بخش 11

247

صنعت جامه كعبه در دولت عربستان سعودي

كارگاه جامه بافي اجياد و آغاز صنعت جامه در دولت عربستان سعودي

پيش از اين آورديم كه مصر در گذشته ، در طول قرن هاي متمادي ـ جز زمان هاي كوتاهي كه اختلافاتي ميان آنان و عربستان پيش آمد ـ جامه كعبه مشرفه را پيوسته به اين ديار مقدس مي فرستاد تا اين كه در سال 1381 هـ . ق . ارسال جامه متوقف گرديد و از آن زمان تا كنون دولت عربستان سعودي ساخت جامه كعبه معظمه را به خود اختصاص داده و همواره ادامه داده است .

گفتني است كه سعي و كوشش سعوديان در صنعت جامه كعبه ، به پيش از تاريخ1381هـ . ق . و به عبارتي به سي و شش سال قبل از آن ، يعني 1345 هـ . ق . باز مي گردد . در آن سال ، پس از حادثه معروف محمل كه در سال پيش از آن ( 1342 هـ . ق . ) رخ داد و پيشتر از آن ياد كرديم ، مصر از ارسال جامه خودداري كرد . در اين هنگام بود كه ملك عبدالعزيز آل سعود در ذي حجه سال 1345 هـ . ق . فرمان داد جامه كعبه مشرفه با سرعت تمام تهيه شود . در اين سال جامه در طي چند روز ، از پارچه پشمي ماهوت سياه ارزشمندي كه آستر محكمي داشت ، ساخته شد . كمربند كعبه را طبق معمول گذشته گلدوزي كردند و آيات قرآني را به وسيله تارهاي نقره اي مطلا بر آن آذين نمودند . و همچنين پرده در كعبه ( برقع ) را گلدوزي كردند و به وسيله تارهاي ياد شده به آن آذين بستند . در آن زمان ، شيخ « عبدالله السليمان الحمدان » وزير دارايي سعودي براي تحقّق اين آرمان ، در مدت زمان كوتاه ، كوشش فراوان كرد . و سرانجام كعبه مكرمه در تاريخ

248

مقرر ؛ يعني در روز دهم ذي حجه سال 1345هـ . ق . به وسيله جامه ياد شده پوشانيده شد .

در محرم سال بعد ( 1346 ) ملك عبدالعزيز فرماني مبني بر تأسيس كارگاه ويژه براي ساختن جامه كعبه صادر كرد و به دنبال اين فرمان ، وزير دارايي ، شيخ عبدالله السليمان ، كارگاه ياد شده را در منطقه اجياد و در مقابل اداره دارايي ، در مكه مكرمه ، در زميني كه مساحت آن به حدود 1500 متر مربع مي رسيد ، تأسيس كرد . كارگران بي درنگ عمليات ساختماني آن را آغاز كردند و اين ساختمان ، پس از گذشت شش ماه اول سال 1346 هـ . ق . به پايان رسيد .

بنابراين ، ساختمان ياد شده نخستين كارگاهي بود كه در طول دوران هاي گذشته ؛ يعني از دوران جاهليت تا كنون ، در حجاز براي تهيه جامه كعبه راه اندازي شد .

از سوي ديگر ، مسؤولان عربستان ، ضمن انجام عمليات ساختماني كارگاه ، اقدام به تهيه امكانات لازم براي آغاز عمليات جامه بافي كردند . اين امكانات عبارت بودند از مواد خام لازم براي ساخت جامه ؛ مانند ابريشم و مواد رنگرزي و نيز دستگاه هاي پارچه بافي كه به وسيله آن پارچه هاي جامه بافته مي شد . مهم تر از همه ، فراهم كردن كارگران فني لازم براي كار در بخش هاي گوناگون اين كارگاه ؛ از رنگرزي ابريشم تا بافت و آذين بندي آن به وسيله تارهاي نقره اي مطلا بود .

در واقع مي توان ادعا كرد كه هيچ يك از عناصر سه گانه اساسي ساخت جامه در دسترس دولت عربستان سعودي نبود ، ليكن با اين حال ، در فراهم آوردن آنها از هيچ كوششي دريغ ننمود تا بتواند جامه كعبه را پيش از فرا رسيدن موسم آماده و مهيا سازد .

در اين ميان سعي و كوشش بي دريغ سه نفر در به تحقق رسيدن اين كارِ سنگين ، بسيار مؤثر و كار ساز بود و آنها عبارت بودند از :

شيخ عبدالله السليمان ـ وزير دارايي آن دوران ـ و شيخ عبدالرحمن مظهر ـ كه پست مترجمي در وزارت امور خارجه عربستان را داشت و رييس مطوفين هندي بود كه به عنوان نخستين مدير كارگاه جامه بافي تعيين شد ـ و مرد سوم شيخ اسماعيل غزنوي يكي از علما و دانشمندان هندي تبار بود .

249

شيخ سليمان و شيخ مظهر سعي در به تحقق رسيدن ساختمان كارگاه در كوتاه ترين زمان ممكن را داشتند كه سرانجام بدان دست يافتند و ساختمان كارگاه را در كمتر از شش ماه به صورت يك طبقه آماده بهره برداري كردند . از سوي ديگر در همان وقت ، عالم هندي ، شيخ غزنوي در صدد فراهم نمودن عناصر سه گانه اصلي مورد لزوم در كارگاه جامه برآمد كه شامل مواد اوليه و دستگاه ها و كارگران فني بود و سرانجام كوشش هاي وي به نتيجه رسيد و در آغاز ماه رجب همان سال ( 1346 هـ . ق . ) دوازده دستگاه بافندگي دستي و انواع گوناگوني از پارچه هاي ابريشم دلخواه و مواد رنگرزي لازم و نيز كارگران فني ماهر كه تعداد آنان به شصت مي رسيد ، از هند به مكه مكرمه وارد گرديد . كارگران فني شامل چهل نفر استاد كار نساجي و گلدوزي بودند ( كه كار زردوزي بر پارچه ها را به عهده داشتند ) ، و بيست نفر ديگر كارگران كمكي به حساب مي آمدند كه با رسيدن آنان به مكه مكرمه ، نصب دستگاه هاي بافندگي دستي آغاز گرديد و از آن پس ، كار در بخش هاي مختلف كارگاه ، تعيين شد و در فرجام همگي با تمام سعي و كوشش و جديت كار ساخت جامه كعبه و زردوزي آن را آغاز كردند تا اين كه در پايان ماه ذي قعده سال 1346هـ . ق . تمامي كارها را به پايان رسانيدند . ^{( 1 )}

گفتني است جامه ساخته شده ، شبيه جامه مصري بود ، با كيفيتي نيكوتر و استحكام بيشتر از نظر بافت و صنعت و گلدوزي .

جامه اصلي كعبه ( احمال ) از ابريشم سياه بود كه جمله « لا اِلهَ اِلاّ الله ، مُحَمَّدٌ رَسُولُ الله » به شكل عدد ( 8 ) در تمامي زمينه آن ديده مي شد . در پايين و درون اين جمله ، در داخل دو ضلع عدد ( 8 ) كلمه « يا اَلله » و بر ضلع راست عدد ( 8 ) از بالا كلمه « جَلَّ جَلالُه » ، و نيز بر بالاي ضلع چپ عدد ياد شده كلمه « جَلَّ جَلالُه » آذين گرديده بود .

كمربند جامه نيز از جهت عرض ، مانند عرض كمربندي بود كه از مصر ارسال مي شد و تمامي آن با تارهاي نقره اي مطلا زردوزي شده بود . نوشته هاي روي آن به وسيله طراح هنرمند و فني وزارت دارايي و خط نگار مشهور محمد اديب أفندي به

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . حسين عبدالله باسلامه ، تاريخ الكعبة المعظمه ، صص 295 ـ 292 و توسعة الحرمين الشريفين ـ از نشريات وزارت اعلام وابسته به دولت عربستان سعودي ( بدون تاريخ ) ص 124

250

صورتي بسيار زيبا و دلپسند خود نمايي مي كرد .

نوشته هاي روي كمربند نيز همان آياتي بودكه بر روي كمربند جامه مصري ، در كليه سمت ها قرار داشت . تنها تفاوت اين كمربند درسمت شمالي آن بود ؛ همان سمت ناودان و حجر اسماعيل كه بر روي اين قسمت عبارت زير نقش بسته بود :

« هذه الكسوة صنعت في مكة المباركة المعظّمة بأمر خادم الحرمين الشريفين جلالة الملك الإمام عبدالعزيزبن عبدالرحمن الفيصل آل سعود ملك المملكة العربيّة السعوديّة أيّده الله تعالي بنصره ، سنة 1346 هـ . علي صاحبها أفضل التحيّة و أتمّ التسليم » .

اما برقع ( پرده درِ كعبه معظمه ) نيز همانند برقع ارسالي به همراه جامه مصري بود ؛ يعني تمامِ زمينه آن ، به وسيله تارهاي نقره اي زردوزي شده بود .

و در آن ، همان آيات و عباراتي ديده مي شد كه بر برقع ارسالي از مصر نوشته شده بود و تنها تفاوتش در مستطيل هاي چهار گانه مياني پرده بود كه پيشتر بر روي آنها عبارات اهدا نوشته مي شد و اكنون باآيه : {  وَقُلْ جَاءَ الْحَقُّ وَزَهَقَ الْبَاطِلُ إِنَّ الْبَاطِلَ كَانَ زَهُوقاً ، وَنُنَزِّلُ مِنْ الْقُرْآنِ مَا هُوَ شِفَاءٌ وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِينَ وَلاَ يَزِيدُ الظَّالِمِينَ إِلاَّ خَسَاراً } ، تزيين شده است .

و همچنين در پايين پرده ، در زمينه دو دايره كوچك ، عبارت : « صنع بمكّة المكرّمة سنة . . . » را افزوده اند .

كعبه معظمه در آن سال 1346 هـ . ق . به وسيله اين جامه ، كه نخستين جامه ساخت مكه مكرمه به شمار مي آمد ، پوشانيده شد . به همين مناسبت مدير نخستين كارگاه جامه بافي ، شيخ « عبدالرحمن مظهر » افزون بر جايزه ارزشمندي كه از سوي دولت در اختيارش گذاشته شد ، تقديرنامه اي هم در ازاي زحمات و كوشش هايش كه در به تحقق رسانيدن ساخت اين جامه از خود نشان داد ، گرفت .

در سال 1347 هـ . ق . مدير ديگري به نام حاج محمد خان براي اداره كارگاه جامه بافي مكه مكرمه تعيين گرديد كه دولت نامبرده را متعهد ساخت تا اقدامات لازم را نسبت به تعليم كارگران در زمينه بافت و گلدوزي و ساير بخش هاي تهيه جامه به عمل آورد و او نيز در اين زمينه سعي و كوشش فراوان نمود تا اين كه در نتيجه اين كوشش ها كعبه معظمه

251

در سال 1352 هـ . ق . به وسيله جامه اي كه تمامي آن به دست كارگران محلي ساخته و پرداخته شده بود ، پوشانيده شد .

در همين سال ، مدير جديدي به نام شيخ احمد سالم الجوهري ^{( 1 )} را به مديريت كارگاه برگزيدند كه نامبرده تا سال 1355 هـ . ق . در اين سمت باقي ماند .

كارگاه جامه بافي اجياد همچنان تا سال 1358 هـ . ق . به فعاليت خويش ادامه داد تا اين كه يادداشت تفاهمي ميان دو دولت مصروسعودي درسال1358هـ . ق . برقرار گرديد كه بر طبق آن قرارداد ، مصر ارسال جامه به كعبه معظمه را از سر گرفت . اين وضع همچنان تا سال 1381 هـ . ق . ادامه يافت و مصر همه ساله جامه كعبه را مانند گذشته ارسال مي كرد تا اين كه در اين سال بر اثراختلافات سياسي ، روابط ميان دولت مصر و عربستان تيره شد . با اين حال و با وجود اختلافات ، دولت مصر مانند گذشته جامه را ارسال كرد اما دولت عربستان ـ همچنان كه در پيش ياد آور شديم ـ مانع پياده شدن جامه از كشتي شد . از آن هنگام بود كه ارسال جامه كعبه مشرفه از مصر متوقف گرديد و عربستان اقدام به بازگشايي كارگاه جامه بافي در جايگاه تازه اي به نام « جروَل » و در كنار خانه وزير دارايي اسبق ، عبدالله السليمان ، درمكه مكرمه نمود . اين بازگشايي در سال 1382هـ . ق . صورت پذيرفت .

اين كارگاه تا سال 1397 هـ . ق . به ساخت جامه كعبه مشرفه مي پرداخت كه در اين سال ساختمان كارگاه جامه بافي جديد در منطقه « امّ الجود » واقع در مكه مكرمه آغاز به فعاليت نمود و از آن زمان تا كنون اين كارگاه به فعاليت خويش در زمينه تهيه و ساخت جامه كعبه مشغول است .

« امّ الجود » كارگاه جامه بافي جديد در مكه مكرمه : ^{( 2 )}

دولت عربستان همواره نسبت به پيشرفت صنعت جامه بافي توجه ويژه داشته و خواهان رسيدن آن به درجه اي والا از نظر دقت و متانت و مرغوبيت بوده

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . نكـ : تاريخ الكعبة المعظمه ، صص 295 و 300

2 . مؤلف در چهارشنبه ، سوم رجب سال 1404 هـ . ق . / 4 آوريل 1984 م . به ديدار اين كارگاه رفته و مراحل گوناگون جامه بافي و بخش هاي مختلف آن را از نزديك مشاهده كرده است . نامبرده اين بخش را با توجه به مشاهدات خويش از نزديك نسبت به جامه كنوني كعبه به قلم آورده است .

252

است . در اين راستا « ملك فيصل بن عبدالعزيز آل سعود » در سال 1392 هـ . ق . فرمان تأسيس كارگاه نويني براي جامه كعبه شريفه را صادر كرد . پس از صدور اين فرمان ، كارگاه با سبك نويني تأسيس شد كه در آن پيشرفته ترين دستگاه هاي مكانيكي بافندگي به همراه دستگاه هاي بافندگي دستي و نيز ماشين آلات نخ ريسي و كلاف بندي همچنين دستگاه هاي رنگرزي و جز اينها كه براي صنعت جامه و زردوزي آن نياز بود ، فراهم گرديد . ساختمان آن ، در روز شنبه هفتم ربيع الثاني سال 1397 هـ . / 26 مارس سال 1977م . در دوران ملك خالدبن عبدالعزيز به پايان رسيد و بازگشايي گرديد .

اين كارگاه داراي بخش هاي مختلفي بود . از بخش رنگرزي تارهاي ابريشم آغاز شد ، سپس مراحل بافت را طي نمود و در پايان به بخش زردوزي و آذين آن به وسيله تارهاي نقره اي مطلا رسيد .

اين كارگاه افزون بر جامه بافي ، فرش هاي پنبه اي مورد نياز مساجد عربستان را نيز توليد مي كند . همچنان كه بخش گلدوزي ( زردوزي ) آن ـ در كنار زردوزي جامه شريفه ـ به زردوزي و آذين پرچم هاي دولتي نيز مي پردازد . در اين كارگاه حدود يكصد و شصت كارگر مشغول به فعاليت هستند . علاوه بر آن ، تعدادي نيز در ساختمان اداري آن مشغول به كار مي باشند .

بخش هاي مختلف كارگاه :

كارگاه جديد جامه بافي داراي بخش هاي زير مي باشد :

الف ـ بخش رنگرزي :

در اين بخش تعداد ده كارگر فني ، به همراه برخي كارگران ساده مشغول فعالت مي باشند . اين بخش ويژه عمليات رنگرزي تارهاي ابريشم طبيعي است كه به وسيله آن جامه بيروني و نيز جامه دروني كعبه مكرمه ساخته مي شود . تارهاي جامه بيروني را با رنگ سياه ، و تارهاي جامه دروني را به رنگ سبز آغشته مي كنند .

253

؟ ؟ ؟ ص35 كتاب مصنع الكعبة

؟ ؟ ؟ ص36 كتاب مصنع الكعبة

254

؟ ؟ ؟ ص37 كتاب مصنع الكعبة

آنان ابتدا تارهاي ابريشم سفيد را به وسيله دست با آب جوش و صابون شست وشو مي دهند تا بدينوسيله تارها را از ماده جدا كننده و آن را پيش از رنگرزي خالص نمايند . آنگاه پس از خشك كردن آنها ، عمليات رنگرزي به وسيله مواد شيميايي صورت گرفته و تارها را آن چنان رنگ مي كنند كه به گفته يكي از مسؤولان اين بخش ، به مدت طولاني ، گاه تا بيست سال در برابر اشعه خورشيد ثابت و بدون تغيير مي مانند .

بعد از عمليات رنگرزي ، تارهاي رنگ شده را در چهار حوض با دقت شست وشو مي دهند ؛ به طوري كه در پايان ، آب عمليات شست وشو سفيد مي شود ! سپس به وسيله دستگاه هاي مكانيكي ويژه اي كه بدين منظور در سال 1404 هـ . / 1984 م . به كشور وارد شده ، تارهاي رنگ شده را خشك مي كنند .

گفتني است دو جامه بيروني و دروني كعبه همواره از يك نوع ابريشم طبيعي بافته شده ، با اين تفاوت كه ضخامت تارهاي به كار رفته در جامه بيروني سه برابر ضخامت جامه دروني بوده است . و اين بدان جهت است كه جامه بيروني بايد داراي استحكام و قدرت بيشتري باشد و بتواند در برابر عوامل طبيعي مقاومت كند . اين تارها از بهترين انواع ابريشم طبيعي موجود در جهان است و به همين منظور دولت عربستان اقدام به وارد كردن آن از شهر ميلان ايتاليا مي كند . سپس از اين تارها ابريشم از ژاپن و چين وارد مي شد ليكن اكنون با توجه به مرغوبيت ابريشم ايتاليا نسبت به دو كشور چين و ژاپن ،

255

دولت اقدام به وارد كردن آنها از كشور ياد شده مي كند .

ب ـ بخش بافندگي دستي

اين بخش از دو سالن تشكيل مي شود ؛ سالن نخست ويژه بافتن پارچه جامه بيروني است و سالن دوم اختصاص به بافتن پارچه جامه دروني كعبه دارد .

* سالن بافت جامه بيروني :

ص39 كتاب مصنع كعبة

در اين بخش تعداد پنجاه و دو نفر كارگر فني مشغول به كار مي باشند . كارگران بر روي هشت دستگاه پارچه بافي دستي از نوع « جاكار » نوشته ها را به صورت نقش هاي گوناگون در زمينه پارچه هاي ابريشمي مي بافند . در اين بخش جامه بيروني كعبه به وسيله ابريشم سياه كه بر آن نقش و نگارها و نوشته هاي گوناگون در زمينه اي سياه بافته مي شود . نوشته هاي زمينه جامه عبارتند از : « لا اِلهَ اِلاَّ الله ، مُحَمَّدٌ رَسُولُ الله » ، « سُبْحانَ اللهِ ، بِحَمْدِهِ » ، « سُبْحانَ اللهِ الْعَظِيمِ » و « يا حَنّانُ يا مَنّانُ يا اَلله » . ملاحظه مي شود كه جامه سعودي برخي عبارات را به صورت نقش در زمينه جامه بافته و به آن افزوده است ، در حالي كه جامه مصري تنها به عبارت « لا اِلهَ اِلاَّ الله ، مُحَمَّدٌ رَسُولُ الله » ، بسنده كرده بود .

256

ناگفته نماند كه جامه بيروني ، همواره از دو نوع ابريشم طبيعي سياه ساخته مي شود ؛ بدين صورت كه تارهايش از بهترين و مرغوب ترين انواع ابريشم و پود آن از ابريشم طبيعي سياه درجه دو است .

همچنين در اين سالن آستري جامه بيروني از پنبه سفيد ساخته مي شود كه اين آستر به وسيله دستگاه پارچه بافي دستي ويژه اي آماده و مهيا مي گردد .

* سالن بافت جامه دروني :

در اين سالن شانزده كارگر فني و تعدادي دستيار مشغول به كار بوده و در آن پنج دستگاه پارچه بافي دستي از نوع « جاكار » قرار دارد .

بر روي هر يك از دستگاه هاي ياد شده يك كارگر فنّي به همراه يك دستيار مشغول به كار هستند .

جامه دروني كعبه را از ابريشم طبيعي سبز مي بافند و نوشته ها با بافته هايي از ابريشم سفيد به شكل نقش و نگارهايي بر روي آن بافته مي شود .

عبارات نوشته شده « لا اِلهَ اِلاَّ الله ، مُحَمَّدٌ رَسُولُ الله » است كه در بالاي آن آيه {  قَدْ نَرَي تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّمَاءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضَاهَا } و در زير آن آيه {  إِنَّ أَوَّلَ بَيْت وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبَارَكاً وَهُديً لِلْعَالَمِينَ } به چشم مي خورد .

در ميانه كمان هاي آن ، زردوزي هاي زيبايي به شكل قنديل خودنمايي مي كند كه در زمينه آنها ، نام هاي پروردگار « يا حَنّانُ يا مَنّانُ يا اَلله » و « يا ذَا الْجَلال وَاْلإكْرام » نوشته شده است . اين نقش و نگارها به سبك بسيار زيبايي در كنار هم قرار گرفته است ؛ به طوري كه بيننده تصور مي كند از يك قطعه تشكيل گرديده است ، در صورتي كه داراي اجزاي مختلف است و با قرار داده شدن در كنار هم يك قطعه جلوه مي كند . نوشته ها هم به خط ثلث بسيار زيبايي است . تنها با كمك گرفتن از بافت دستي است كه نقش و نگارهايي اين چنين زيبا و دقيق جلوه گر مي شود .

ج ـ بخش دستگاه هاي مكانيكي بافندگي :

از بازگشايي و افتتاح كارگاه جامه بافي چند سالي نمي گذرد و در اين مدتِ نه

257

چندان طولاني ، دولت عربستان از هيچ كوششي نسبت به پيشرفت و مكانيزه كردن آن به وسيله دستگاه هاي بافندگيِ ميكانيكي دريغ نكرده و همچنان سعي كرده است كه جامه كعبه مشرّفه را با سبكي نوين و نيكوترين شكل ارائه دهد و از جهت استحكام و قدرت و زيبايي به درجه اي والا برساند .

ص38 كتاب مصنع كعبة

براي تحقّق بخشيدن به اين هدف ، ( همان گونه كه پيشتر اشاره شد ) در اين بخش دستگاه هاي مكانيكي نويني در رشته بافندگي راه انداخت كه بيشتر در زمينه ساختن آستري جامه بيروني كعبه و نيز در برخي موارد به ساختن پارچه جامه بيروني به جاي دستگاه هاي پارچه بافي دستي فعاليت مي كنند ، ليكن با اين حال سبك پارچه بافي دستي آن ، با توجه به دقت و آساني بافتن ابريشم ؛ به ويژه پس از رنگرزي و نيز سادگي تغيير آن همچنان در برخي موارد به قوت خويش باقي مانده است .

اين بخش از دو سالن تشكيل شده است :

سالن نخست ـ اين بخش داراي هفت دستگاه ميكانيكي بافندگي است كه ده كارگر فني روي آن مشغول به فعاليت هستند .

258

اين سالن در ساختن آستر سفيد جامه بيروني كعبه و نيز بافتن پارچه ابريشم سياه ساده كه از آن كمربند و پرده در كعبه مشرّفه ( برقع ) ساخته مي شود ، فعاليت دارد . بر روي پارچه هايي كه ويژه كمربندها و پرده در كعبه بوده ، حروف برجسته با زردوزي هايي به وسيله تارهاي نقره اي مطلاّ ، آذين مي گردد .

گفتني است در اين سالن فرش هاي پنبه اي عادي كه از آن در مساجد عربستان استفاده مي شود ، مي سازند .

در اين سالن همچنين دستگاه ميكانيكي ديگري براي ساختن تارهاي به كار رفته در دستگاه هاي بافندگي دستي و ميكانيكي و نيز دو دستگاه ميكانيكي ويژه پر كردن ماسوره هاي بافندگي براي چرخ هاي ميكانيكي و همچنين دستگاه ميكانيكي ديگري براي پر كرد ماسوره هاي مخصوص تارها وجود دارد .

سالن دوم ـ در اين سالن يكي از پيشرفته ترين دستگاه هاي بافندگي ميكانيكي را نصب كرده اند كه چهار كارگر فني به صورت متناوب بر روي آن مشغول به كار هستند . اين دستگاه به بافتن پارچه جامه بروني كعبه از ابريشم سياه مي پردازد كه نوشته ها را در زمينه آن به رنگ سياه مي بافد .

اما جامه دروني كعبه ، تا كنون همچنان به وسيله دستگاه هاي بافندگي دستي آماده مي گردد .

د ـ بخش كمربند و پرده در كعبه

اين كارگاه داراي بخش ويژه اي است كه به گلدوزي كمربند كعبه مشرفه و پرده درِ آن ، بر روي پارچه ابريشم سياه مي پردازد . در اين قسمت شصت كارگر فني مشغول به فعاليت اند . تمامي كارهاي اين بخش دستي انجام مي شود و كارگران آن ، عمليات گلدوزي را به وسيله سوزن هاي دستي به گونه اي به انجام مي رسانند كه حروف نوشته شده ، بنا به موقعيت هاي گوناگون آن ، به صورتي برجسته به وجود مي آيند .

عمليات گلدوزي در چهار مرحله انجام مي شود :

درمرحله نخست : حدودنوشته ها را ( حروف كتابي ) به وسيله نخ ها مشخص مي كنند .

259

در مرحله دوم : كارگران به پر كردن حروف به وسيله نخ هاي پنبه اي مي پردازند .

در مرحله سوم : نخ هاي پنبه اي زرد رنگ ، پوششي بر روي نوشته ها قرار مي دهند به گونه اي كه اين وضعيت متناسب با قرار داده شدن تارهاي نقره اي مطلا بر روي آن باشد .

و در مرحله چهارم : كه مرحله پاياني است ، كارگران اقدام به قرار دادن تارهاي نقره اي مطلا بر روي حروف مي كنند و در اين مرحله ، آذين بندي نوشته ها به زيباترين شكل خودنمايي مي كند .

كمربندهاي قرار گرفته بر پيرامون جامه ، شانزده قطعه است كه در هر يك از سمت كعبه ، چهار قطعه قرار داده مي شود .

نوشته روي آنها در هر سمت با « بسم الله . . . » آغاز شده و سپس آيات مورد نظر تا پايان آن ديده مي شود . از آن پس ، به دنبال آن ، در سمت ديگر بار ديگر با « بسم الله . . . » آغاز گرديده و آيات پس از آن ديده مي شود و تا آخر همين گونه است .

لازم به گفتن است كه پرده درِ كعبه ، جهت آساني كار ، از پنج قطعه تشكيل گرديده كه در پايان تمامي قطعات به هم متصل شده و قطعه واحدي را به وجود مي آورد .

اين قطعه داراي طولي به اندازه هفت متر و نيم و عرضي به مقدار چهار متر مي باشد . تمامي زمينه پرده ياد شده ، به وسيله آيات قرآني زردوزي شده با تارهاي نقره اي مطلا ، آذين گرديده است .

جامه ساخت عربستان

قسمت هاي جامه بيروني كعبه معظمه :

1 ـ جامه اصلي كعبه ( احمال )

اين جامه از پارچه ابريشم طبيعي سياه تشكيل گرديدهكه تعداد آنها به 48 قطعه ( 100 سانتيمتر × 5/14 متر ) مي رسد . در قطعه هاي ياد شده از جامه اصلي كعبه ، مقدار 670 كيلوگرم ابريشم سفيد ، پس از رنگ آميزي آنها در داخل كارگاه به رنگ سياه ،

260

مصرف شده است . براي رنگ آميزي اين مقدار ابريشم ، حدود 720 كيلوگرم رنگ و اسيدهاي لازم به كار مي رود . ضخامت پارچه به حدود دو ميليمتر مي رسد كه از درون به وسيله پارچه سفيد پنبه ايِ ضخيم آستر مي شود .

در زمينه جامه اصلي كعبه ، نقش و نگارهايي به صورت بافته سياه و با عبارات : « لا اِلهَ اِلاَّ اللهُ ، مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللهِ » و « سُبْحانَ الله وَبِحَمْدِهِ » و « سُبْحانَ الله الْعَظِيمِ » و « يا حَنّانُ يا مَنّانُ يا اَللهُ » ديده مي شود كه عبارات ياد شده بر روي تمامي قطعات تكرار مي گردد .

كمربند كعبه و نوشته هاي روي آن :

اين كمربند از پارچه ابريشم طبيعي سياه ساده ساخته مي شود . كمربند كعبه شامل 16 قطعه است كه در هر يك از سمت هاي چهارگانه كعبه ، چهار قطعه قرار داده مي شود . طول آن ( محيط كعبه ) 45 متر و عرض آن 95 سانتيمتر مي باشد . كمربند بر روي جامه اصلي ، بر كعبه مشرفه و در ارتفاع 9 متري از زمين استوار مي گردد .

بر روي قطعه هاي كمربند در جامه سعودي ، آيات قرآني با خط زيباي ثلث عربي نقش گرديده كه حروف اين نوشته ها به وسيله تارهاي طلايي ( تارهاي نقره اي مطلا ) آذين شده است . آيات ياد شده به همراه ديگر نوشته هاي جامه كعبه شريفه ، به وسيله « شيخ عبدالرحيم امين عبدالله بخاري » نوشته شده است . نامبرده يكي از كارگران شركت توليد كننده در ساخت جامه كعبه ، از دوران ملك عبدالعزيز آل سعود به شمار مي آيد .

چيزي كه يادآوري اش ضروري است ، اين است كه آيات قرآني نوشته شده بر جامه سعودي ، همان آياتي است كه پيش از اين بر تمامي سمت هاي چهارگانه جامه مصري نوشته مي شد . البته در اين ميان تفاوت هاي اندكي به چشم مي خورد كه به علت كم و زياد كردن برخي نوشته ها و نيز اضافه كردن تعدادي قطعه نوشته شده است كه در زير قطعه هاي كمربند ، در جهات چهارگانه كعبه قرار داده مي شود .

براي روشن شدن مطلب ، آيات قرآني نوشته شده بر كمربند را ، به همراه تغييراتي كه نسبت به جامه مصري داده شده ، مي آوريم و آنگاه به قطعه هاي نوشته شده جديد و

261

آيات قرآني كه بر آنها نقش بسته است ، اشاره مي كنيم :

در آغاز به نوشته هاي روي كمربند كعبه مي پردازيم :

سمت شرقي ( كه در آن درِ كعبه قرار دارد ) ، داراي چهار قطعه از كمربند بوده و نوشته هاي آن ، از ابتداي ركني است كه درِ ورودي به حطيم ( حجر اسماعيل ( عليه السلام ) ) آغاز مي گردد :

به قطعه نخستين : بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ ، {  وَإِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثَابَةً لِلنَّاسِ وَأَمْناً وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقَامِ إِبْرَاهِيمَ مُصَلّيً } .

بر قطعه دوم : {  وَعَهِدْنَا إِلَي إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ أَنْ طَهِّرَا بَيْتِي لِلطَّائِفِينَ وَالْعَاكِفِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ } .

بر قطعه سوم : {  وَإِذْ يَرْفَعُ إِبْرَاهِيمُ الْقَوَاعِدَ مِنْ الْبَيْتِ وَإِسْمَاعِيلُ رَبَّنَا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّكَ أَنْتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ } .

بر قطعه چهارم : {  رَبَّنَا وَاجْعَلْنَا مُسْلِمَيْنِ لَكَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِنَا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَكَ وَأَرِنَا مَنَاسِكَنَا وَتُبْ عَلَيْنَا إِنَّكَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ } نقش گرديده است .

در سمعت جنوبي ـ كه ميان حجر الأسود و ركن يماني واقع گرديده است ـ نوشته ها از بالاي حجر الأسود بدين صورت آغاز مي گردد :

بر قطعه نخستين : بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ ، {  قُلْ صَدَقَ اللهُ فَاتَّبِعُوا مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفاً وَمَا كَانَ مِنْ الْمُشْرِكِينَ } .

بر قطعه دوم : {  إِنَّ أَوَّلَ بَيْت وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبَارَكاً وَهُديً لِلْعَالَمِينَ } .

بر قطعه سوم : {  فِيهِ آيَاتٌ بَيِّنَاتٌ مَقَامُ إِبْرَاهِيمَ وَمَنْ دَخَلَهُ كَانَ آمِناً } .

و بر قطعه چهارم : {  وَللهِِ عَلَي النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنْ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلا وَمَنْ كَفَرَ فَإِنَّ اللهَ غَنِيٌّ عَنْ الْعَالَمِينَ } نقش شده است .

با مقارنه اي كه در سمت جنوبيِ كعبه با نوشته هاي كمربند بر جامه مصري به عمل آوريم ، ملاحظه مي كنيم كه آيه اي از آيات قرآني نوشته شده بر جامه سعودي ، نسبت به جامه مصري كم شده و نيامده است ؛ زيرا در جامه مصري ، به دنبال آيه ياد شده در قطعه چهارم ، اين آيه نيز نوشته مي شده است :

262

{  قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لِمَ تَكْفُرُونَ بِآيَاتِ اللهِ وَاللهُ شَهِيدٌ عَلَي مَا تَعْمَلُونَ } .

در سمت غربي ـ كه ميان ركن يماني و حجر اسماعيل واقع است ـ نوشته هاي روي كمربند ابتدا از سمت ركن يماني آغاز گرديده است . در اين سمت نيز آيات بر روي قطعه ها اين چنين نقش بسته است :

بر قطعه نخستين : بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ ، {  وَإِذْ بَوَّأْنَا لاِِبْرَاهِيمَ مَكَانَ الْبَيْتِ أَنْ لاَ تُشْرِكْ بِي شَيْئاً وَطَهِّرْ بَيْتِي لِلطَّائِفِينَ وَالْقَائِمِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ } .

بر قطعه دوم : {  وَأَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجَالا وَعَلَي كُلِّ ضَامِر يَأْتِينَ مِنْ كُلِّ فَجّ عَمِيق } .

بر قطعه سوم : {  لِيَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ وَيَذْكُرُوا اسْمَ اللهِ فِي أَيَّام مَعْلُومَات عَلَي مَا رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِيمَةِ الاَْنْعَامِ فَكُلُوا مِنْهَا } .

بر قطعه چهارم : {  وَأَطْعِمُوا الْبَائِسَ الْفَقِيرَ * ثُمَّ لِيَقْضُوا تَفَثَهُمْ وَلْيُوفُوا نُذُورَهُمْ وَلْيَطَّوَّفُوا بِالْبَيْتِ الْعَتِيقِ } .

و اما در سمت شمالي ـ كه در آن حجر اسماعيل قرار دارد ـ آيات زير منقوش است :

قطعه نخستين : بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ ، {  الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُومَاتٌ فَمَنْ فَرَضَ فِيهِنَّ الْحَجَّ فَلاَ رَفَثَ وَلاَ فُسُوقَ وَلاَ جِدَالَ فِي الْحَجّ } .

بر قطعه دوم : {  وَمَا تَفْعَلُوا مِنْ خَيْر يَعْلَمْهُ اللهُ . . . } كه در سمت شمالي جامه مصري ، تا اين نقطه نوشته ها به پايان رسيده و بر باقيمانده كمربند در اين سمت عبارت اهدا نقش بسته است . اما در جامه سعودي ـ كه اكنون از آن سخن مي گوييم ـ عبارت اهدا بر روي قطعه اي جدا از آن نوشته شده و بر سمت شرقي در زير كمربند آن قرار داده مي شود . به همين جهت برخي آيات قرآني ديگر ، در دنباله آيه ياد شده ، در آن سمت ، بر روي قطعه ها نقش مي گردد . بنابراين در دنباله قطعه دوم اين آيه اضافه گرديده است :

؟ ؟ ؟ ؟ ؟ ؟ ؟ تصاوير ص27 1 و 2 كتاب مصنع الكعبة

263

؟ ؟ ؟ ؟ ؟ ؟ ؟ تصاوير ص27 شماره 3 و ص28 شماره 1 كتاب مصنع الكعبة

؟ ؟ ؟ ؟ ؟ ؟ ؟ تصاوير 28 شماره 2 و 3 كتاب مصنع الكعبة

{ . . . وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَيْرَ الزّادِ التَّقْوي وَاتَّقُونِ يا أُولِي اْلأَلْبابِ } .

بر قطعه سوم : {  لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَنْ تَبْتَغُوا فَضْلا مِنْ رَبِّكُمْ فَإِذَا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفَات فَاذْكُرُوا اللهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرَامِ } .

؟ ؟ ؟ ؟ ؟ ؟ ؟ تصاوير ص29 ، 3 تصوير كنار هم كتاب مصنع الكعبة

و بر قطعه چهارم : {  وَاذْكُرُوهُ كَمَا هَدَاكُمْ وَإِنْ كُنتُمْ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنْ الضَّالِّينَ * ثُمَّ أَفِيضُوا مِنْ حَيْثُ أَفَاضَ النَّاسُ وَاسْتَغْفِرُوا اللهَ } .

؟ ؟ ؟ ؟ ؟ ؟ ؟ تصاوير 29 يك تصوير پايين و يك تصوير بالا كتاب مصنع الكعبة

264

اما قطعه هايي كه در جامه سعودي اضافه گرديده ، عبارتند از : سه قطعه نوشته شده كه در زير كمربند جهات مختلف كعبه مشرفه قرار داده مي شود .

در زمينه قطعه هاي ياد شده ، آيات قرآني با حروفي برجسته به چشم مي خورد كه به وسيله تارهاي نقره اي مطلا زيور گرديده است . اين آيات عبارتند از : { وَإِذا سَأَلَكَ عِبادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدّاعِ إِذا دَعانِ } .

{  وَإِنِّي لَغَفَّارٌ لِمَنْ تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ صَالِحاً ثُمَّ اهْتَدَي } .

{  وَمَنْ يَعْمَلْ سُوءاً أَوْ يَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ يَسْتَغْفِرْ اللهَ يَجِدْ اللهَ غَفُوراً رَحِيماً } .

3 ـ كردشيات :

در جامه سعودي چهار قطعه مربع وجود دارد كه سوره اخلاص را در زمينه آن با خط عربي ثلث زيور نموده اند . اين نوشته ها همگي با تارهاي نقره ايِ مطلا آذين شده است . هر يك از قطعه هاي ياد شده را در يكي از اركان كعبه مشرفه قرار مي دهند . در حالي كه در جامه مصري ، كردشيات چهارگانه را در سمت شرقي كه دَرِ كعبه در آن است در كنار يكديگر قرار مي دادند .

اما « رِنك » ها و آنها عبارتند از دايره هايي كه در زمينه اش عبارات « يا حَنّانُ يا مَنّانُ يا سُبْحان » نوشته شده و در جامه مصري در فاصله ميان قطعه هاي كمربند قرار داده مي شد ، اما در جامه سعودي از آن استفاده نمي شود .

4 ـ پرده در كعبه مشرفه ( برقع ) و نوشته هاي روي آن :

پرده در كعبه ساخت عربستان نظير پرده درِ كعبه ساخت مصر ، از چهار قطعه تشكيل مي گردد ، ليكن در دوران اخير ، درِ جامه سعودي ، قطعه پنجمي را در پرده دَر افزوده اند كه آن را در پايين پرده قرار داده و عبارت اهدا را بر روي آن نقش كرده اند .

با پيوستن قطعه پنجم به پرده دَر كعبه ، طول آن اكنون به هفت متر و نيم و عرض آن به چهار متر مي رسد .

اين پرده با عبارات و آيات قرآني و نقش و نگارهايي در هر يك از قسمت هاي آن

265

آذين گرديده است كه تمامي نقش و نگارها و نوشته ها با حروفي برجسته به وسيله تارهاي نقره اي مطلا ، آن چنان زيور گرديده است كه اين پرده خود آيه اي از زيبايي و متانت به شمار مي آيد .

آذين و نقش و نگارها و نوشته هاي روي پرده ياد شده عبارتند از :

* در پيرامون پرده دَر كعبه ، حاشيه اي است مستطيل شكل ، آراسته به نقش و نگارها كه در ميانه آن مستطيل هاي بيضي شكل و كردشيات مربع شكل ديده مي شود و در زمينه هر يك از آنها نوشته هايي از آيات قرآن و عبارات ديني به چشم مي خورد .

* در سر تا سر اين مستطيل ، از درون ، تعداد بسياري دايره و مستطيل هاي بيضي شكل ديده مي شود . اما دايره ها كه تعداد آنها به يازده مي رسد كه دو دايره در ميانه پرده ديده مي شود . در هشت تا از آنها عبارت : « اَللهُ رَبِّي » و در سه دايره باقيمانده عمودي ، در ميانه پرده ، از بالا به پايين عبارت : « اَللهُ حَسْبِي » نقش بسته است . اما در زمينه مستطيل هاي بيضي شكل كه در سر تا سر درون حاشيه قرار داشته و تعداد آنها به ده مي رسد ، در مجموع آنها « سوره فاتحه » نوشته شده است .

* اما در ساير قسمت هاي پرده ، در زمينه آن از بالا به پايين ، اين گونه است :

* در قسمت بالاي پرده دو مستطيل بيضي شكل قرار دارد كه ميان آن دو يك دايره « اَللهُ حَسْبِي » ديده مي شود و در زمينه دو مستطيل آيه قرآنيِ {  قَدْ نَرَي تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّمَاءِ } ، {  فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضَاهَا } ، نقش بسته است .

* در زير دو مستطيل ياد شده ، مستطيل بزرگ بيضي شكل ديگري قرار دارد كه در آن : قالَ اللهُ تَعالي : {  قُلْ يَا عِبَادِي الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلَي أَنْفُسِهِمْ لاَ تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللهِ إِنَّ اللهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعاً } آمده است .

در آذين بندي اخير پرده درِ كعبه ، آيه ياد شده به اين آيه تغيير داده شده است : بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ ، {  وَسَارِعُوا إِلَي مَغْفِرَة مِنْ رَبِّكُمْ وَجَنَّة عَرْضُهَا السَّمَاوَاتُ وَالاَْرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِينَ } .

* در زير آن مستطيل ديگري قرار دارد كه در درون آن ، چهار دايره به شكل گلابي است و پيرامون آنها به وسيله تارها زينت داده شده و در زمينه هر يك از آنها آيه {  اللهُ نُورُ

266

السَّمَوَاتِ وَالاَْرْضِ } نقش بسته است .

* در زير آن دو ، مستطيل بيضي شكل قرار دارد كه ميان آن دو ، دايره « الله حسبي » ديده مي شود . در زمينه دو مستطيل ياد شده قسمتي از آية الكرسي ، نوشته شده است .

* در زير آن ، مستطيل بيضي شكل بزرگي ديده مي شود كه در زمينه آن اين آيه نقش بسته است : بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ ، {  لَقَدْ صَدَقَ اللهُ رَسُولَهُ الرُّؤْيَا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ إِنْ شَاءَ اللهُ آمِنِينَ } .

* در زير آن دو مستطيل بيضي شكل است كه ميان آن دايره « الله حسبي » قرار دارد . در زمينه دو مستطيل ياد شده بقيه آية الكرسي نوشته شده است .

* در زير آنها دو دايره بزرگ قرار دارد كه در ميان آن دو ، چهار مستطيل كوچك يكي بر ديگري ديده مي شود . در هر يك از دايره ها سوره اخلاص نوشته شده كه در مركز دايره لفظ جلاله « اَللهُ جَلَّ جَلالُهُ » نقش گرديده است . اما در زمينه مستطيل هاي چهار گانه ، اين نوشته ها ديده مي شود : {  رَبَّنَا ظَلَمْنَا أَنفُسَنَا وَإِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنَا وَتَرْحَمْنَا لَنَكُونَنَّ مِنْ الْخَاسِرِينَ } .

{  رَبَّنَا لاَ تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنَا وَهَبْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً إِنَّكَ أَنْتَ الْوَهَّابُ } .

در آذين اخير پرده دَرِ كعبه ، مستطيل هاي چهارگانه و نوشته هاي روي آن حذف گرديده است . اما در يكي از دو دايره بزرگ كه در سمت راست بيننده قرار دارد ، « سوره اخلاص » و در ديگري گفته باري تعالي {  مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللهِ وَالَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَي الْكُفَّارِ رُحَمَاءُ بَيْنَهُمْ تَرَاهُمْ رُكَّعاً سُجَّداً } ديده مي شود . در مركز دو دايره ياد شده « بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ » نقش بسته است .

* در زير آن مستطيل بزرگي قرار دارد كه در آن : بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ ، {  لاِِيلاَفِ قُرَيْش * إِيلاَفِهِمْ رِحْلَةَ الشِّتَاءِ وَالصَّيْفِ * فَلْيَعْبُدُوا رَبَّ هَذَا الْبَيْتِ * الَّذِي أَطْعَمَهُمْ مِنْ جُوع وَآمَنَهُمْ مِنْ خَوْف } صَدَقَ اللهُ العَظيم نگاشته شده است .

گفتني است در پرده كنوني درِ كعبه از اين مستطيل اثري ديده نمي شود .

* در پايين آن ، چهار مستطيل بيضي شكل ديده مي شود كه هر دو عدد از آنها ، يكي بر ديگري قرار داده شده و در ميانه آنها مستطيلي ديده مي شود كه قسمت بالاي

267

آن ، همانند رأس مثلث كشيده شده است . اما در هر يك از دو مستطيل فوقاني از مستطيل هاي چهارگانه ، عبارت : « لا اِله اِلا الله الْمَلِكِ الحَقّ اليَقين » و در هر يك از دو مستطيل زيرين عبارت : « مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللهِ الصّادِقُ الْوَعْدِ اْلأَمِين » نوشته شده است . اما در مستطيل مثلثي شكل بالاي آن عبارت : {  رَبِّ اجْعَلْنِي مُقِيمَ الصَّلاَةِ وَمِنْ ذُرِّيَّتِي رَبَّنَا وَتَقَبَّلْ دُعَاءِ * رَبَّنَا اغْفِرْ لِي وَلِوَالِدَيَّ وَلِلْمُؤْمِنِينَ يَوْمَ يَقُومُ الْحِسَابُ } نگاشته شده است .

در پرده كنوني درِ كعبه مستطيل هاي چهارگانه به شش عدد افزايش يافته كه هر سه عدد از آنها يكي بر ديگري است و در ميانه آنها مستطيل رأس مثلثي قرار داده شده است . بر زمينه مستطيل نخستين از بالا عبارت « لا اله الا الله الملك الحق المبين » و بر مستطيل مقابل آن در سمت چپ عبارت : « مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللهِ الصّادِقُ الْوَعْدِ اْلأَمِين » را نوشته اند . اما در مستطيل هاي چهار گانه باقي : بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ ، {  لاِِيلاَفِ قُرَيْش * إِيلاَفِهِمْ رِحْلَةَ الشِّتَاءِ وَالصَّيْفِ * فَلْيَعْبُدُوا رَبَّ هَذَا الْبَيْتِ * الَّذِي أَطْعَمَهُمْ مِنْ جُوع وَآمَنَهُمْ مِنْ خَوْف } . صَدَقَ اللهُ العَظيم نقش بسته است .

اما در زمينه مستطيل رأس مثلثي آيه {  قُلْ يَا عِبَادِي الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلَي أَنْفُسِهِمْ لاَ تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللهِ إِنَّ اللهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ * وَأَنِيبُوا إِلَي رَبِّكُمْ وَأَسْلِمُوا لَهُ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَكُمْ الْعَذَابُ ثُمَّ لاَ تُنْصَرُونَ } جايگزين آيه پيشين گرديده است .

در قسمت پايين و پاياني پرده درِ كعبه معظمه ، قطعه پنجم ، كه اخيراً بدان اضافه گرديده است ، قرار دارد . اين قطعه شامل دو مستطيل بزرگ است كه تمامي زمينه آن ، به استثناي دو مستطيل كوچك ، كه در ميانه آن قرار داده شده ، به وسيله نقش و نگارهايي زينت شده و در زمينه دو مستطيل كوچك مياني عبارت اهداي جامه كعبه شريفه نوشته شده است .

در يكي از آن دو ، عبارت « صنعت هذه الكسوة في مكّة المكرمة وأهداها الي الكعبة المشرّفة » و در ديگري « خادم الحرمين الشريفين فهد بن عبدالعزيز آل سعود تقبّل الله منه سنة 1403 هـ . » نگاشته شده است .

لازم به گفتن است ، پرده درِ كعبه مشرفه كه اكنون در كارگاه جامه بافي مكه مكرمه

268

ساخته مي شود ، از نظر شكل عمومي و آذين بندي و تقسيمات ، و نيز آيات قرآنيِ نوشته بر آن ، مانند پرده ساخت مصر است و تنها تغيير اندكي ، مانند جابجايي آيات يا عبارات ديني و نيز حذف برخي آيات و جايگزيني آيات ديگر ، به چشم مي خورد .

اين گفته با مقايسه پرده ساخت مصر و پرده اي كه اكنون در مكه مكرمه ساخته مي شود ، مي تواند آشكار و روشن شود .

جامه دروني كعبه معظمه :

همان گونه كه پيش از اين ياد كرديم : ساخت جامه دروني كعبه مشرفه ، از دوران عباسي آغاز گرديد ؛ بدين صورت كه اين جامه مانند جامه بروني كعبه به صورت منظم و ساليانه ارسال نمي شد ، بلكه هر چند سال يك بار و به ويژه به هنگام تكيه هر سلطان بر اريكه سلطنت از سوي وي ، به همراه جامه بيروني ارسال مي گرديد . اين وضع دوران عباسي ، در دوره مماليك و عثمانيان نيز به همين منوال ادامه يافت تا آنجا كه سلاطين آل عثمان ارسال آن را ويژه خويش نمودند و هر يك پس از رسيدن به تخت سلطنت ، خود را ملزم به ارسال آن مي پنداشتند . آخرين بار كه جامه دروني كعبه مشرفه ارسال شد ، به هنگام توليت خلافت به وسيله سلطان عبدالعزيز ( عثماني ) در سال 1277 هـ . بود . نامبرده جامه اي ويژه درون كعبه ارسال نمود كه اين جامه تا دوران پادشاهي ملك عبدالعزيز آل سعود به حجاز همچنان در درون كعبه باقي ماند در اين دوران ، جامه ارسالي سلطان عثماني به وسيله جامه اي كه از سوي سلطان « بُهره » در هند به سال 1355 هـ . ارسال شده بود ، تعويض گرديد و جامه ياد شده جايگزين جامه پيشين در درون كعبه شد .

از آن پس ملك عبدالعزيز فرمان به ساخت جامه دروني كعبه در مكه مكرمه را صادر كرد كه اين جامه در سال 1363 هـ . در درون كعبه آويخته شد . جامه ياد شده ، سال ها در درون كعبه باقي ماند تا اين كه مجدداً از سوي ملك خالدبن عبدالعزيز فرمان ديگري مبني بر ساختن جامه دروني كعبه صادر شد كه اين جامه در كارگاه جامه بافي « ام الجود » مهيّا گرديد و در سال 1403 هـ . جايگزين جامه پيشين درون كعبه شد . سپس در دوران ملك فهدبن عبدالعزيز و به دستور وي ، ساخت جامه براي درون كعبه را براي

269

احتياط آغاز كردند كه اكنون ( سال 1404 هـ . ) در كارگاه جامه بافي مشغول به آماده سازي آن مي باشند . ^{( 1 )}

جامه دروني كعبه همواره از ابريشم طبيعي سبز بافته شده كه نوشته هاي روي آن به وسيله تارهاي ابريشم سفيد رنگ آذين شده است . اين جامه از 64 قطعه ( 90سانتيمتر×10 متر ) تشكيل گرديده و كليه نقش و نگارها و آذين هاي اين جامه آن چنان زيبا و دلپسند در كنار هم قرار مي گيرند كه بيننده آن را به صورت قطعه اي واحد تصور مي كند .

لازم به يادآوري است كه تمامي نوشته ها و آذين هاي موجود بر روي اين جامه ، مانند نوشته ها و آذين هاي جامه دروني ارسالي توسط سلطان عبدالعزيز عثماني است كه در درون كعبه آويخته بود . و تنها تغييري كه در اين جامه داده شده رنگ جامه بود كه پيش از اين در دوران عثمانيان جامه به رنگ سرخ بود و نوشته هاي روي آن با رنگ سفيد ، ليكن جامه سعودي به رنگ سبز ونوشته هاي آن مانند جامه عثمانيان به رنگ سفيد مي باشد .

نوشته هاي ياد شده در چهار سطر آذين گرديده است .

سطر اول : {  قَدْ نَرَي تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّمَاءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضَاهَا } .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . جامه ياد شده در شعبان سال 1417 هجري پس از عمليات ساختماني و نوسازي درون كعبه و بيرون آن ، كه شامل تغيير سنگ فرش هاي كف درون كعبه و ديوارهاي آن و نوسازي پله هاي درون كعبه و برداشتن سقف دوم در درون كعبه و نيز تغيير سنگ هاي شاذروان در پيرامون كعبه و جز اينها بود ، در درون كعبه آويخته شد .

لازم به يادآوري است كه همواره جامه دروني كعبه از زير سقف دوم درون كعبه تا ابتداي سنگ هاي مرمر معرق اطراف كعبه كه در ارتفاع تقريبي يكصد و هشتاد سانتيمتري از كف درون كعبه قرار داشت ، آويزان مي شد ، ليكن پس از تغييرات ياد شده در سال 1417 هـ . و برداشته شدن سقف دروني كعبه و قرار دادن سنگ مرمر خاكستري راه راه بر ديوارهاي دروني آن ، جامه ياد شده از زير سقف اصلي كعبه تا 31 ارتفاع كعبه از درون در بالا آويخته شد .

براي اطلاع بيشتر از تغييرات ياد شده مي توانيد به مقاله « درون كعبه در دو ديدار » درج شده در مجله وزين « ميقات حج » شماره 18 سال 1376 مراجعه نماييد . « مترجم »

270

سطر دوم : « لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ ، مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللهِ »

سطر سوم : {  إِنَّ أَوَّلَ بَيْت وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبَارَكاً وَهُديً لِلْعَالَمِينَ } .

سطر چهارم : « يا حَنّانُ ، يا مَنّانُ ، يا ذَالْجَلالُ وَالإِكْرام » .

در سطر چهارم ، نوشته به صورت كمان هايي پيچ و خم دار آذين گرديده است كه در اين حال نقش و نگارها در نهايت زيبايي و تحسين خودنمايي مي كند .

ارسال جامه به كعبه مكرمه در هر سال

دست اندركاران ساختن جامه بيروني كعبه مشرفه ، همواره در طول سال ، به استثناي ماه هاي حج ، در كارگاه جامه بافي مكه مكرمه مشغولند . كارگاه جامه بافي در كنار ساختن و مهيا كردن جامه كعبه ، به ساختن فرش هاي پنبه اي كه مورد نياز حرمين شريفين و نيز كليه مساجد موجود در مملكت عربستان سعودي به هنگام نماز است نيز اقدام مي كند . اين كارگاه كار گلدوزي و تزيين پرچم هاي مملكتي را نيز به عهده دارد .

هزينه ساخت جامه در اين كارگاه برابر با شش ميليون ريال سعودي در سال است كه شامل هزينه مواد اوليه و دستمزد كارگران شاغل در آن مي باشد . اين هزينه همواره در هر سال به علت افزايش قيمت مواد اوليه در بازارهاي جهاني و نيز بالا رفتن هزينه دستمزد كارگران ، افزايش مي يابد .

زمان ارسال جامه و قرار داده شدن آن بر كعبه ، بدين صورت است كه همه ساله اداره كارگاه جامه بافي ، اقدام به ارسال آن در روز هشتم ذي الحجه هر سال مي كند . در اين مرحله جامه به پرده دار كعبه مشرفه از خانواده شيبيان تسليم مي گردد كه شيخ شيبي نيز با همكاري اداره كارگاه جامه بافي و در حضور مدير فني آن ، اقدام به قرار دادن آن بر روي كعبه معظمه مي كند . جامه كعبه پس از برداشته شدن جامه پيشين و شستشوي كعبه مشرفه با گلاب و خوشبو و معطر كردن به وسيله عطر بدون هيچ گونه مراسم جشني كه در دوران هاي گذشته در اين هنگام برگزار مي شد بر كعبه پوشانده مي شود .

در مراسم شستشوي كعبه ، معمولا پادشاه عربستان سعودي و يا شخصي به جانشيني وي ـ كه غالباً امير منطقه مكه مكرمه و از خاندان آل سعود مي باشد ـ شركت مي كند .