بخش 4

101

زده اند گواهي دهد.(1)

اين سنگ را يا خداوند مستقيماً به سوي ابراهيم رانده تا به وحي الهي آن را در جاي معين خود قرار دهد و يا آن كه از آغاز در كوه ابوقبيس به امانت قرار داده شده و ابراهيم به هنگام ساختن كعبه آن را از اين كوه جدا كرده و در جاي معين خود در كعبه نصب كرده  است.

حجرالأسود در ركن جنوب شرقي كعبه و در ارتفاع تقريبي يك متر و نيمي از كف مسجد الحرام قرار گرفته و قابي بيضي شكل از نقره خالص، آن را در ميان دارد.

توصيف دقيق و كامل حجرالأسود براي ما ميسر نيست; زيرا آنچه از حجرالأسود اكنون ديده مي شود، هشت قطعه كوچك با حجم هاي مختلف و بزرگترين آنها به اندازه يك خرماست. روايت مي شود كه اين قطعه ها مجموعاً پانزده تا بوده كه هفت تاي آنها در ميان خمير قهوه اي رنگ ـ نگهدارنده اي كه هر استلام كننده حجرالأسود آن را مشاهده مي كند و مخلوطي از موم و مشك و عنبر است كه بر روي سنگ قيمتي قرار گرفته ـ پنهان شده است. بنابراين آنچه از حجر ديده مي شود، در داخل ديوار كعبه قرار گرفته و آنچه آن را در ميان دارد سنگ هاي عادي ديوار كعبه است.

ابعاد حجرالأسود را محمد بن نافع خزاعي در هنگامي كه قرامطه آن را در سده چهارم هجري از جاي كندند ديده و طول آن را يك ذراع روايت كرده و گفته است تنها در قسمت بالاي سنگ، سياهي ديده و ساير قسمت هاي سنگ سفيد بوده است.

در روزگار سلطان مراد عثماني نيز يكي از عالمان مكه به نام ابن علان سنگ را ديده و طول و عرض آن را به ترتيب نيم ذراع و يك سوم ذراع گزارش كرده است.

نخستين كسي كه براي حجر قاب نقره ساخت، عبدالله بن زبير بود و از آن پس پيوسته خليفگان و اميران و ثروتمندان نسبت به ساخت قاب از طلا و نقره اقدام كرده اند. آخرين كسي كه پيش از دوران سعودي قابي از نقره خالص براي حجرالأسود تقديم كرد سلطان محمد رشاد خان بود كه در سال 1331هـ . ق. بدين كار همت گماشت. در سال

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . الترغيب و الترهيب من الحديث الشريف، منذري، ج 2، ص 194

102

1366هـ . ق. ملك عبدالعزيز قسمتي از اين قاب را نوسازي كرد و در سال 1375هـ . ق. ملك سعود قاب محمد رشاد را با قاب جديد ديگري از نقره خالص جايگزين ساخت.

 

 

تصوير ص117 كتاب الكعبه المعظمه

ترسيمي است از حجرالأسود كه شيخ محمدطاهر كردي خود شخصاً با گذاشتن كاغذي نازك روي حجرالأسود آن را در اوّل ربيع الاوّل سال 1376 هـ . ق. رسم كرده و هشت قطعه حجرالأسود در آن پيداست.

ركن يماني

ركن يماني ركن جنوب غربي كعبه است و در موازات ركن جنوب شرقي كه حجرالأسود را در خود جاي داده و طواف خانه از آن آغاز مي شود قرار دارد. از آن روي كه اين ركن در سمت يمن واقع است، آن را ركن يماني ناميده اند. استلام اين ركن به دست مستحب است، چنان كه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) اين كار را انجام داد.

از ويژگي هاي ركن يماني آن است كه اين ركن بر روي همان پي و پايه اي كه به روزگار ابراهيم بود بنا شده و همچنين درباره آن حديثي نبوي رسيده است كه فرمود:

دست كشيدن بر حجرالأسود و ركن يماني تمامي گناهان انسان را فرو مي ريزد.

103

ناودان كعبه

ناودان كعبه در سمت حجر اسماعيل; يعني در ضلع شماليِ كعبه، بر پشت بام نصب شده و آب باران يا شست و شوي پشت بام را به حِجْر هدايت مي كند.

قريش نخستين كساني بودند كه براي كعبه سقفي و بر اين سقف ناوداني قرار دادند. چنان كه گذشت پيش از اين دوران، كعبه داراي سقف نبود و قريش در بازسازي آن در سي و پنج سال پيش از بعثت سقفش را پوشاند.

عبدالله زبير هم در بازسازي كعبه ناوداني بر آن نصب كرد و حَجّاج هم در بازسازي كعبه ضمن از ميان بردن زوايد عبدالله زبير، ناودان را در همان جاي پيشين نگه داشت.

ازرقي مي گويد: ناودان چهار ذراع طول، هشت انگشت عرض و همين اندازه ارتفاع دارد. ناودان به ورقه هاي طلا روكش شده است و نخستين كسي كه آن را داراي روكش طلا ساخت وليد بن عبدالملك بود.

ناودان كعبه بارها تعويض يا تعمير شده و اين خود به دو علت بوده است:

يكي اين كه: ناودان خراب مي شده و ناگزير مي بايست آن را با ناوداني ديگر جايگزين ساخت.

ديگر آن كه شاهان و اميران و ثروتمندان مسلمان ناودان هايي نو به كعبه تقديم مي كردند و به ناگزير اين ناودان هاي نو جايگزين ناودان هاي قديم مي شد.

ناودان كنوني كعبه همان است كه به فرمان سلطان عبدالمجيد خان عثماني در قسطنطنيه ساخته و از آن جا به مكه حمل شد و در سال 1376هـ . ق. نصب گرديد.(1) اين ناودان داراي روكشي از جنس طلاست.(2)

در دوران ملك سعود و در جريان نوسازي سقف كعبه مرمت هايي جزئي در اين ناودان صورت پذيرفت و كنگره هايي به لبه هاي فوقاني آن افزوده شد تا مانع نشستن پرندگان شود.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . عمدة الأخبار، ص 87

2 . در قصة التوسعه (ص 87) مقدار اين طلا حدود پنجاه رعل گزارش شده است. مترجم

104

جامه كعبه

جامه يا پوشش كعبه، پارچه اي است يك يا چند تكه كه كعبه را در خود جاي داده و هم ديوارهاي آن را از ديده ها پنهان ساخته و هم نوعي تزيين براي اين خانه به شمار مي رود.

در طول تاريخ، بسته به عوامل مختلف اجتماعي و اقتصادي، اين جامه داراي وضعيت هاي متفاوتي بوده است ...

روايت ها در اين باره كه نخستين بار چه كسي بر كعبه جامه پوشاند گونه گون است; برخي مي گويند اسماعيل نخستين كسي بود كه كعبه را داراي پوشش كرد. برخي ديگر مي گويند عدنان بن ادّ، جد اعلاي رسول خدا(صلي الله عليه وآله)، نخستين كس بود. اما آنچه در اين ميان از ديدگاه نگارنده ثابت شده اين است كه تُبّع حميري، پادشاه يمن نخستين كسي بود كه كعبه را به جامه ستبري كه راه راه سياه و سفيد بود پوشاند و پس از او بسياري از كسان در روزگار جاهليت بدين كار اقدام كردند و آن را از وظايف آييني و ديني شمردند; از جمله مي توان از ابوربيعة بن عبدالله مخزومي ياد كرد كه سالي او و سالي ديگر قريش جامه كعبه را فراهم مي ساختند.

در دوران اسلام و پس از سوختن جامه كعبه به سبب آتش اسپند يكي از زنان، رسول خدا(صلي الله عليه وآله) جامه اي يماني بر كعبه پوشاند.

پس از رسول خدا(صلي الله عليه وآله) نيز خلفاي راشدين كعبه را به پارچه هايي مصري كه قباطي نام داشت مي پوشاندند.

در دوران پس از خلفا نيز خليفگان اموي، عباسي، مماليك و تركان بر سر فراهم ساختن جامه كعبه و تفنن در آن، بر همديگر پيشي مي جستند.(1)

زماني جامه هاي كعبه يكي بر روي ديگري انداخته مي شد و جامه هاي كهنه را از ديوارهاي كعبه پايين نمي كشيدند تا آن كه در سال 160هـ . ق. و در جريان حج گزاردن خليفه عباسي، كليد داران كعبه از اين مشكل به او شكايت بردند و او فرمان داد از آن پس

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . عمدة الأخبار، ص 105، با تصرف و تلخيص از سوي مؤلف كتاب حاضر.

105

هيچ گاه جامه اي نو بر روي جامه كهنه قرار ندهند و همواره تنها يك لايه پوشش بر كعبه باشد كه اين شيوه تا به امروز ادامه يافته است.

از دوران محمد علي پاشا، حكمران مصر، اداره اي دولتي براي ساختن جامه كعبه بنيان گذاشته شد و دولت مصر هزينه هاي انجام اين كار را عهده دار بود.

اين وضعيت تا دوران بنيان گذار سعودي، ملك عبدالعزيز، ادامه يافت و در اين دوران به فرمان وي كارگاه ويژه براي ساخت پوشش كعبه، در مكه ايجاد شد و با فراهم آمدن همه ابزارهاي لازم براي انجام اين كار در نيمه سال 1346هـ . ق. رسماً كار كارگاه ساخت جامه كعبه افتتاح شد.

در سال 1392هـ . ق. / 1972 م. همراه با پيشرفت هاي صنعتي و فن آوري هاي نوين، ملك فيصل فرمان تأسيس كارخانه اي جديد را در ام الجود مكه صادر كرد.(1) اين كارخانه رسماً در ربيع الثاني سال 1397هـ . ق. / 26 مارس 1977 م. به دست ملك فهد كه آن زمان وليعهد بود افتتاح شد.(2)

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مكة المكرمة العاصمة المقدسه، اتاق بازرگاني مكه، ص 75

2 . در قصة التوسعه (صص 110 ـ 105) تاريخچه جامع جامه كعبه چنين گزارش شده است:

در اين باره كه چه كسي براي نخستين بار بر كعبه جامه پوشاند، اختلاف وجود دارد و در روايت ها از اسماعيل، عدنان جد پيامبر(صلي الله عليه وآله) و اسعد حميري پادشاه يمن سخن به ميان آمده است.

آنچه مي توان به تأكيد بيان داشت، اين است كه ابراهيم پوششي بر كعبه نياويخت; چرا كه هيچ روايت صحيحي حاكي از اين كه ابراهيم بر كعبه جامه پوشانده است نرسيده و به گمان نگارنده دليل ديگر نيز آن است كه ابراهيم پس از ساختن كعبه بي درنگ به فلسطين باز گشته و اسماعيل را تنها واگذاشته و از آن پس او عهده دار امور كعبه بوده است.

البته روايت صحيحي حاكي از اين كه اسماعيل بر كعبه پوشش آويخته باشد نيز نرسيده و آنچه وجود دارد تنها روايتي است كه نويسندگان سيره و تاريخ آن را از همديگر گرفته اند و فحوايش اين است كه اسماعيل نخستين كسي است كه بر كعبه جامه پوشاند. ما نمي توانيم اين روايت را نفي كنيم; زيرا عقلا امكان چنين چيزي وجود دارد و از ديگر سوي برهنه گذاشتن كعبه مي توانسته است موجب ناخوشايندي بينندگان باشد. بنابراين اگر اسماعيل كعبه را به جامه پوشانده باشـد اين مسأله طبيعـي است.

اما پس از اسماعيل سده ها و دوره هايي بر كعبه گذشته و صفحه هاي كتاب تاريخ كعبه و پوشش آن در اين برهه سفيد است و هيچ سخني از آن به ميان نمي آيد تا آن كه دوران عدنان فرا مي رسد و در اين مقطع روايتي از اين خبر مي دهد كه عدنان كعبه را پوشش ساخته است.

سومين كسي كه روايت ها از او سخن به ميان مي آورد تبع ابوكرب اسعد پادشاه حمير است.

ميان اين سه روايت مي توان چنين سازگاري ايجاد كرد كه گفته شود: اسماعيل به طور مطلق نخستين كسي است كه جامه بر كعبه پوشاند عدنان نخستين كسي است كه پس از اسماعيل كعبه را به جامه اي پوشاند و تبع نخستين كسي است كه كعبه را به پارچه هاي راه راه يمني پوشاند.

به تأكيد مي توان گفت در دوره هاي مختلف تاريخ، جامه هايي ـ صرف نظر از نوع آنها ـ بر كعبه بوده است، به ويژه آن كه مي دانيم كعبه نزد عرب ها مقدس بوده و از ديگر سوي در هر عصري شماري از مؤمنان و گروندگان به آيين ابراهيم در اين سرزمين وجود داشته اند.

بنابراين، دور نمي دانيم كه كعبه در همه دوره ها داراي پوشش بوده است; چرا كه جامه پوشاندن بر آن از كارهاي شايسته به شمار مي رفته و حرمت پرستش گاه ها نزد آيين هاي مختلف آن را اقتضا مي كرده است.

دوران قصي: در روزگار قصي بن كلاب كار پوشش كعبه سامان يافت. او از قبايل خواست در اين باره با يكديگر همكاري كنند و اين كار را نيز همانند سقايت حاجيان به صورت مشترك به انجام رسانند.

بدين سان كار با مشاركت قبايل ادامه داشت تا هنگامي كه ابوربيعة بن مغيرة بن عبدالله بن عمر بن مخزوم، جد شاعر معروف عمر بن ابي ربيعه پيشنهادي ديگر به ميان آورد. او كه بازرگاني ثروتمند بود و با يمن داد و ستد داشت و از آن سرزمين به مكه و ديگر آبادي ها پارچه مي آورد، خواستار آن شد كه يك سال قريش جامه كعبه را فراهم سازد و سالي ديگر او آن را برعهده گيرد.

نتيله، دختر حباب، همسر عبدالمطلب و مادر عباس يكي از ديگر كساني است كه به تنهايي عهده دار جامه كعبه شد. او كه به روايتي فرزند خود عباس و به روايتي ديگر ضرار را گم كرده بود نذر كرد چنانچه فرزندش را بيابد به تنهايي براي كعبه جامه اي فراهم آورد. پس چون فرزندش را يافت به نذر خويش وفا كرد و اولين زني شد كه به تنهايي براي كعبه جامه اي فراهم ساخت.

روايتي حاكي از آن است كه وي كعبه را به ديبا پوشاند و روايتي ديگر مي گويد: او جامه اي سفيد بر كعبه آويخت. اگر روايت نخست درست باشد مادر عباس نخستين كسي است كه بر كعبه جامه ديبا پوشانده است.

دوران اسلام: ابن حجر در فتح الباري به روايت واقدي از ابراهيم بن ابي ربيعه نقل كرده است كه جامه كعبه در روزگار جاهليت از تكه هاي چرم بود، رسول خدا(صلي الله عليه وآله) بر آن پارچه هاي يماني پوشاند، عمر و عثمان آن را به پارچه هاي قبطي پوشاندند و حَجّاج جامه ديبا بر آن كرد.

گفته اند كه در روزگاري، در هر سال دو بار جامه كعبه نو مي شد و زماني هم اين كار در هر سال سه بار انجام مي گرفت. جامه كعبه در سيزده سال دوران دعوت رسول خدا(صلي الله عليه وآله) و در چند سالي از دوران هجرت از آنچه غير مسلمانان هديه مي كردند فراهم مي گشت. در سال فتح مكه، رسول خدا(صلي الله عليه وآله) پوشش كعبه را تغيير نداد و آن را بر همان وضع كه بود واگذاشت. در همين سال زني با آتشداني كه براي خوشبو كردن آورده بود به جوار كعبه آمد و شراره اي از آتش او به پرده هاي كعبه رسيد و جامه اي كه مشركان بر كعبه پوشانيده بودند به كلي سوخت و كعبه برهنه ماند. پس از چندي مسلمانان به پوشش آن همت گماشتند و از آن روز تا كنون تنها مسلمانان جامه آن را عهده دار هستند و غير مسلمان ها در اين كار هيچ سهمي ندارند.

دوران خلفاي راشدين: يكي از كارهاي ابوبكر در دوران خلافت خود، پوشش كعبه به پارچه هاي مصري قباطي بود و پس از او عمر نيز به سفارش وي اين كار را ادامه داد.

يكي از يادگارهاي عمر نيز آن بود كه ديوان امور حكومت را سامان داد و در اين چهار چوب مقرر كرد كه هزينه هاي فراهم ساختن جامه كعبه از بيت المال تأمين شود.

از آن روزگار به بعد تأمين هزينه اين جامه بر عهده حكومت ها قرار گرفته و تنها در موارد محدودي كساني از ثروتمندان يا دولت مردان و يا سران كشورهاي اسلامي آن را عهده دار شده اند.

از ديگر كارهاي عمر آن بود كه به مصر، سرزميني كه در روزگار فرمانروايي وي گشوده شد، نامه نوشت كه جامه كعبه را در آنجا ببافند و آن را كه از جنس قباطي است به مكه بفرستند.

در روزگار عمر به هنگام پوشاندن جامه نو بر كعبه، پوشش كهنه برداشته مي شد و وي خود آن را ميان مسلمانان قسمت مي كرد.

عثمان در دوران خلافت خود در اين زمينه به همان شيوه كه در روزگار عمر مرسوم بود عمل كرد و در دوران او نيز پارچه هاي پوشش كعبه با هزينه بيت المال در مصر بافته مي شد.

او نخستين كسي بود كه مقرر داشت در سال دو بار پوشش كعبه تجديد شود: بار نخست به پارچه هاي ديبا در روز ترويه; يعني هشتم محرم و بار ديگر به قباطي در روز بيست و هفتم ماه رمضان.

درباره سرورمان امام علي بن ابي طالب ](عليه السلام)[ روايتي نرسيده است كه بگويد او جامه اي بر كعبه پوشاند. البته اين نشانگر كوتاهي آن حضرت نيست; چه، وي به جنگ هايي مشغول بود كه حفظ وحدت و يكپارچگي مسلمانان وي را بدان ها ناگزير مي ساخت.

عبدالله بن عمر از ديگر كساني است كه از مال خود پوششي براي كعبه فراهم مي ساخت; او قباطي ساخت مصر و حبره هاي ساخت يمن را به شيبة بن عثمان بن طلحه، متولي كعبه تحويل مي داد تا با آنها براي كعبه جامه اي تهيه كند.

روزگار بني اميه: در دوران معاوية بن ابوسفيان هزينه جامه كعبه از بيت المال تأمين مي شد و پس از استقرار حكومت اموي، براي معاويه زمينه آن فراهم شد كه دو جامه براي كعبه فراهم سازد. او همچنين زمان تجديد پوشش كعبه را تغيير داد تا يك بار در روز عاشورا و به روايتي به پارچه ديبا و ديگر بار در آخر ماه رمضان و به پارچه هاي قباطي انجام گيرد.

يكي از كارهاي معاويه كه براي نخستين بار انجام مي شد، آن بود كه ماده خوشبو كننده اي به كعبه اختصاص داد تا بعد از هر نماز، خانه خدا بدان خوشبو شود. او سالي دو بار اين خوشبو كننده را به مكه مي فرستاد.

خليفگان اموي سنت پيشينيان خود را ادامه دادند و عمدتاً پس از پوششي كه حجاج به فرمان عبدالملك مروان بر كعبه پوشاند، سالي يك بار خانه خدا را به جامه اي نو و غالباً ديبا مي پوشاندند.

عبدالله بن زبير: او يكي از آنهاست كه روايت هاي تاريخي از آنان به نام نخستين كساني كه كعبه را به جامه ديبا پوشاندند ياد مي كند. عبدالله پس از آن كه خانه را بر پي و پايه اي كه از دوران ابراهيم بود بناكرد جامه اي بر آن پوشاند و آن را به بهترين خوشبو كننده ها خوشبو ساخت. او تا پايان حيات خود در سال 73هـ . ق. هر روز كعبه را به يك رطل عطر خوشبو مي كرد و جمعه ها رطلي ديگر نيز مي افزود.

دوره عباسيان: عباسيان به پوشش كعبه اهتمام خاصي ورزيدند و در جستجوي بهترين بافندگان براي ساخت اين پوشش برآمدند و سرانجام شهر تنيس مصر را كه در بافتن پارچه هاي گرانقيمت نامور بود برگزيدند و جامه اي فاخر از حرير سياه و با استفاده از ماهرترين بافندگان فراهم ساختند.

كعبه در آن روزگاران هر سال دو بار تجديد جامه مي شد و در دوره فرمانروايي مأمون اين كار در هر سال سه بار انجام مي گرفت. اين رسم از سال 206هـ . ق. و به فرمان مأمون برقرار شد و بر طبق آن سه بار در سال جامه بر كعبه پوشانده مي شد: بار اول در روز ترويه و به ديباي سرخ، بار دوم در اول ماه رجب و به قباطي، و بار سوم در بيست و هفتم ماه رمضان و به حرير سفيد.

پوشاندن جامه اي از ديباي سياه بر كعبه از دوران ناصرلدين الله خليفه عباسي كه از سال 575هـ . ق. حكومت را در اختيار گرفت رسم شد و تا دوران حاضر نيز همين سنت ادامه يافته است.

دوره پس از عباسيان: با ضعف و افول عباسيان، روزگار سختي بر پرده و پوشش كعبه گذشت; چه، در اين دوران حكومت داراي ثبات كافي و همچنين بودجه اي كه با آن بتواند امور كعبه را اداره كند نبود و از همين روي گاه كساني بيرون از دايره حكومت فراهم آوردن جامه كعبه را بر عهده مي گرفتند.

با پايان يافتن دوران عباسيان به سال 656هـ . ق. ملك مظفر پادشاه يمن به تجديد پوشش كعبه همت گماشت و اين كار در سال 659هـ . ق. انجام شد. پس از او ملك ظاهر بيبرس، كه يكي از بزرگترين فرمانروايان عصر مماليك بود بر كعبه پوششي ساخت و بعدها شاهان يمن و مصر به تناوب عهده دار جامه كعبه مي شدند، با اين تفاوت كه چند سال پي در پي ملك مظفر اين مهم را بر عهده داشت، سپس كار به تناوب ادامه يافت و سرانجام مصر به تنهايي آن را عهده دار شد.

جامه مصري: در سال 750هـ . ق. شاه اسماعيل فرزند ملك ناصر بن قلاوون سه آبادي را در مصر وقف كرد تا از عايدات آنها جامه كعبه و همچنين پوشش حجره پيامبر(صلي الله عليه وآله) در مسجد النبي فراهم شود. بعدها سلطان سليمان عثماني هفت آبادي ديگر نيز در مصر خريد و به مجموعه اوقاف شاه اسماعيل ضميمه كرد.

حتي پس از درآمدن مصر به زير حكومت عثماني در سال 923هـ . ق. همچنان جامه كعبه در مصر ساخته مي شد تا هنگامي كه محمد علي پاشا قدرت را در مصر در اختيار گرفت و وقف ويژه جامه را منحل اعلام كرد و اداره اي دولتي به منظور ساخت پوشش كعبه بنيان نهاد و حكومت مصر عهده دار هزينه هاي اين مهم شد.

دوره سعودي: در روز چهارم محرم سال 1218هـ . ق. / 1803 م. سعود، فرزند عبدالعزيز به مكه آمد. او هر چند به حج و مراسم پوشش جامه كعبه نرسيد اما چون مي دانست نوآوري هاي فراواني در كار پوشش كعبه پديد آمده است مي خواست از تكرار آن در سال هاي بعد جلوگيري كند.

در اين دوره، به مدت هفت سال از سوي حكومت مركزي به كعبه و جامه آن توجهي نمي شد و در اين مدت، سعود آن را عهده دار بود. وي در سال 1221هـ . ق. كعبه را به حرير قرمز، و در سال هاي بعد به ديباي سياه پوشاند و ازار كعبه و همچنين كمربند را از حرير طبيعي قرمز كه به طلا و نقره گلدوزي شده بود قرار داد.

دوران پيش از آل سعود: اين دوره; يعني فاصله سال هاي 1333هـ . ق. تا 1343هـ . ق. آكنده از رخدادهاي مختلف است. جنگ جهاني در اين دوره رخ داد و آشفتگي ها و آشوب هايي نيز در حجاز به وقوع پيوست. اما همچنان در اغلب سال ها جامه كعبه از مصر مي رسيد تا آن كه در سال 1341هـ . ق. جامه ساخته شده در مصر باز گردانده و پوشش جديد از استانبول درخواست شد. سرانجام در سال 1343هـ . ق. عبدالعزيز به مكه آمد و توليت مسجد الحرام، كعبه و جامه كعبه را عهده دار شد. مترجم

106

107

108

109

بعدها بخش جديد نيز به كارخانه افزوده شد: بخش بافت ماشيني، بخش چاپ و
تبليغات،  و بخش ساخت پرده هاي داخل كعبه.(1)

 

مراحل ساخت جامه كعبه

ساخت جامه كعبه در مراحلي چند صورت مي پذيرد كه مهم ترين آنها عبارتند از:

مرحله رنگ آميزي; ابريشم خام كه به صورت كلاف وارد مي شود به
رنگ هاي مطلوب درمي آيد. براي پوشش خارجي كعبه از رنگ سياه، براي پوشش
داخلي و نيز پوشش حجره نبوي از رنگ سبز و براي كمربند حجره نبوي از رنگ
قرمز سير استفاده مي شود و عمليات رنگرزي با كار آمدترين و جديدترين شيوه ها انجام  مي گيرد.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مكة المكرمه العاصمة المقدسه، ص 76

110

مرحله بافت; درگذشته عمليات بافت، تنها به صورت دستي انجام مي يافت، اما امروزه همپاي پيشرفت هاي صنعتي، بخش عمده بافت، ماشيني است و در كنار آن همچنان بافت دستي نيز به عنوان نماد اصالت هاي هنري ادامه دارد.

شيوه و مواد به كار رفته در عمليات بافت به دو نوع است:

نوع نخست را كه بافت ساده نامند، در بافتن كمربند، پرده داخلي ـ كه روي آن با سيم هاي مخصوص گلدوزي صورت مي گيرد ـ و همچنين پارچه آستريِ پوشش كعبه به كار گرفته مي شود.

نوع دوم كه آن را جاكارد گويند، براي بافتن آيات قرآن و ديگر عبارت هايي كه بايد روي جامه نقش شود به كار مي آيد. اين شيوه شيوه اي كاملا فني است كه دستاني توانمند و هنرمند مي طلبد.

مرحله چاپ; در گذشته براي ثبت نوشته ها بر روي پوشش كعبه از روشي ابتدايي كه آن را ترب مي ناميدند، استفاده مي شد. اين شيوه وقت فراواني را به هدر مي داد و دشواري هايي نيز به همراه داشت. از همين روي مديريت كارخانه بخشي ويژه براي چاپ تدارك ديد و امروزه اين كار با استفاده از رنگ هاي پيش ساخته و با شاولون و تور ابريشمي (سيلك اسكرين) انجام مي گيرد.

مرحله زري دوزي; كه يكي از عمده ترين مرحله هاست و درآن، مشخصه هاي انحصاريِ پرده كعبه بر روي پارچه هاي مخصوصي ايجاد مي شود. اين مرحله شامل زري دوزي وبافت برجسته كلمه ها ونقش ونگارهاي ساده اسلامي بااستفاده از سيم هاي نقره و طلاست. از آن جا كه ايجاد اين نقش و نگارها و نوشته ها با ماشين امكان ناپذير است اين كار دستي انجام مي گيرد و گاه ضخامت زري دوزي به دو سانتيمتر مي رسد.(1)

مرحله تركيب; در اين مرحله كه آخرين مرحله است، پارچه هاي جاكارد به يكديگر دوخته مي شود تا جوانب چهار گانه جامه را تشكيل دهد. سپس كمربند كعبه و همچنين پرده در روي آن، در جاي مخصوص تركيب مي شود تا مجموعاً جامه كعبه براي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مجلة عالم السعوديه، سال سوم، 1993 م. ص 18

111

نصب آماده باشد.(1)

 

مشخصات جامه كعبه

اين جامه از ابريشم طبيعي خالص كه به رنگ سياه رنگ آميزي شده است، تهيه و عبارت هاي: لا اِلهَ الاّ الله ، محمّدٌ رسول الله ، الله جلّ جَلالُهُ ، سبحان الله و بحمدِهِ ، سبحان الله العظيم ، يا حنّان و يا منّان به شيوه جاكارد و در لوزي هاي كشيده گلدوزي مي شود.

ارتفاع جامه 5/14 متر است و در يك سوم بالاي آن، كمربند كعبه را كه 95 سانتيمتر عرض دارد مشاهده مي كنيم. در پايين كمربند و در گوشه هاي كعبه سوره اخلاص در قاب هاي مربع شكل بر روي جامه گلدوزي شده است. اين كتيبه ها را صمديه گويند. همچنين در پايين كمربند و در خطي موازي با صمديه ها شش كتيبه وجود دارد كه آيات قرآن بر آنها نقش بسته و در فاصله ميان اين كتيبه ها نيز كتيبه هاي كوچك قنديل شكلي به چشم مي خورد كه عبارت هاي: يا حيّ يا قيّوم ، يا رحمن يا رحيم و الحمد للهِِ رَبِّ العالمين بر روي آنها گلدوزي شده است.

تزيين جامه كعبه به اين كتيبه ها، كه همه به خط ثلث نوشته و بر روي جامه به صورت برجسته گلدوزي و با سيم هاي مسي زراندود تثبيت شده اند، از دوره سعودي رايج شده است.(2)

 

هزينه هاي ساخت جامه

هزينه فراهم ساختن يك جامه; اعم از خريد مواد اوليه و دستمزدها، به حدود 000/000/17 ريال سعودي مي رسد. در هر جامه حدود 670 كيلوگرم ابريشم خالص

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مكة المكرمة العاصمة المقدسه، ص 17.

گفتني است به روايت قصة التوسعه (ص 124) براي ساخت كل پوشش كعبه مجموعاً 450 كيلوگرم حرير خالص استفاده مي شود و كل سطح اين جامه 658 متر مربع مي شود كه از 47 طاقه پارچه هر كدام به طول 14 متر و عرض 95 سانتيمتر فراهم مي آيد. مترجم

2 . مكة المكرمة العاصمة المقدسه، ص 76

112

مصرف مي شود كه از آنها 47 طاقه پارچه، هر يك با عرض 95 سانتيمتر و 14 متر تهيه شده و جامه از اين پارچه فراهم مي گردد.

ياد آور مي شود شمار كارگراني كه در كارخانه ويژه ساخت جامه كعبه به كار مشغولند از 16 نفر در ابتداي تأسيس، در حال حاضر به 240 نفر رسيده است.

پرده داخلي كعبه

در كارخانه ساخت جامه كعبه، بخش ويژه اي تأسيس شده كه مسؤوليت بافت پرده داخل كعبه و نيز جامه فوقاني حجره نبوي را بر عهده دارد. از آن جا كه در مراحل مختلف كار، به دقت و مهارت فراواني نياز است، عمده كارها به صورت دستي انجام مي گيرد و بخشي نيز به ماشين هايي وارداتي كه متناسب با نوع كار تغييراتي در آنها ايجاد شده است سپرده مي شود.

كار بافت و آماده كردن اين پرده شامل مراحل مختلفي; از قبيل فراهم كردن حرير طبيعي، بافت پارچه ها، رنگ آميزي و مشخص كردن خطوط و اشكال بر روي پارچه ها، زر  دوزي اين خطوط و اشكال با سيم هاي نقره اي و طلاست.(1)

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . عمدة الأخبار، ص 116

گفتني است بنا بر روايت قصة التوسعه (ص 117) مراحل فراهم آوري پرده داخلي كعبه از اين قرار است:

الف ـ مرحله اول همانند نخستين مرحله در فراهم آوري پوشش بيروني كعبه است و شامل تهيه ابريشم خام و رنگ آميزي آن است، با اين تفاوت كه در اين مرحله ابريشمي كه بناست براي ساخت پرده داخلي به كار گرفته شود به رنگ سبز رنگ مي شود.

ب ـ مرحله بافت نيز همانند بافت پوشش بيروني انجام مي گيرد، با اين تفاوت كه براي پرده داخلي كعبه از پارچه ابريشم ساده سبز استفاده مي شود.

ج ـ پس از پايان بافت پارچه، اشكال و خطوطي كه مي بايست بر پرده زر دوزي شود به وسيله چاپ سيلك مشخص مي گردد.

د ـ در اين مرحله كه دقيق ترين و طولاني ترين مرحله است، زر دوزي برجسته نقش ها و خطوطي كه پيشتر با سيلك مشخص شده است با سيم هاي طلا و نقره انجام مي پذيرد.

اما آيات و عبارت هايي كه بر پرده داخلي نقش مي شود عبارتند از:

* ـ لا اِلهَ الاّ الله، محمدٌ رسول الله.

* ـ } إِنَّ أَوَّلَ بَيْت وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبَارَكاً وَهُديً لِلْعَالَمِينَ{.

* ـ } قَدْ نَرَي تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّمَاءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضَاهَا فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ{.

* ـ يا حَنّان يا منّان يا ذاالجلال و الإكرام.

اين نوشته ها به رنگ سفيد بر روي پارچه سبز نقش مي بندد.

پرده داخلي كعبه ديوارهاي اين خانه و همچنين سقف آن را از داخل مي پوشاند. ابعاد اين پرده بدين شرح است:

1 ـ سمت حجر اسماعيل: 80/5 متر

2 ـ سمت مقابل; يعني ميان دو ركن حجرالأسود و ركن يماني: 40/8 متر

3 ـ سمت باب ابراهيم: 20/10 متر

4 ـ ارتفاع پرده: 50/7

5 ـ مساحت پرده سقف: 9 × 14 متر

6 ـ افزون بر اين جامه، هر يك از ستون هاي سه گانه كه قطر هر ستون 160 سانتيمتر است.

پرده داخلي كعبه بين هر سه تا پنج سال تعويض مي شود و نخستين پرده ساخت كارخانه ويژه در سال 1403هـ . ق. در درون كعبه نصب شده است. مترجم

113

پرده در كعبه

بخشي از پوشش كعبه پرده اي است كه مقابل در از بيرون آويخته است.

براي نخستين بار در سال 810هـ . ق. پرده اي نقش دار بر در كعبه آويخته شد و از آن زمان تا كنون جز در فاصله سال هاي 816 تا 818هـ . ق. همواره پرده آويخته بر در كعبه نقشدار بوده است.

اين پرده ازحرير سياه ساخته مي شود ولايه آسترآن پارچه حرير سبز كلفت است. بر روي اين پرده نيز نقش ونگارهايي اسلامي وآياتي ازقرآن وهمچنين عبارت هاي حاكي از تاريخ ساخت به صورت برجسته و با استفاده از نخ هاي نقره زراندود ثبت مي شود.(1)

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . درباره پرده در كعبه در قصة التوسعه (صص 116 ـ 113) چنين آمده است: پرده از پنج پاره تشكيل شده كه بالاي هم دوخته شده اند و سپس آستر و لايه داخلي به پشت آنها دوخته شده است.

اما جمله ها و آياتي كه بر اين پرده نوشته شده از قرار زير است:

الف ـ پاره اول: بر اين پاره كه بخش فوقاني پرده كعبه را تشكيل مي دهد به ترتيب جمله هاي زير نقش بسته است:

1 ـ در بالاي اين قطعه در وسط، ميان دايره اي كوچك: اَللهُ حَسْبي

2 ـ موازي همين دايره در دايره كوچك ديگري در گوشه سمت راست: اَللهُ رَبّي

4 ـ موازي همين دايره در دايره كوچك ديگري در گوشه سمت چپ: اَللهُ رَبّي

5 ـ ميان اين سه دايره و به موازات آنها در داخل دو قاب مستطيل شكل به ترتيب در قاب سمت راست عبارت قرآني: } قَدْ نَرَي تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّمَاءِ...{ و در قاب سمت چپ عبارت: } فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضَاهَا{.

6 ـ در زير اين رديف و داخل قاب بزرگي كه از كناره راست تا كناره چپ متن اين قطعه را در برمي گيرد عبارت: } بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ، وَسَارِعُوا إِلَي مَغْفِرَة مِنْ رَبِّكُمْ وَجَنَّة عَرْضُهَا السَّمَاوَاتُ وَالاَْرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِينَ{.

7 ـ در حاشيه سمت راست و در زير دايره كوچكي كه عبارت اَللهُ رَبّي بر آن نقش شده است، به صورت عمودي از بالا به پايين آيه } بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ{ نقش شده است.

8 ـ به موازات اين عبارت در قاب حاشيه سمت چپ از پايين به بالا آيه } غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلاَ الضَّالِّينَ{ نقش شده است.

9 ـ در پايين اين قطعه آيه: } اللهُ نُورُ السَّمَوَاتِ وَالاَْرْضِ{ چهار بار و در داخل چهار طرح جقه بته مانند گلدوزي شده است.

ب ـ پاره دوم: بر اين پاره كه از بالا به پايين دومين قطعه پرده است، عبارت ها و آيات زير نقش بسته است:

1 ـ در حاشيه بالاي آن، همانند قطعه اول در سه دايره كوچك و به ترتيب از راست به چپ عبارت هاي: الله رَبّي ، الله حَسْبي و اَلله رَبّي .

2 ـ در قاب متن اين قطعه و پايين حاشيه، عبارت: } بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ، لَقَدْ صَدَقَ اللهُ رَسُولَهُ الرُّؤْيَا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ إِنْ شَاءَ اللهُ آمِنِينَ{.

3 ـ در حاشيه بالا و به موازات دايره هايي كه عبارت هاي: الله حَسْبي و اَلله رَبّي در آنها نقش شده در دو كادر سمت راست در دو سطر عبارت: } بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ، اللهُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ لاَ تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَلاَ نَوْمٌ لَهُ مَا فِي السَّمَوَاتِ وَمَا فِي الاَْرْضِ مَنْ ذَا الَّذِي يَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلاَّ بِإِذْنِهِ يَعْلَمُ مَا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ{.

4 ـ به موازات آن در قاب ديگري در سمت راست ادامه آيه: } مَا فِي السَّمَوَاتِ وَمَا فِي الاَْرْضِ مَنْ ذَا الَّذِي يَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلاَّ بِإِذْنِهِ يَعْلَمُ مَا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَمَا...{.

5 ـ در حاشيه سمت راست در قابي مستطيل شكل از بالا به پايين: } الْحَمْدُ للهِِ رَبِّ الْعَالَمِينَ{ كه نخستين آيه سوره حمد است.

6 ـ در حاشيه سمت چپ در قابي مستطيل شكل از پايين به بالا عبارت: } أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ{.

ج ـ پاره سوم:

1 ـ در حاشيه بالاي آن در دو دايره كوچك در سمت راست و چپ: اَللهُ رَبّي

2 ـ در همين حاشيه در قاب سمت راست و در دو سطر ادامه آية الكرسي: } خَلْفَهُمْ وَلاَ يُحِيطُونَ بِشَيْء مِنْ عِلْمِهِ إِلاَّ بِمَا شَاءَ وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّمَوَاتِ وَالاَْرْضَ وَلاَ يَئُودُهُ حِفْظُهُمَا وَهُوَ الْعَلِيُّ الْعَظِيمُ * لاَ إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ قَدْ تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنْ الغَيِّ{.

3 ـ در همين حاشيه در قاب سمت چپ و در دو سطر ادامه آية الكرسي:} وَلاَ يَئُودُهُ حِفْظُهُمَا وَهُوَ الْعَلِيُّ الْعَظِيمُ * لاَ إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ قَدْ تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنْ الغَيِّ{.

4 ـ در متن مربع شكل وسط و در لنگه راست سوره توحيد دايره اي را تشكيل داده و در وسط اين دايره نيز جمله } بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ{ جاي گرفته است.

5 ـ در متن مربع شكل وسط و در لنگه سمت چپ آيه: } مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللهِ وَالَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَي الْكُفَّارِ رُحَمَاءُ بَيْنَهُمْ تَرَاهُمْ رُكَّعاً سُجَّداً{ دايره اي را تشكيل داده و در وسط اين دايره نيز جمله } بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ{ جاي گرفته است.

6 ـ در حاشيه سمت راست و در قابي مستطيل شكل از بالا به پايين ادامه سوره حمد: } الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ{.

7 ـ در حاشيه سمت چپ و در قابي مستطيل شكل از پايين به بالا، بخش ديگري از حمد: } صِرَاطَ الَّذِينَ{.

د ـ پاره چهارم: در اين قطعه آيه ها و عبارت هاي زير نقش شده است:

1 ـ در متن نيمه راست و در داخل قاب مستطيل شكل عبارت: لا اِلهَ اِلاّ اللهُ الْمَلِك الْحَقّ المُبينُ .

2 ـ در متن نيمه چپ و در داخل قاب مستطيل عبارت: محَمَّدٌ رَسُولُ اللهِ الصّادِقُ الْوَعْدِ الأمِينُ .

3 ـ در متن نيمه راست و در داخل قاب مستطيل شكلي كه رديف دوم را تشكيل مي دهد عبارت: } بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ لاِِيلاَفِ قُرَيْش{.

4 ـ در متن نيمه چپ و در داخل قاب مستطيلي، به موازات آن عبارت: } إِيلاَفِهِمْ رِحْلَةَ الشِّتَاءِ وَالصَّيْفِ{.

5 ـ در متن نيمه راست و در داخل قاب مستطيل شكلي كه سوّمين رديف را تشكيل مي دهد، عبارت } فَلْيَعْبُدُوا رَبَّ هَذَا الْبَيْتِ * الَّذِي أَطْعَمَهُمْ{.

6 ـ در متن نيمه چپ و در داخل قاب مستطيلي به موازات آن عبارت: } مِنْ جُوع وَآمَنَهُمْ مِنْ خَوْف{

7 ـ در حاشيه سمت راست و در قاب مستطيل شكل از بالا به پايين عبارت: } مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ{

8 ـ در حاشيه سمت چپ و در قاب مستطيل شكل از پايين به بالا عبارت: } اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ{

9 ـ در حاشيه پايين اين قطعه در لنگه راست به ترتيب عبارت هاي: الله رَبّي } إِيَّاكَ نَعْبُدُ{ و الله حَسْبي

10 ـ در حاشيه پايين همين قطعه و در لنگه چپ به ترتيب عبارت هاي اَللهُ حَسْبي }وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ{ و اَللهُ رَبّي

هـ ـ پاره پنجم: در اين قطعه كه قطعه پايين پرده است، تاريخ و مكان ساخت پرده و نام خدمتگزار دو حرم ثبت شده و اين عبارت در آن آمده است:

صنعت هذه الستارة في مَكة المكرّمة و اَهداها اِلَي الكعبة المشّرفة خادم الحرمين الشريفين فهد بن عبدالعزيز آل سعود تقبل الله منه. مترجم

114

115

116

در پايين آيه هاي قرآني كه بر پرده ثبت شده، اين عبارت در دو قاب جداگانه آمده است: صنعت هذه الستارة في مكّة المكرّمة و اَهداها اِلَي الكعبة المشرّفة ، خادم الحرمين الشريفين الملك فهد بن عبدالعزيز آل سعود تقبل الله منه. (1)

گفتني است طول اين پرده شش متر و نيم و عرض آن سه متر و نيم است و از پنج قطعه تشكيل شده كه سر هم دوخته شده اند و سپس از پشت آستري پارچه اي بر آن دوخته شده است.(2)

 

كمربند كعبه

 

 

   تصوير ص117 كتاب الكعبه المعظمه

تصوير يكي از قنديلهاي برجسته روي پوشش  كعبه

كمربند در يك سوم بالاي جامه كعبه واقع شده، عرض آن 95 سانتيمتر است و بر آن آياتي از قرآن كريم به خط ثلث تركيبي و در قاب هاي كتيبه مانند نقش شده است. نقش هاي روي كمربند برجسته و فراهم آمده از سيم هاي نقره طلا اندود است.

كمربند دور تا دور جامه كعبه را در بر گرفته، طول آن 47 متر، عرض آن 95 سانتيمتر و داراي 16 قطعه (كتيبه) است كه در هر ضلعي از ضلع هاي چهارگانه كعبه، چهار قطعه قرار مي گيرد.

در پايين كمربند بر روي جامه كعبه و در

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . في خدمة ضيوف الرحمن، وزارت ارشاد عربستان، ص 56

2 . عمدة الأخبار، ص 113

117

هر ضلع از آن، دو كتيبه و سه قنديل قرار دارد، جز در سمت باب ملتزم كه تنها داراي يك كتيبه بزرگ به نام اهداء است و بدين ترتيب جمع كتيبه ها هفت قطعه و جمع قنديل ها دوازده مورد مي شود.

در هر يك از اركان كعبه، بر روي جامه اين خانه، كتيبه هايي مربع شكل نقش بسته كه آنها را صمديه نامند و بر هر يك سوره اخلاص گلدوزي شده است.

بر روي هر چهار طرف كمربند آيه هايي از قرآن ثبت شده است.(1)

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . در قصة التوسعه (صص 119 ـ 118) در اين باره آمده است: به كمربند كعبه، آيه هاي زير گلدوزي شده است:

الف ـ سمت باب الملتزم:

* ـ } بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ، وَإِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثَابَةً لِلنَّاسِ وَأَمْناً وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقَامِ إِبْرَاهِيمَ مُصَلّيً{.

* ـ } وَعَهِدْنَا إِلَي إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ أَنْ طَهِّرَا بَيْتِي لِلطَّائِفِينَ وَالْعَاكِفِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ{.

* ـ } وَإِذْ يَرْفَعُ إِبْرَاهِيمُ الْقَوَاعِدَ مِنْ الْبَيْتِ وَإِسْمَاعِيلُ رَبَّنَا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّكَ أَنْتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ{.

* ـ } رَبَّنَا وَاجْعَلْنَا مُسْلِمَيْنِ لَكَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِنَا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَكَ وَأَرِنَا مَنَاسِكَنَا وَتُبْ عَلَيْنَا إِنَّكَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ{.

* ـ صنعت هذه الكسوة في مكة المكرمة واَهداها اِلي الكعبة المشرّفة خادم الحرمين الشريفين الملك فهد بن عبدالعزيز آل سعود تقبل الله منه .

ب ـ سمت حجر اسماعيل:

* ـ } بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ، الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُومَاتٌ فَمَنْ فَرَضَ فِيهِنَّ الْحَجَّ فَلاَ رَفَثَ وَلاَ فُسُوقَ وَلاَ جِدَالَ فِي   الْحَجِّ{.

* ـ } وَمَا تَفْعَلُوا مِنْ خَيْر يَعْلَمْهُ اللهُ وَتَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَيْرَ الزَّادِ التَّقْوَي وَاتَّقُونِ يَا أُوْلِي الاَْلْبَابِ{.

* ـ } لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَنْ تَبْتَغُوا فَضْلا مِنْ رَبِّكُمْ فَإِذَا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفَات فَاذْكُرُوا اللهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرَامِ{.

* ـ } وَاذْكُرُوهُ كَمَا هَدَاكُمْ وَإِنْ كُنتُمْ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنْ الضَّالِّينَ{.

* ـ } ثُمَّ أَفِيضُوا مِنْ حَيْثُ أَفَاضَ النَّاسُ وَاسْتَغْفِرُوا اللهَ{.

* ـ } بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ، نَبِّئْ عِبَادِي أَنِّي أَنَا الْغَفُورُ الرَّحِيمُ{.

* ـ } قالَ تَعالي: وَإِذَا سَأَلَكَ عِبَادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ{.

ج ـ سمت باب ابراهيم; يعني سمتي كه مقابل در كعبه است:

* ـ } وَإِذْ بَوَّأْنَا لاِِبْرَاهِيمَ مَكَانَ الْبَيْتِ أَنْ لاَ تُشْرِكْ بِي شَيْئاً وَطَهِّرْ بَيْتِي لِلطَّائِفِينَ وَالْقَائِمِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ{.

* ـ } وَأَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجَالا وَعَلَي كُلِّ ضَامِر يَأْتِينَ مِنْ كُلِّ فَجّ عَمِيق{.

* ـ } لِيَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ وَيَذْكُرُوا اسْمَ اللهِ فِي أَيَّام مَعْلُومَات عَلَي مَا رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِيمَةِ الاَْنْعَامِ فَكُلُوا مِنْهَا{.

* ـ } وَأَطْعِمُوا الْبَائِسَ الْفَقِيرَ * ثُمَّ لِيَقْضُوا تَفَثَهُمْ وَلْيُوفُوا نُذُورَهُمْ وَلْيَطَّوَّفُوا بِالْبَيْتِ الْعَتِيقِ{.

* ـ } بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ، وَبَشِّرْ الْمُؤْمِنِينَ بِأَنَّ لَهُمْ مِنْ اللهِ فَضْلا كَبِيراً{.

* ـ قالَ اللهُ تَعالي: } وَمَنْ يَعْمَلْ سُوءاً أَوْ يَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ يَسْتَغْفِرْ اللهَ يَجِدْ اللهَ غَفُوراً رَحِيماً{.

د ـ سمت ميان دو ركن حجرالأسود و يماني:

* ـ } بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ، قُلْ صَدَقَ اللهُ فَاتَّبِعُوا مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفاً وَمَا كَانَ مِنْ الْمُشْرِكِينَ{.

* ـ } إِنَّ أَوَّلَ بَيْت وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبَارَكاً وَهُديً لِلْعَالَمِينَ{.

* ـ } فِيهِ آيَاتٌ بَيِّنَاتٌ مَقَامُ إِبْرَاهِيمَ وَمَنْ دَخَلَهُ كَانَ آمِناً{.

* ـ } وَللهِِ عَلَي النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنْ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلا وَمَنْ كَفَرَ فَإِنَّ اللهَ غَنِيٌّ عَنْ الْعَالَمِينَ{.

* ـ } بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ، ذَلِكَ وَمَنْ يُعَظِّمْ شَعَائِرَ اللهِ فَإِنَّهَا مِنْ تَقْوَي الْقُلُوبِ{.

* ـ قالَ تَعالي } وَإِنِّي لَغَفَّارٌ لِمَنْ تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ صَالِحاً ثُمَّ اهْتَدَي{. مترجم

118

محصولات مختلف كارخانه بافت جامه كعبه

در گذشته، سالي يك بار جامه كعبه عوض مي شد. اما اكنون اين كار در هر سال دو بار انجام مي شود. اين جامه و همچنين يك جامه كامل براي احتياط و رويارويي با وضعيت هاي پيش بيني نشده و همچنين آسترهاي اين پوشش و كمربند آن، در كارخانه جامه كعبه تهيه مي گردد.

فعاليت توليد اين كارخانه را مي توان چنين فهرست كرد:

1 ـ بافت و آماده سازيِ جامه بيرونيِ كعبه، كه اصلي ترين كار است و با دقت و مهارتِ تمام صورت مي پذيرد.

2 ـ بافت و آماده سازي پرده داخلي با همان دقت و مهارت.

3 ـ بافت پارچه هاي حرير سياه ساده براي تهيه كمربند و هديه هاي زربفت از آنها.

4 ـ بافت پارچه هاي ساده سبز و سفيد براي آستر و نيز پرده هاي داخلي كعبه.

5 ـ بافت و آماده سازي جامه اي كامل به منظور احتياط.

6 ـ بافت پرچم عربستان سعودي مطابق با آيين نامه خاص و با رعايت مشخصات فني اعلام شده از سوي كميته فني مشخصات و مقياس ها.

گلدوزي پرچم، خود نوع ويژه اي از به كارگيري ابزارهاي گلدوزي ماشيني را با دقت و مهارت ويژه مي طلبد.

7 ـ توليد هديه هاي زربفت; اين هديه ها كه قطعه هاي كوچك پارچه اي است و

119

نام هاي خداوند و آيات قرآن به همان شكل وشيوه اي كه بر روي جامه كعبه وجود دارد
بر روي آنها با نخ هاي نقره اي و طلايي رنگ گلدوزي مي شود، پيشتر به تعداد كمي توليد مي شده اما در سال هاي اخير ميزان اين توليد چند برابر شده است تا بتوان همه آنچه را براي تقديم به ميهمانان كشور عربستان لازم است فراهم ساخت و همه نيازي را كه در اين زمينه وجود دارد پوشش داد.(1)

بنا به گزارش البلاد در شماره چهارشنبه، ششم ذي قعده سال 1418هـ . ق. از سوي ملك فهد فرماني براي نوسازي دستگاه هاي كارخانه بافت جامه كعبه صادر گرديد و ماشين هاي جديدي نيز بدين منظور وارد شد.

اوصاف داخل كعبه

در داخل كعبه، در ركن شامي و در سمت راست كسي كه به درون كعبه مي آيد، پلكاني وجود دارد كه به بام مي رسد. اين پلكان در داخل اتاقكي بدون پنجره قرار گرفته و ديوار كعبه، ضلع هاي شرقي و شماليِ آن را تشكيل مي دهد و براي دو ضلع ديگر ديواري جداگانه در داخل كعبه ساخته شده است. بنابراين، در داخل كعبه پله ها به چشم نمي آيد و آنچه ديده مي شود همين اتاقك است.

اين اتاقك داراي در است و آن در قفلي ويژه دارد و در جلوي آن نيز پرده

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . عمدة الاخبار، ص 126

گفتني است در اين باره در قصة التوسعه (ص 126) چنين آمده است:

درگذشته، كارخانه بافت جامه كعبه شمار محدودي از هديه هاي كوچك را كه بر آنها عبارت هاي الله حسبي ، الله ربّي و الله جلّ جلاله با نخ هاي نقره اي و طلايي گلدوزي شده بود توليد مي كرد. اين توليد در سال 1395هـ . ق. متوقف گرديد و از آن به بعد توليد هديه ها با اشكال و نقوش و خطوطي همانند آنچه بر جامه كعبه است و با نوشته هايي از قبيل الحمد لله ربّ العالمين ، يا رَحمن يا رحيم و يا حيّ يا قيّوم صورت گرفت و افزون بر اين قطعه، كتيبه هايي همانند كتيبه هاي بخش پايين تر از كمربند در روي جامه كعبه، توليد شد.

توليد اين هديه ها سال به سال افزايش يافت، به گونه اي كه براي نمونه در سال 1409 در مقايسه با سال 1400 شاهد 500% افزايش هستيم، در اين سال 500 هديه توليد شد كه 100 قطعه از آن كتيبه هايي همانند با كتيبه هاي پايين كمربند جامه كعبه است و اين رقم با توليد سه كمربند كامل برابري مي كند. مترجم

120

حرير زيبايي كه با رشته هاي طلا و نقره بر آن خطوط و رسومي نقش بسته، آويخته شده  است.

عرض ديوار جنوبي اتاقك پلكان، كه درِ اتاقك نيز در همين ضلع قرار دارد، 225 سانتيمتر و عرض ديوار غربي آن 150 سانتيمتر است. هنگامي كه از پله ها بالا برويد تقريباً به اندازه يك قد مانده به سقف، دري كوچك در سمت روبرو و دري ديگر همانند آن در سمت چپ ديده مي شود. اين دو در، به فضاي ميان سقف تحتاني و سقف فوقاني كعبه كه با همديگر 120 سانتيمتر فاصله دارند، راه مي گشايد. در بالاي پلكان روزن يا

 

تصوير ص129 كتاب الكعبه المعظمه

برشي از كعبه و قسمتهاي داخلي آن، پيش از مرمت اخير

121

نورگيري وجود دارد كه براي جلوگيري از ورود باران، پوشش بر روي آن قرار گرفته
است و براي رفتن به بالاي بام برداشته مي شود.

در داخل كعبه سه ستون چوبي با چوب هاي بي نظير قهوه اي مايل به سياهي وجود دارد كه از دوران عبدالله زبير تاكنون; يعني 1350 سال، بر جاي مانده و سقف كعبه بر روي آنها استوار است.

قطر هر ستون 44 سانتيمتر و محيط هر كدام تقريباً 150 سانتيمتر است و قاعده آنها چوبي، مربع شكل و كنده كاري شده است.

در ارتفاعي مناسب ميله اي ميان ستون هاي سه گانه وجود دارد كه برخي از هديه هاي كعبه بدان آويخته مي شود. در بالاي هر يك از ستون ها تيركي است كه دو سر آن در ديوارهاي شمالي و جنوبي كعبه محكم شده است.

ستون هاي سه گانه داخل كعبه تنها تا زير سقف تحتاني امتداد دارد و به زير سقف فوقاني نمي رسد.

در فاصله ميان سقف هاي تحتاني و فوقاني ستون هاي چوبي باريك تر و بيشتري براي نگهداري سقف فوقاني قرار داده شده و پايه برخي از اين ستون ها با واسطه بر روي ستون هاي سه گانه قرار گرفته است.

در پايين هر يك از ستون هاي سه گانه، كه عمده وزن سقف را تحمل مي كنند، طوقي براي تقويت قرار داده شده است.

 

سنگفرش كعبه و سنگِ نماي ديوارها از داخل

كف كعبه با سنگ هاي مرمر كه بخش عمده آن سفيد و باقي مانده اش رنگي است فرش شده و ديوار نيز از سمت داخل به سنگ نماي مرمر روكش شده و اين سنگ ها داراي نقش و نگارهاي ظريفي است.

ديوارها و سقف كعبه از داخل به پرده اي از حرير قرمز گلي پوشانده شده و بر اين حرير عبارت هاي: لا اِلهَ اِلاّ الله و محمّدٌ رسول الله و نيز برخي از نام هاي خداوند در

122

قاب اشكال 7 و 8 با نخ سفيد گلدوزي شده است.

 

 

تصوير ص131 قصة التوسعه

پلان برش افقي كعبه

لوح هاي سنگي يادمان

در داخل كعبه نُه لوح مرمر وجود دارد كه بر هشت تاي آنها با خط ثلث كنده كاري شده و در يكي ديگر با خط كوفي برجسته و به شيوه همانند معرق كاري و با قطعه هاي رنگي سنگ هاي قيمتي متني نقش بسته است.

تمامي اين نُه لوح در سده ششم هجري نوشته شده است.

اما در ديوار شرقي كعبه و ميان در اصلي و باب التوبه ]در پلكان داخلي[ لوح بزرگي وجود دارد كه يادمان توسعه دوران ملك فهد است و بدين ترتيب شمار لوح هاي سنگي

123

موجود در داخل كعبه به ده مورد مي رسد.

اين لوح ها هر كدام 144 سانتيمتر بالاتر از كف كعبه قرار دارند، به جز لوحي كه بر بالاي سر درِ كعبه قرار گرفته كه در ارتفاعي افزون بر دو متر است.

تصويرهاي زير لوح هاي يادمان داخل كعبه را نشان مي دهد:

 

لوح ها يادمان شماره.... از ص132 الكعبة المعظمه

124

 

 

 

 

فصل پنجم:

 

آخرين توسعه و مرمت كعبه

 

 

مرمت سطح خارجي كعبه

همه مي دانند كعبه بنايي است در ميان مسجد الحرام كه هيچ بناي ديگري از
آن حفاظت نمي كند و گرچه جامه اي به منظور زيبايي و نيز محفوظ مانـدن، بر آن پوشانده شده، اما اين خانه همچنان در معرض عوامل طبيعي و فرساينده مختلفي
به ويژه عوامل جوّي است كه در شكل فرايندهاي شيميايي يا مكانيكي بر آن اثر
مي گذارند.

از آخرين مرمت كلّي كعبه در سال 1040هـ . ق. نزديك به چهار سده بر آن گذشته و از اين روي، در اثر عوامل فرساينده طبيعي، بر روي سنگ هاي ديوار پوسته ها و شكاف هاي ريزي پديد آمده و در بند كشي ميان سنگ ها نيز، خواه در قسمت هاي بالا و خواه در قسمت هاي پايين ديوارها، درزها و شكستگي هايي پديدار شده بود.

از اين روي، در اوايل ذي حجه سال 1414هـ . ق. طي دستوري مرمت شكاف ها و بر طرف كردن پوسته ها و اقدام هاي لازم ديگري كه در نوسازي ديوار كعبه نياز است آغاز  شد.

مراحل كار بدين شرح انجام پذيرفت:

1 ـ بندكشي ميان سنگ ها، تا جايي كه لازم بود و به اصل بنا نيز آسيب نمي رساند برچيده شد و آن گاه شكاف ميان سنگ ها كاملا پاكسازي و تميز گرديد.

125

در جريان كار در لابه لاي سنگ ها مقداري رطوبت به چشم آمد كه احتمالا از عوامل طبيعي و آب و هوايي سرچشمه مي گرفت. اين رطوبت نيز برطرف گرديد.

همچنين در قسمت هايي از درز سنگ ها آثار موريانه وجود داشت كه آنها نيز از ميان رفت.

2 ـ پس از تميز كردن درزهاي ميان رديف هاي سنگ به تنظيف رويه سنگ ها و زدودن پوسته ها و خالي كردن اطراف شكاف ها و رخنه ها اقدام شد. پس از آن سنگ ها را شستند و به وسيله ماشين هاي مخصوص خشك كردند.

3 ـ سپس مطالعاتي در مورد مشخصات و تركيب سنگ هاي ديوارهاي كعبه و تطابق اين مشخصات با كوه هاي معروف مكه انجام گرفت تا سازگارترين سنگ ها براي ترميم انتخاب شود. پس از آن از سازگارترين سنگ ها خميري تهيه و ضمن آميختن آن به مواد شيميايي ويژه، به داخل قالب هايي هم شكل با پوسته طبيعي سنگ كه بر روي سنگ هاي نيازمند مرمت قرار داده شده بود تزريق شد و بدين وسيله قسمت هاي كنده شده از سنگ هاي كعبه و نيز درزها و شكاف هاي آن مرمت شد; به گونه اي كه رويه جديد، درست همانند ظاهر طبيعي سنگ به چشم مي آيد.

4 ـ سپس به درون فواصل طبيعي ميان رديف هاي سنگ كه بندكشي هاي قبلي اش برداشته شده بود، ملاط مخصوصي به وسيله دستگاه تزريق شد تا همه درزها را پر كند آنگاه با همين ملاط مخصوص بندكشي هاي جديد به صورت برجسته انجام پذيرفت. هدف از انتخاب اين نوع بندكشي نيز كمك به ماندگاري و مقاومت بيشتر سنگ ها در برابر عوامل طبيعي بود.

همچنين به منظور يكسان سازي شكل مستطيل هايي كه پس از بندكشي رخ مي نمود، در جاهايي كه سنگ هاي بزرگ و يكپارچه در مسير وجود داشت، خط بندكشي روي سطح سنگ به صورت برجسته ادامه مي يافت تا در نهايت ديوار كعبه شكلي همسان و هماهنگ به خود گيرد.

بدين ترتيب پس از پايان اين مرمت، ديواري نو رخ نمود، هر چند آن همان ديوار پيشين بود كه دستان هنرمندي بدان چنين چهره اي تازه مي بخشيد.

126

مرمّت داخلي كعبه

مقدمات كار: در سال 1415هـ . ق. مرمت بيروني ديوار كعبه به پايان رسيد. اين كار بدون نصب ديوارهاي كارگاهيِ موقت و تنها با داربست هاي رو باز صورت پذيرفت و مجموعه عملياتي كه انجام مي شد در معرض ديد زائران و حاجيان بود.

انجام موفقيت آميز مرمت بيروني ديوار، عامل برانگيزاننده اي بود تا دست اندركاران را به اهتمام هر چه بيشتر به ترميم وضع داخلي ديوارها و پايه ها و سقف كعبه وادارد تا اين خانه در آينده گرفتار خرابي ها يا مشكلاتي كه شايسته چنين بنايي تاريخي و ديني نيست نشود، به ويژه آن كه در جريان مرمت بيروني روشن شده بود كه موريانه و ديگر حشرات و همچنين عوامل آب و هوايي و رطوبت، خرابي هايي به بار آورده بود كه هيچ دور نمي نمود توانسته باشد به درون ديوار و پي و پايه آن نيز نفوذ كرده باشد.

بنابراين، در چهار چوب سياستِ علاج واقعه قبل از وقوع بايد كرد مطالعات و پژوهش هاي علمي، فني و مهندسي دقيقي در داخل كعبه آغاز شد تا وضعيت آن به درستي روشن شود و نسبت به چگونگيِ اقدام هايي كه بايد انجام گيرد، اطمينان به دست آيد; چه، وضع ظاهري ديوار و خانه نمي توانست در اين زمينه اطميناني به دست دهد و چه بسا بناهايي كه در ظاهر نشاني از خرابي ندارد اما در درون آن خوردگي و ديگر عوامل طبيعي بنا را در آستانه نابودي قرار داده است. اين مطلب هنگامي حساس تر مي شود كه عامل فرساينده حشرات و عواملِ طبيعي باشد. افزون بر اين كه مي دانيم بخش هايي از ديوارِ كعبه از داخل با لوح هاي سنگي يادمان پوشيده شده و در پشت اين سنگ ها موريانه و رطوبت و ديگر عوامل به خوبي مي تواند تخريبي جبران ناپذير به وجود آورد.

از ديگر سوي، سياستِ مسؤولان بر تغييرات، بي مطالعه و بي پايه نبوده و همواره در صدد در پيش گرفتن روند و اجراي برنامه اي است كه مصلحت عمومي اقتضا مي كند، و البته در كنار آن بدين ضرورت توجه دارد كه نمي توان در برابر حوادث و آنچه ممكن است پيش بيايد با دستان بسته ايستاد.

به هر روي، با توجه به اين جوانب و ملاحظات، بررسي ها و مطالعات شناسايي در

127

مورد ديوار كعبه، با استفاده از شيوه هاي مشاهده مستقيم و نيز حفر آزمايشي و نمونه برداري تصادفي از عمق ديوارها و كف و سقف صورت پذيرفت. اين مطالعات نشان داد كه در ميان فواصل سنگ ها و لوح ها، موريانه و قارچ وجود دارند و همچنين عوامل خوردگي به كنش شيميايي خود ادامه مي دهند و در مورد سقف نيز حشرات و فرساينده هاي طبيعي در لابه لاي ستون هاي چوبي و پوشش هاي گل و شن و ماسه و گچ جاي گرفته و در اين ميان وجود رطوبت به آنها امكان تكثير و رشد داده است و توانسته اند بخش هاي عمده اي از اين سقف را، كه همچنان در زير لايه سطحي خود سالم به نظر مي رسد، از ميان ببرند.

اين مطالعات ثابت كرد مرمت همه جانبه ديوارها و سقف كعبه، كاري لازم است و مي بايست قسمت هاي تخريب شده را ترميم و يا با مواد و مصالح نو و مقاوم تر جايگزين كرد و البته در اين كار تدابير پيش گيرانه لازم را نيز فراهم ديد تا از وقوع چنين خوردگي ها و خرابي هايي در آينده جلوگيري شود.

 

 

تصوير ص129 كتاب الكعبه المعظمه

خوردگي در چوبهاي قرار گرفته در لابه لاي ديوار

آغاز كار: انجام كار مرمت و نوسازي به مجموعه بن لادن تعلق گرفت. اين شركت در ماه شعبان 1416هـ . ق. آمادگي خود را اعلام كرد اما اين موقعيتِ زماني، براي انجام

128

كار مناسب نبود; چه، ماه رمضان و ماه هاي پس از آن تا ذي حجه در پيش بود و اين دوره زماني اوج مراسم حج و عمره بود و از اين روي انجام عمليات در اين مقطع زماني موجب محروم شدن حاجيان و زائران از مشاهده خانه خدا مي شد. اين در حالي است كه بنابر سياست اتخاذ شده، طرح هاي اين گونه اماكن مي بايست به موازات هم و به گونه اي پيش رود كه كمترين خلل را در بهره بردن زائران و حاجيان از اين مكان هاي مقدس به وجود آورد.

بدين ترتيب، به رغم همه علاقه اي كه به انجام كار در كوتاه ترين زمانِ ممكن وجود داشت، طرح مرمّت درون كعبه در دهم محرم سال 1417هـ . ق. عملي گرديد.

مراحل عمليِ كار: در آغاز عمليات مرمت كعبه، حصاري چوبي با ارتفاع اندكي بيشتر از ارتفاع كعبه و با فاصله مناسب از ديوار ايجاد شد. اين حصار به گونه اي بود كه اركان و نقاطي از كعبه كه حاجيان استلام مي كنند در معرض رؤيت بماند. براي اين حصار دو در; يكي در سمت شمال غرب براي ورود به محوطه حصار و ديگري در سمت جنوب غرب براي خروج از آن قرار داده شد.

يكي از ابتكارهايي كه در اين مرحله انجام گرفت آن بود كه در سه هفته اول به حاجيان اجازه دادند به حصار پيراموني وارد و از آن جا به داخل كعبه مشرف شوند. مردم پس از هر نماز براي ورود به داخل كعبه به صف مي ايستادند و به صورت منظم و به اندازه گنجايش داخل كعبه، تشرف مي يافتند تا لحظه هايي را در مقدس ترين مكان ديني، در خلوت انس سپري كنند و هم از نزديك ببينند كه چگونه در سنگ ها و بندكشي هاي ميان سنگ ها درزها و ترك هايي پديد آمده و نيازمند نوسازي است و آنچه انجام مي گيرد برخاسته از يك ضرورت است.(1)

همه هديه ها و لوح هاي يادمان كه در داخل كعبه وجود داشت يا به ديوارها الصاق شده بود، برچيده و پس از تميز شدن در جايي محفوظ نگهداري شد.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . گواه گرفتن مردم بر آنچه درباره كعبه انجام مي پذيرد يا بايستي انجام پذيرد، سنتي است كه عبدالله بن زبير گذارد. او هنگامي كه تصميم به نوسازي كعبه داشت مردم را به ديدن خانه فرا خواند تا خود تأييد كنند و ببينند كه خانه نيازمند مرمّت كلي است.

129

* از آنجا كه بيشترين آسيب ها و فرسودگي ها در سقف و ستون هاي چوبيِ نگهدارنده آن پيش بيني مي شد سقف و ستون ها به طور كامل برداشته شد.

* در سطح داخلي ديوار كعبه، همه بندكشي هاي درز سنگ ها و همچنين ملاط ميان سنگ هاي درون ديوار برداشته شد. در آغاز پيش بيني مي شد ضرورتي به برداشتن سنگ هاي تشكيل دهنده لايه مياني ديوار نباشد، اما با برداشتن مقداري از ملاط مشخص شد كه اين ملاط كيفيت و چسبندگي خود را از دست داده است. از همين روي سنگ هاي لايه داخلي ديوار شماره گذاري و سپس بر داشته شد و از نو با استفاده از ملاط تازه و سازگار با فنون و شيوه هاي جديد ساخت و ساز در جاي خود قرار گرفت.

* مشاهده شد كه سطح خارجي ديوار هيچ گونه عيب ساختاري ندارد و سنگ هاي لايه داخلي از پشت تهيگاه هاي ميان سنگ هاي سطح خارجي، ديوار را پر كرده و برآمدگي هاي قبه شكل سنگ ها در فرورفتگي هاي سنگ هاي ديگر جاي گرفته و آنها را محكم نگه داشته است. در اين ميان تنها در ملاط پركننده فضاهاي خالي ميان سنگ ها اشكال وجود داشت كه آن نيز ـ همان گونه كه گذشت ـ با ملاط نو جايگزين گرديد.

* در ديوارها به صورت كلّي عيبي اساسي; همانند نشست در پي و پايه، يا انحراف و كج شدن، مشاهده نشد.

* در تخته ها و چوب هاي حمايتيِ به كار رفته در داخل ديوارها، تخريب طبيعي فراواني به چشم آمد. دليل اين امر نيز روشن بود; چرا كه چوب بيش از سنگ در گذر زمان از عوامل طبيعي و آب و هوايي و موريانه و همانند آن آسيب مي بيند.

* براي آن كه انجام كار در هيچ بخش از ديوار بر بخش هاي ديگر اثر نگذارد و بهويژه كار در رديف هاي پاييني سنگ هاي ديوار، در رديف هاي بالاتر مشكلي به وجود نياورد، انجام كار به ترتيب در طي سه مرحله جدا از هم صورت پذيرفت.

مرحله اول: تنها به سنگ هاي چهار رديف يا رج بالاتر ديوار محدود شد.

مرحله دوم: سنگ هاي رديف هاي پايين تر تا رديف موازي با كف كعبه مرمّت شد.

مرحله سوم: به رديف هاي پايين تر از كف كعبه تا رديف موازي با كف مسجدالحرام پرداخته شد و مرمت تا عمق ميان 40 تا 70 سانتيمتر ادامه يافت.

130

در همين مرحله پي و پايه ديوارها مورد معاينه قرار گرفت و معلوم شد كه كاملا فاقد عيب و در وضعيت بسيار خوبي است.

 

 

تصوير ص129 كتاب الكعبه المعظمه

سطح داخلي ديوار كعبه و مراحل مرمّت آن

اينك به شرح هر يك از اين سه مرحله مي پردازيم:

مرحله اول: همان گونه كه يادآوري شد، در اين مرحله تنها چهار رج بالايي ديوارهاي كعبه از داخل هدف مرمت قرار گرفت. در اين مرحله، ملاط لاي سنگ هاي بزرگ تراشيده، سنگ هاي كوچكتري كه در فاصله ميان آنها و يا در لايه داخلي ديوار وجود داشت برداشته و شماره گذاري، تميز و شسته شد تا پس از انجام مراحل كاري لازم، به جاي خود برگردانده شود. پس از آن فاصله هاي خالي به وجود آمده; با ملاطي