه مصادف با روز جمعه بود ،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ازرقي ، اخبار مكه ، ج1 ، ص258

2 . محمد طاهر كردي ، تاريخ القويم ، ج4 ، ص203

164

در بازارها از حركت كاروان جامه كعبه مشرفه از « قراميدان » ندا داده شد كه پيش از آن كاروان جامه هيچ گاه اين چنين شكوهي را به خود نديده بود ، به تفصيل مطلب نوشته و گفته است :

« در هشتم شوال 1213 هـ . ق . كه مصادف با روز جمعه بود ، در بازارها به حركت كاروان جامه كعبه مشرفه از « قراميدن » ندا داده شد و مردم را به رعايت حركت دسته جات ، دارندگان علم ها و كتل ها و جلوگيري از بي نظمي فراخواندند ، و در بامداد روز شنبه خيل جمعيت در بازارها و خيابان ها و گذرگاه ها درانتظار عبور كاروان به هم پيوستند و در اين هنگام كاروان ، در حالي كه پيشاپيش آن والي و داروغه دستار بر سر و جُبّه بر تن به همراه گروه طبالين با طبل و شيپورها بود ، به حركت درآمد . در پس اين گروه كتخدا و يارانش در حالي كه در برابر او بيش از دويست تن از سربازان يني چري مسلمان و تعداد بيشتري از سربازان رومي مسيحي سلاح به دست و گروهي از مستحفظان نقابدار قرار داشتند ، و پس از آن دسته جاتي از درباريان و در پي آنان جمعي از كارمندان ناظر بر جامه كعبه كه تحت فرمان مصطفي كتخدا پاشا مي باشند ، و سرانجام دسته جات منظم سربازان تركي بودند . »

سپس جبرتي خود از تشكيل چنين كارواني ، كه در آن وضعيت از نژادها و مذاهب گوناگون شركت جستند ، اظهار شگفتي نموده ، مي گويد :

« اين كاروان يكي از نادرترين و شگفت ترين كاروان ها در نوع خود به شمار مي آمد ؛ زيرا در آن از نژادهاي گوناگون ، رنگ هاي مختلف و اديان متفاوت شركت كردند و در تمامي افراد يادشده اختلاف فرهنگي فراواني ديده مي شدند ؛ به طوريكه مي توان گفت اجتماع اضداد و جمع عجايب مخلوقات به شمار مي آمد . » ^{( 1 )}

« جبرتي » پس از آن اشاره به خروج كاروان محمل از قاهره در شوال

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . الجبرتي ، عجائب الآثار في التراجم و الأخبار ، تحقيق اساتيد محترم حسن محمد جوهر ، عمر الدسوقي ، سيد ابراهيم سالم ، چاپ اول ، لجنة البيان العربي ، قاهره ، 1386 هـ . ق . = 1996م ، ج5 ، صص27 و 28

165

سال 1213 هـ . ق . كه جامه و خزانه كاروان همراه آن بود ، مي گويد : ليكن محمل نتوانست سفر خويش را به سرزمين هاي مقدس ادامه دهد ؛ زيرا هنگامي كه محمل به استان « الشرقيه » رسيد . اميرالحاج « مصطفي بك » به همراه عرب هاي شورشي آن ديار ، بر عليه فرانسويان متجاوز ، وارد عمل شد و به سوي دهكده هاي وقفي در دو استان « الشرقيه » و « الدقهليه » حركت كرد و درآمدهاي آن را دراختيار خود گرفت . شورشيان عرب آنگاه كشتي ها و قايق هايي را كه در رود نيل حركت مي كردند و مواد غذايي را به فرانسويان ساكن در « دمياط » مي رساندند ، از حركت بازداشتند و همه را تصرف كردند . در اين هنگام بود كه فرانسويان فرمان بازداشت و دستگيري « مصطفي بك » ، اميرالحاج را صادر كرد و كاروان محمل به همراه جامه به سوي قاهره بازگردانده شد . فرانسويان ناظر جديدي به نام سيد اسماعيل الخشاب را بر جامه قرار دادند ، ليكن با تمامي اين احوال ، در آن سال جامه از مصر به كعبه مشرفه ارسال نگرديد . و اين براي نخستين بار در طول قرون گذشته بود . جبرتي خود در اين باره مي گويد :

« در سال 1213 هـ . ق . به دليل حوادثي كه در آن رخ داد ، سفر حج از مصر قطع گرديد و جامه و خزانه ^{( 1 )} براي اوّلين بار به سوي ديار مقدس ارسال نشد و اين حادثه اي بود كه نظيرش در اين قرن ها و در دولت عثماني ديده و شنيده نشده بود . » ^{( 2 )}

در سال 1214 هـ . ق . نيز كاروان حج مصري حركت نكرد و درنتيجه جامه نيز در

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . از ديرباز ، سنت بر اين بود كه دولت مصر ، مبلغي را به عنوان حقوق ساليانه به اشراف و اعراب و اهالي مكه و مدينه مي پرداخت . اين مبلغ كه همواره از سوي كميته اي در وزارت ماليه مصر تعيين مي گرديد ، هر سال كم و زياد شده و طي شهادت نامه شرعي ، در حضور اميرالحاج و وزير مالي و گروهي از صرافان در اختيار شخصي به نام خزانه دار كاروان قرار داده مي شد . حقوق يادشده در مكه و مدينه و گاه به بعضي از قبايل ميان راه براي جلب محبت و دوستي آنان و مصون بودن از آزار و اذيت و دزدي آن قبايل ، طبق دفتري كه در اختيار داشت و نام و حقوق هر فرد در آن مشخص بود ، پس از تأييد خزانه دار و اميرالحاج و منشي اوّل خزانه ، به آنان پرداخت مي گرديد ، « مترجم » .

2 . جبرتي ، عجائب الآثار و . . . ، ج5 ، صص49 ـ 34

166

آن سال از مصر نرسيد . ^{( 1 )}

اما در سال 1215 هـ . ق . فرانسويان نسبت به جامه كعبه مشرفه توجه ويژه اي از خود نشان دادند ـ اين مطلب به هنگام دوران ژنرال مينو صورت گرفت و نامبرده تظاهر به مسلماني كرد و نام خود را به « عبدالله ژاك مينو » تغيير داد و با بانوي مسلماني ازدواج كرد . مينو در آغاز درخواست نمود جامه كعبه را كه در « مسجدالحسين ( عليه السلام ) » مدّت زماني به صورت تاخورده به امانت سپرده شده بود و در معرض رطوبت هوا و باراني كه از سقف بر آن ريزش مي نمود ، بازرسي نمايند . و فرمان داد كه جامه را از هرگونه نقص و اشكال خارج سازند و آماده ارسال به مكه مكرمه وپوشش برروي كعبه مشرفه سازند . اين جامه به دست « مصطفي آغا كتخداپاشا » ساخته شد و « اسماعيل الخشّاب » به عنوان ناظر بر اتمام كار آن ، در سال 1213 هـ . ق . بود و همانطور كه پيشتر اشاره شد بر اثر مشكلات پيش آمده در آن سال ، به مكه فرستاده نشد .

مجلس مردمي مصر در تاريخ سه شنبه پنجم ماه رمضان سال 1215 هـ . ق . تشكيل جلسه داد و نمايندگان درخواست ژنرال « مينو » را در آن مطرح ساختند . آنان براي اين كار روز پنج شنبه ، هفتم ماه رمضان را براي بازرسي جامه كعبه تعيين كردند و سپس فرمان اصلاح جامه و ارسال آن به كعبه مشرفه را به نام بزرگِ فرانسويان در آن سال قرائت نمودند . در روز پنج شنبه معين شده ، نماينده مجلس و بزرگان آن ، راهيِ « مسجدالحسين ( عليه السلام ) » شدند و در آنجا به گروهي از سربازان فرانسوي ( فرستادگان مينو ) كه بدين منظور آمده بودند ، برخوردند ليكن به علت ازدحام و شلوغي فراواني كه مردم در روز ماه رمضان كه در مسجد گردآمده بودند ، نتوانستند به درون مسجد رفته و كار را به انجام رسانند . بنابراين ، برنامه را به روز پنجشنبه چهاردهم رمضان به تعويق انداختند . در روز يادشده ، پس از گستردن و بازكردن جامه ، برخي از آسيب ها و نقايص را در آن مشاهده كردند و دستور دادند تمامي آن آسيب ها برطرف گردد و مبلغي را نيز به عنوان هزينه دراختيار گذاشتند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . جبرتي ، عجائب الآثار و . . . ، ج5 ، ص140

167

جبرتي درباره بازكردن جامه اين گونه شرح مي دهد :

« وقتي كه روزپنج شنبه چهاردهم رمضان فرارسيد ، « استوفو » خزانه دار رسميِ ملت و « فوريه » نماينده مجلس به همراه برخي از بزرگان و قاضي و آغا و والي و حسابدار ، پس از آنكه مسجد را ازمردم تهي كردند ، به درون آن وارد شدند . كارگزاران جامه كه احضار شده بودند ، بندهاي جامه را گشودند و آن را بازرسي كردند .

آنان در اين بازرسي ، برخي آسيب ها را مشاهده كردند و دستور اصلاح و ترميم آن را صادر نمودند و بدين منظور ، مبلغ سه هزار درهم نقره به تصويب رسانيدند و همچنين مبلغ هزار و پانصد سكه نقره به عنوان دستمزد براي كارگران و ترميم كنندگان جامه تعيين نمودند . مبلغ هزار و پانصد سكه نقره نيز دراختيار خادمان ضريح مسجدالحسين ( عليه السلام ) قرار دادند . از آن پس ، همگي سواره به سوي خانه هاي خويش حركت كرده و جامه را پس از اصلاح و ترميم ، مجدداً بستند و در جايگاه اصلي خويش قرار دادند . » ^{( 1 )}

ليكن باتمام اين خصوصيات ، جبرتي از ارسال آن جامه هيچگونه سخني به ميان نياورده است . همچنانكه اينجانب به هيچگونه اشاره تاريخي نسبت به خروج كاروان محمل و يا ارسال جامه به مكه مكرمه در آن سال ، ( 1215 هـ . ق . ) برخورد نكردم .

خروج فرانسويان از مصر و ارسال مجدد جامه از آن ديار

از گفته هاي پيش روشن مي شود كه ارسال جامه كعبه در سال هاي سه گانه 1213 ، 1214 و 1215 هـ . ق . به علت لشكركشي فرانسويان به مصر و تصرف اين كشور ، متوقف شد ، ليكن چنين به نظر نمي رسد كه كعبه در سال هاي يادشده عاري از جامه باشد ؛ زيرا دولت عثمانيان ، كه در آن هنگام داراي قدرت و بزرگي بر سرزمين هاي مقدسه بود ، خود عهده دار ارسال جامه گرديد . و به نظر مي رسد كه آنان جامه را پس از ساختن در آستانه به همراه كاروان محمل شامي به سوي اين ديار فرستادند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . نكـ : جبرتي ، مصدر پيشين ، ج5 ، صص204 و 205

168

دولت عثماني در ماه ربيع الثاني سال 1216 هـ . ق . ـ و اين تاريخ همان زماني است كه فرانسويان از مصر خارج گرديدند ـ اقدام به ارسال محمل مصري نمود . گفتني است كه تا آن زمان در شهر قدس به وديعت نهاده شده بود و به علت آغاز حمله فرانسويان به مصر ، نتوانسته بودند آن را بازگردانند .

محمل به همراه سليمان آغا و برخي از اميران كه از شام حركت كرده بودند ، به قاهره وارد گرديد . قاهره با ورود محمل ، جشن عظيمي را برپا كرد . ^{( 1 )} و در ماه جمادي الثاني ـ يعني زماني كمتر از دو ماه پس از خروج فرانسويان از مصر ـ جامه نويني كه در آستانه بافته شده بود ، به قاهره وارد شد . سلطان عثماني وقتي از خروج فرانسويان از مصر آگاهي يافت ، فرمان داد جامه يادشده را به سرعت آماده ساخته ، از راه دريا به مصر و سپس به مكه مكرمه ارسال نمايند . جامه ، طي يازده روز به اسكندريه وارد شد و مصريان با خوشحالي و سرور فراواني از آن استقبال كردند . بي شك اين كار براي سلطان عثماني پايان دوران غصه و گرفتاري بود و مردم به خاطر خروج فرانسويان از مصر ، با خوشحالي به درگاه پروردگار شكرگزاري كردند .

جبرتي ماجراي ورود آن جامه به مصر و خوشحالي و پايكوبي مردم براي آن را توصيف كرده ، مي نويسد :

« مردم از قضيه ورود جامه از سوي حضرت سلطان آگاه شدند . پس هنگامي كه روز چهارشنبه 19 جمادي الثاني سال 1216 هـ . ق . فرارسيد ، همراهان و خادمان جامه ، به همراه بزرگ خود حاضر شده و حركت كاروان جامه را در روز پنج شنبه اعلام كردند . روز پنج شنبه كه فرارسيد ، اعيان و بزرگان و درجه داران و « عثمان كتخدا » ، كه نامزد اميرالحاجي بود ، به همراه تعدادي از گروهبان ها و سربازان و قاضي و نماينده اشراف و بزرگاني از فقها گرد آمده و همگي رو به سوي « بولاق » نهاده و جامه را در پيش روي خود قرار دادند . آنان اجزاي مختلف جامه كعبه از كمربندها و نيز پرده دَرِ كعبه و مقام حضرت ابراهيم خليل ( عليه السلام ) همه را مشاهده نمودند . تمامي آنها بهوسيله گلدوزي هاي عالي و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . جبرتي ، ج5 ، ص140 ، 302 و 303

169

نوشته هاي برجسته و متيني آذين گرديده بود ساير قسمت هاي جامه در صندوق هاي زيبايي بسته بندي شده كه روي آنها را با پارچه اي از نوع ماهوت سبز پوشانيده بودند . مردم با ديدن آن ، احساس خوشحالي و سرور كردند و آن روز لحظات فراموش نشدني براي آنان بود . گروهي كه با جامه همراه بودند ، خبر دادند وقتي كه خبر فتح مصر ( خروج فرانسويان ) به آستانه رسيد ، سلطان فرمان داد كه جامه را تهيه نمايند كه طي سي روز جامه مهيا گرديد . سپس نامبرده دستور داد آن را شبانه حمل كنند كه در آن هنگام باد مخالف جهت حركت كاروان بود . هنگامي كه اسكله ها را پشت سرگذاشتيم با عنايت پروردگار باد ملايم شد و در مدت يازده روز آن را به اسكندريه رسانديم . » ^{( 1 )}

اين جامه در موسم آن سال ( 1216 هـ . ق . ) طبق عادت همه ساله ، در ماه شوال به همراه كاروان محمل و خزانه ، به سوي مكه به حركت درآمد كه در آن سال ، اميرالحاج عثمان بك كتخدا بود . ^{( 2 )}

از آن پس تا سال 1221 هـ . ق . مصر همچنان طبق سنت همه ساله ، جامه كعبه را ارسال مي كرد . در سال يادشده ، طبق معمول ، كاروان محمل به همراه جامه به حركت درآمد و هنگامي كه به مكه رسيدند ، امير سعودبزرگ ـ رهبر جنبش سلفي ها ـ بساط قدرت خويش را بر حجاز گسترده بود ، نامبرده با امير محمل مصري برخورد تندي كرد و او را نسبت به اشاعه بدعت هايي نظير طبل زدن و همراهي گروه موزيك با كاروان حج ، مورد سرزنش شديد قرار داد و تأكيد كرد كه از اين پس از ورود چنين كارواني در سال هاي بعد جلوگيري به عمل خواهد آورد . او چنين آورده است :

« در سال بعد ديگر اين گونه به حج سفر نكن و در صورتي كه بيايي همه را به آتش خواهم كشيد . » ^{( 3 )}

اين برخورد موجب شد كه مصر از ارسال جامه بيروني كعبه خودداري كند ، پس

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . جبرتي ، مصدر سابق ، ج5 ، ص313

2 . جبرتي ، مصدر سابق ، ج5 ، ص329

3 . جبرتي ، عجائب الآثار في التراجم و الاخبار ، ج6 ، صص307 ، 308 و 363

170

امير سعود جامه اي از خز سرخ را بر كعبه آويخت كه پس از آن جامه كعبه را با ديباج جايگزين نمود . امير سعود در اين پوشش ، ديواره و پرده دَرِ كعبه را از ابريشم سرخ گلدوزي شده بهوسيله طلا و نقره آذين نمود .

هنگامي كه پس از آن مجدداً دولت عثماني قدرت خويش را بر حجاز بازيافت مصر دوباره همانند پيش ارسال جامه بروني كعبه را آغاز نمود . ^{( 1 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ازرقي ، اخبار مكه ، ج1 ، پاورقي ، ص285

171

جامه كعبه در عصر جديد

تسلط محمد علي بر اوقاف و ساختن جامه از خزانه مصر

وقتي محمد علي در ربيع الأول سال 1220 هـ . والي مصر شد ، همچون گذشته ، از درآمد اوقافِ ويژه جامه ، اقدام به ارسال كاروان محمل و جامه و خزانه كرد و همه ساله هداياي تخصيص يافته بر حرمين شريفين ؛ مكه مكرمه و مدينه منوره را ارسال مي نمود .

در روز دوشنبه 14 ذي القعده سال 1220 هـ . جشن حركت كاروان محمل و جامه كعبه پايان گرفت وامير الحاج در آن سال « مصطفي جاويش العنتبلي » بود كه صراف خزانه نيز او را همراهي مي كرد . در روز جمعه 18 ذي القعده كاروان حج مصري ، به همراه جامه و محمل ، راهي « سوئز » شد تا از آنجا ، از راه دريا به سوي « جده » حركت كنند .

در سال 1221 هـ . جشن حركت جامه و محمل ، در روز شنبه هشتم ذي القعده برگزار شد و ناظر جامه ^{( 1 )} « محمود آغا الجزيري » بود .

پيشاپيش كاروان ، آغا و والي و حسابدار و گروه راهنمايان و نيز جمع بسياري از سربازان حركت مي كردند . به دنبال آن كاروان ، كاروان ديگري به سرپرستي اميرالحاج مصري ، « مصطفي جاويش العنتبلي » به سوي آن سرزمين مقدس به حركت درآمد .

در آن سال ، امير سعود ـ رهبر سلفي ها ـ به همراه لشكري عظيم حج گزارد و وي با امير كاروان مصري ، مصطفي جاويش برخورد تندي كرد و نسبت به بدعت هايي نظير

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . به مدير كارگاه جامه بافي ، در آن هنگام ناظر جامه مي گفته اند ، « مترجم »

172

طبل ها و ني لبك ها ، كه به همراه خود آورده بودند و آنها را مي نواختند ، اعتراض و سرزنش نمود .

« جبرتي » درباره سخناني كه ميان آن دو ردّ و بدل شد ، چنين مي نويسد :

« . . . مسعود وهابي با لشكري فراوان به مكه رسيد و حج را در ميان مردم ، بي آن كه به كسي آسيبي برساند و در امنيت كامل و ارزانيِ ارزاق به جا آورد ، سپس « مصطفي جاويش » امير كاروان مصري را احضار كرد و بدو گفت : اين چوب دستي ها و طبل هايي كه به همراه كاروان شما است ، چه معنايي دارد ؟ ! منظور او از چوب دستي ، محمل بود . اميرالحاج در جواب گفت : آنها طبق عادت ، اشاره و علامت براي اجتماع مردم است . سعود گفت : پس از اين سال چنين چيزهايي را به حج نياور و اگر بياوري همه را آتش خواهم زد . . . » ^{( 1 )}

از آن سال بود كه ارسال جامه از سوي مصر متوقف شد تا اين كه دولت عثماني بار ديگر نفوذ خود را بر سرزمين هاي مقدس گسترانيد و مصر مجدداً ارسال جامه را در موسم سال 1228 هـ . از سر گرفت . ^{( 2 )}

گفتني است ، هنگامي كه مصر تهيه و ارسال جامه را از سرگرفت ، هزينه آن را از محل درآمد وقف زمان سلطان سليمان قانوني صرف نكرد ، بلكه از محل خزانه مصري پرداخت . اين بدان جهت بود كه در سال 1228 هـ . محمد علي ، والي مصر به تمامي اوقاف مصر دست گذاشت ، به طوري كه حتي اوقاف جامه شريف كعبه و اوقاف حرمين شريفين نيز مستثني نشد . او تمامي اوقاف مصر را به خزانه مصر وارد كرد . از آن پس اداره ويژه اي به نام « اوقاف حرمين شريفين » به وجود آمد كه تمامي موارد وقف اين سرزمين ، زير نظر آن قرار گرفت و پس از آن بود كه تمامي هزينه هاي جامه كعبه مشرفه و موارد تخصيص يافته به حرمين شريفين ؛ شامل خزانه و حبوبات و خوار و بارهاي گوناگون ، همگي از محل خزانه مصري تأمين مي گرديد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . جبرتي ، عجائب الآثار . . . ج 6 ، صص 231 ، 258 ، 259 ، 307 ، 308 و 363

2 . همان ، ج 7 ، صص 222 و 225

173

بي شك اين گونه تصرفات از سوي محمد علي ، تجاوز و تعدي به اين وقف عظيم به شمار مي آمد كه در نتيجه ، جامه كعبه و موارد ارسالي به حرمين شريفين ، وابسته به شرايط سياسي دولت گرديد و هرگاه شرايط سياسي ميان حكومت مصر و دستگاه حاكمه حجاز دستخوش تغييرات مي شد و به سردي مي گراييد ، تأثير به سزايي در ارسال جامه از مصر و يا توقف آن مي گذاشت ، تا آنجا كه در مواردي دستگاه حاكمه حجاز از پياده شدن جامه كعبه در سرزمين هاي مقدس جلوگيري كرد . در اين باره سخن خواهيم گفت .

در هر صورت ، مصر جامه كعبه را به همراه محمل ، در هر سال به سوي اين ديار مي فرستاد و اين نشان مي دهد كه آنان نسبت به انجام وظيفه ديني خود در مورد بيت الله الحرام جدي بوده اند .

در روز هشتم رمضان سال 1332هـ . آتش جنگ جهاني اول شعلهور گرديد و مصر به عادت هميشگيِ خود ، در آن سال نيز جامه كعبه مشرفه را ارسال كرد .

هنگامي كه دولت عثماني به همياري آلمان و متحدين بر ضدّ انگليس و هم پيمانانش وارد جنگ شد ، به تصوّر آن كه انگليس اعلام حمايت از مصر كرده است ، مانع از ارسال جامه به كعبه شد و خود جامه كعبه را مهيّا ساخت و آن را به وسيله راه آهن حجاز به مدينه منوره فرستاد و اين در حالي بود كه حكومت مصر جامه كعبه را همانند گذشته در سال 1333 هـ . بدون محمل به اين ديار ارسال كرد ، به اين صورت كه مأموران سلطنتي ، محمل ، جامه و خزانه را به مرز جده رساندند و در آنجا آنها را به نماينده امير مكه تحويل دادند و خود به مصر بازگشتند .

به طراز ( = كمربند ) جامه ياد شده نام « سلطان حسين كامل » ، پادشاه مصر ، اوّل صفر 1333 تا 22 ذي الحجه 1335 هـ . ) در كنار نام سلطان عثماني « محمد رشاد » نقش بسته بود . امير مكه مكرمه « شريف حسين بن علي » با والي حجاز « غالب پاشا » اتفاق نمودند قطعه اي را كه نام سلطان مصر بر آن بود ، از روي جامه بردارند و قطعه قديمي را كه تنها نام ^{( 1 )} « سلطان محمد رشاد » بر آن نوشته شده بود ، جايگزين كنند ، پس خاندان شيبي ها

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . حسين عبدالله باسلامه : تاريخ الكعبه المعظمه ، ص 288 و 289

محمد طاهر الكردي : التاريخ القويم ، ج 4 ، ص 206

174

( پرده داران كعبه ) اين كار را به انجام رسانيدند .

اما جامه اي كه از سوي دولت عثماني ارسال گرديد ، همچنان تا سال 1341 هـ . در مدينه منوره باقي ماند .

مصر در هر سال براي كعبه مشرفه جامه اي ارسال مي كرد و در سال 1336 هـ . بر روي جامه فرستاده شد ، نام سلطان « فؤاد اول » كه در 22 ذي الحجه سال 1335 هـ . بر حكومت مصر دست يافته بود ، ديده مي شد و اين بعد از قيام « شريف حسين » بود كه به عنوان انقلاب عربي بر ضدّ حكومت تركيه ، در رمضان سال 1334 هـ . راه انداخت . همچنين به فرمان سلطان فؤاد اول پرده نويني را جايگزين پرده پيشين كه نام خديو « عباس حلمي دوم » بر آن بود ، كردند .

از آن پس تا سال 1341 هـ . جامه كعبه همچنان همه ساله به نام سلطان « فؤاد اول » ارسال مي گرديد كه بر جامه ياد شده ، جمله « صاحب الجلالة الملك فؤاد الأول » نقش بسته بود . ^{( 1 )}

ماجراي هيأت اعزامي پزشكي و بازگشت جامه در سال 1341 هـ .

در سال 1341 هـ . اختلافي ميان حكومت مصر و شريف « حسين بن علي » ، پادشاه حجاز پيش آمد . حادثه اين گونه بود كه به هنگام رسيدن محمل مصري ، به وسيله كشتي اختصاصي به مرز جده ، به همراه آن ، جامه كعبه مشرفه و گندم و سربازان و پاسداران محمل و نيز هيأت پزشكي قرار داشتند . « شريف حسين » به آمدن هيأت پزشكي اعتراض كرد و مانع از ورود آنان به مكه مكرمه شد . به دنبال اين اختلاف كاروان محمل به وسيله همان كشتي با تمامي تجهيزاتش ؛ نظير گندم و جامه كعبه و جز اينها ، كه شامل خزانه و مستمري ها و صدقات بود ، از مرز جده برگردانده شد . اين حادثه در پايان ماه ذي القعده آن سال اتفاق افتاد . « شريف حسين » هنگامي كه وضع را چنين ديد ، تلگرافي به مدينه منوره زد و از امير آن خواست به سرعت جامه اي را ـ كه عثمانيان در سال 1333 هـ . ساخته

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . يوسف احمد : المحمل و الحج ، ج 1 ، ص 262

175

و در مدينه منوره به وديعت نهاده بودند ـ به مرز « رابغ » ارسال نمايد .

نامبرده آنگاه يكي از كشتي هاي خود در جده را راهي رابغ كرد تا جامه را به جده انتقال دهد و اين كار به سرعت انجام شد و سپس از جده به مكه مكرمه انتقال يافت .

جامه ، در همان روزي كه كعبه به وسيله آن پوشانده مي شد ؛ يعني در روز عيد قربان ، به مكه رسيد و كعبه در سال 1341 هـ . پوشانيده شد . ^{( 1 )}

در اين ميان برخي از محققان معاصر ^{( 2 )} جريان اختلاف ميان حكومت مصر و شريف حسين را كه منجر به بازگردانده شدن جامه و ساير موارد اهدايي به مصر گرديد ، بررسي كرده و در پايان حكومت مصر را مورد سرزنش و توبيخ قرار داده اند . ^{( 3 )}

در سال 1342 هـ . شريف حسين با توجه به اختلافي كه ميان او و حكومت مصر به وجود آمده بود و از بيم آن كه مبادا در سال بعد جامه از مصر ارسال نگردد ، دستور داد براي احتياط جامه اي از نوع قيلان ^{( 4 )} در عراق تهيه كنند كه اين جامه بافته شد و آماده گرديد . ليكن در سال ياد شده اختلافات برطرف گرديد و مصر مجدداً جامه كعبه را ارسال كرد كه بر كعبه معظمه پوشانده شد . جامه ساخته شده به دستور شريف حسين ، همچنان محفوظ ماند تا اين كه در سال 1343 هـ . وقتي « ملك عبدالعزيز آل سعود » به مكه مكرمه سلطه يافت و ميان او و شريف حسين جنگ درگرفت و سپس اين درگيري ميان او و شريف علي بن الحسين ( ملك علي بن الحسين ) تا جمادي الثاني سال 1344 هـ . ادامه يافت و ارسال محمل و جامه از مصر به دليل جنگ هاي ياد شده متوقف گرديد ، « ملك عبدالعزيز آل سعود » در سال 1343 هـ . كعبه را با همان جامه قيلاني پوشانيد . ^{( 5 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . حسين عبدالله باسلامه ، تاريخ الكعبة المعظمه ، صص 289 و 290

2 . حسين بن محمد نصيف : ماضي الحجاز و حاضره ، چاپ اول جده 1349 هـ . صص 95 و 96

3 . نويسنده كتاب در اين جا به صورت مشروح مطلب را عنوان كرده و دو دولت را به محاكمه كشيده است كه از مطرح كردن آنها در اين بخش خودداري گرديد ، « مترجم » .

4 . نوعي پارچه كه در عراق تهيه مي شده و ظاهراً از مقاومت ويژه اي نسبت به حرارت و سرما برخوردار بوده است ، « مترجم » .

5 . حسين عبدالله با سلامه ، تاريخ الكعبه المعظمه ، ص 281

محمد طاهر الكردي ، التاريخ القويم ، ج 4 ، ص 207

176

ماجراي محمل و توقف ارسال جامه از مصر به مدت ده سال

در سال 1344 هـ . جنگ با عقب نشيني ملك علي بن الحسين از حجاز ( جمادي الثاني 1344 هـ . ) به پايان رسيد و قدرت در دست ملك عبدالعزيز آل سعود قرار گرفت . پس در آن سال ، جامه كعبه مشرفه به همراه محمل ارسال گرديد كه جامه ارسالي بر كعبه قرار داده شد ، ليكن در آن سال حادثه مشهور محمل در منا اتفاق افتاد . و آن بدين صورت بود كه : ميان پاسداران محمل مصري و برخي از اعراب ، به علت همراهيِ گروه موزيك و طبل زنان و ني زنان و سنت هاي ديگري كه هيچ گونه تضادي با دين نداشت ليكن سلفي ها آن را بدعت مي دانستند ، درگيري رخ داد و اعراب به محمل يورش بردند .

در اين درگيري پاسداران محمل براي پراكنده كردن متجاوزان گلوله هايي شليك كردند كه در نتيجه هرج و مرج و سر و صدا ميان حاجيان به وجود آمد . اين امر موجب گرديد كه ملك عبدالعزيز آل سعود از ورود محمل و سربازان آن ، به سرزمين حجاز جلوگيري به عمل آورد كه در نتيجه مصر از ارسال جامه كعبه در سال 1345 هـ . خودداري كرد و اين امر را منوط به تفاهم ميان مصر و دولت عربستان دانست .

وقتي در سال ياد شده جامه شريفه از مصر ارسال نشد ، ملك عبدالعزيز آل سعود فرمان داد كه در ماه ذي الحجه ، جامه كعبه را به سرعت مهيا سازند كه اين جامه ظرف چند روز از ماهوت سياه ارزشمندي كه داراي آستري گران بها بود فراهم گرديد . اين جامه در زمان مقرر خود ؛ يعني در دهم ذي الحجه سال 1345 هـ . بر كعبه پوشانده شد . ^{( 1 )}

قرار داد تفاهم ميان مصر و سعودي و ارسال مجدد جامه از مصر

به دنبال اين ماجرا ، تماس هايي ميان دو دولت مصر و سعودي برقرار گرديد و در نتيجه تفاهمي ميان دو طرف به وجود آمد ، سپس « فؤاد بيك حمزه » وزير امور خارجه سعودي به عنوان نماينده از سوي ملك عبدالعزيز آل سعود براي مذاكره درباره موارد

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ارزقي ، اخبار مكه ، ج 1 ، پاورقي ص 259

يوسف احمد ، المحمل و الحج ، ج 1 ، صص 262 و 263

177

اختلاف ، كه در نتيجه آن ، ارسال محمل و جامه و ساير هداياي اختصاص يافته به حرمين شريفين متوقف گرديده بود ، به مصر سفر نمود .

در اين مذاكرات فؤاد بك حمزه وزير امور خارجه سعودي و آقاي « فوزان السابق » كاردار امور سعودي در مصر از سويي و از سوي ديگر نخست وزير « مصطفي النحاس پاشا » و « عبدالحميد بدوي پاشا » مستشار حكومتي مصر و « شيخ محمد النبا » رييس اداره امور ديني قاهره با هم به مذاكره پرداختند . اين گروه پس از رسيدگي به مسائل مورد اختلاف ، قراردادي را ميان خود به امضا رساندند و سپس متعهد شدند كه چهار بند توافق نامه ، همزمان به وسيله مصطفي نحاس پاشا نخست وزير مصر و فؤاد بك حمزه نماينده وزارت امور خارجه سعودي به نظر پادشاه مصر و نظر ملك عبدالعزيز آل سعود در سعودي برسد و سپس به عرض عموم رسانده شود . زمان اعلان اين موافقت نامه پگاه روز جمعه ششم ماه رمضان سال 1355 هـ . ( 20 نوامبر 1936 م . ) تعيين گرديد .

توافق نامه ياد شده داراي چهار بند بود بدين ترتيب :

1 ـ جامه و محمل .

2 ـ صدقات براي نيازمندان حجاز و اوقاف حرمين شريفين .

3 ـ گذرنامه مصريان و سعوديان .

4 ـ حاجيان و عوارض آنان هنگام ورود به سرزمين حجاز .

اين موافقت نامه به دو زبان عربي و فرانسوي در شمارگاني فراوان چاپ گرديد و در اختيار روزنامه نگاران مصر و نيز روزنامه « امّ القري » در حجاز قرار داده شد . همچنين در تاريخ ياد شده به وسيله راديوهاي دو كشور نيز اعلام رسمي گرديد .

مضمون پيمان ياد شده ميان طرفين به صورت زير خلاصه مي گردد :

الف ) در مورد جامه و محمل : مصر نسبت به ارسال جامه شريفه در موسم سال جاري ( 1355 هـ . ) اقدام كند و محمل نيز همانند سابق در زمان مقرر از قاهره به حركت درآيد و آنگاه كه به جده رسيدند ، محمل در جده بماند و جامه به مكه مكرمه ارسال گردد و با تشريفاتي كه در شأن آن است ، جامه بر روي كعبه معظمه قرار داده شود و بايد اين متن بر روي جامه گلدوزي شود :

178

« اهديت اِلَي الْكَعْبَة الْمُشَرّفَة في عَهْد حَضْرة صاحب اْلجَلالة الْمَلِك عَبْدالْعزيز آل سعود ملك المملكة العربية السعودية » ^{( 1 )}

ب ـ درباره صدقات به نيازمندان حجاز و اوقاف حرمين شريفين : دولت مصر درباره از سرگيري صرف صدقات به نيازمندان حجاز و نيز ارسال مجدد غلات اوقاف حرمين شريفين به اين ديار و استفاده آن در سرزمين مقدس ، تدابير لازم را اتخاذ كرد كه اين بند ، از آغاز موسم حج سال آينده عملي گردد . گفتني است كه دولت مصر خود نماينده اي جهت نظارت بر امر تقسيم صدقات تعيين نمايد و از مازاد غله اوقاف ياد شده ـ در حدود قوانين شرعي ـ بر ساختمان حرمين شريفين و آبريزگاه هاي متعلق به آن با توافق دو دولت مصر و سعودي نسبت به تصميمات ويژه اي كه اتخاذ مي شود در آن كارها عمل نمايند .

ج ) درباره گذرنامه مصريان و سعوديان : كه اين موضوع خارج از بحث ما است .

د ) درباره عوارض و ماليات هايي كه در هر سال بر حاجيان تعيين مي گردد : حكومت عربستان در يادداشت خود به دولت مصر ، تصريح كرد كه از اين پس پيش از موسم حج هر سال ، مقررات و آيين نامه هاي ويژه اي را درباره عوارض و ماليات ها و تكاليفي كه هر حاجي هنگام ورود به اين سرزمين ملزم به انجام آن مي باشد ، تعيين خواهد نمود .

هـ ) اما بند ويژه اين موافقت نامه نسبت به محمل و جامه به هنگام ورود آنها به جده : كه آن به صورت زير خلاصه مي شود :

هنگام ورود كشتي حامل جامه شريفه و محمل به بندر جده ، از سوي دولت عربستان سعودي استقبال رسمي به عمل آيد و مراسم سلام نظامي براي آنها اجرا گردد . سپس محمل با نظر بزرگان هيأت اعزامي ، تا پايان موسم حج در جايگاه ويژه اي در جده كه مورد احترام باشد ، قرار گيرد .

سپس كاروان جامه نيز ، تا رسيدن به درِ حرم شريف مكي ، مورد استقبال قرار گرفته آنگاه در آن مكان تسليم دولت مردان رسمي عربستان مي شود . سپس امير الحاج نامه اي را كه در آن صورت اوقاف حجاز و مبالغ انفاقي و نيز نام اشخاصي كه از سوي دولت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . در دوران پادشاهي عبدالعزيز آل سعود ، فرمانرواي دولت عربستان سعودي به كعبه مشرفه اهدا گرديد .

179

مصر براي توزيع و تقسيم مبالغ ياد شده تعيين گرديده ، به نماينده وزارت امور خارجه عربستان تسليم مي نمايد .

همچنين امير الحاج مصري ـ به هنگام اقامت خويش در حجاز ـ با پادشاه آن ملاقات كرده ، نامه اي را كه از سوي پادشاه مصر ارسال گرديده ، تقديم مي دارد ، همچنين جواب نامه ياد شده را نيز خود براي پادشاه مصر دريافت مي كند . ^{( 1 )}

اختلاف سياسي ميان مصر و عربستان و توقف نهايي ارسال جامه از آن

پس از به وجود آمدن تفاهم ميان دو دولت و برقراري پيمان ياد شده ، مصر ارسال جامه شريفه و وابسته هاي حرمين شريفين را ، ديگر بار از موسم حج سال 1355 هجري از سر گرفت و همچنان همه ساله آن ها را ارسال مي كرد . هنگام برپايي انقلاب 23 ژوئيه سال 1952 ميلادي / 1371 هجري در مصر ، حكومت انقلاب همچنان نسبت به ارسال جامه شريفه مانند پيش توجه ويژه اي از خود نشان مي داد و تا موسم حج سال 1381 هـ . همچنان در زمان معين نسبت به گسيل آنها اقدام لازم را به عمل مي آورد ، ليكن در سال ياد شده به علت بروز اختلاف سياسي ميان مصر و سردمداران دولت عربستان سعودي كه در آن هنگام در دوران رياست جمهوري « جمال عبدالناصر » در مصر و ملك « سعود بن عبدالعزيز » در عربستان بود . دولت مصر باز همچنان نسبت به ارسال جامه كعبه و وابسته هاي آن اقدام لازم به عمل آورد و در زمان معيّني همانند پيش ، آنها را ارسال نمود ليكن دولت عربستان از پياده كردن جامه كعبه از كشتي در جده جلوگيري كرد و علت آن را اين گونه بيان كرد :

« جامه اي كه از مصر براي كعبه ارسال مي گردد ، به علت ساخته شدن از نخ هاي غير مرغوب ، به سرعت فرسوده و پاره مي گردد ! » ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . به متون پيمان نامه هاي رسمي ميان مصر و عربستان منتشر شده در نوشته يوسف احمد ، المحمل و الحج ، ج 1 ، صص 20 ـ 14 مراجعه شود .

2 . محمد محمد المدني ، رأي الدين في حادث الكسوه ، بحثي علمي ، ديني و تاريخي به مناسبت رد ملك سعود نسبت به جامه اهدايي از سوي جمهوري عربي متحد ( مصر ) به كعبه در موسم سال 1381هـ . / 1926 م . طرح كرده است .

180

اين عذر بي شك عذري واهي و دليلي غير قابل قبول بود ؛ زيرا در طول تاريخ طولاني حتي پيش از آن كه اسلام به كشور مصر وارد شود ، خلفا پارچه قباطي مصر را براي جامه كعبه ترجيح مي دادند . از آن پس هنگامي كه خورشيد اسلام در مصر طلوع كرد ، اين كشور همواره در طول قرون متوالي ، ويژگي خاصي را نسبت به ساخت و تهيه جامه كعبه به دست آورد ، تا آنجا كه پادشاهان مصر براي پشتوانه اين كار ، سه روستا را وقف اين كار كردند و عايدات آن را به مصرف تهيه كارگاه جامه به كار بردند . همچنين پس از آن كه مصر زير نفوذ قدرت عثماني درآمد ، سلطان سليمان قانوني هفت دهكده ديگر در كنار سه دهكده ياد شده قرار داد و در نتيجه اين موقوفه به ده روستا رسيد .

جامه اي كه در سال 1381 هـ . به مصر باز گردانده شد ، تا كنون همچنان در قفسه هاي چوبي در « كارگاه جامه كعبه » ^{( 1 )} درخرنفشواقع درقاهره قراردارد وبازديدكنندگان مي توانند پس از گذشت ربع قرن از آن تاريخ ، آن را همچنان محكم و استوار ملاحظه نمايند . ^{( 2 )}

اما حاجيان مصري و ديگر اعضاي هيأت اعزامي همراه جامه نيز پس از اين اقدام ، از پياده شدن به خاك عربستان خودداري كردند و ممانعت از پياده شدن جامه را دليل ممانعت از حج خويش ( و مصدود شرعي ) ^{( 3 )} به شمار آوردند و با آن كه دولت عربستان كوشش فراواني براي انجام فريضه حج حاجيان مصري به عمل آورد ، ^{( 4 )} ليكن آنان كار را از پيش نبردند و همگي به همراه جامه كعبه بدون انجام مناسك حج در آن سال ، به مصر بازگشتند .

در سال 1382 هـ . دولت عربستان سعودي اقدام به بازگشايي كارگاه جامه در مكه مكرمه كرد و تا سال 1397 هـ . جامه كعبه در اين كارگاه مهيا مي گرديد . از آن پس كارگاه ياد شده به كارگاه نويني در « امّ الجود » واقع در مكه مكرمه انتقال يافت و از آن هنگام تا كنون جامه شريفه در كارگاه ياد شده بافته و آماده مي گردد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . دار الكسوة الشريفه .

2 . مؤلف به ديدار اين جامه در كارگاه خود در خرنفش ، واقع در قاهره اقدام كرده است .

3 . هرگونه ممانعت از ورود به حرم به هنگام موسم را ، شرعاً ، مصدود مي گويند .

كه در اين حال استطاعت حج از مستطيع سلب مي گردد . ( مترجم ) .

4 . محمد محمد المدني ، رأي الدين في حادث الكسوة ، صص 25 ، 27 و 28