بخش 9

261

آهني كه با سرب تثبيت شده بودند استفاده كرد و سقف را به ساج پوشاند.

بنابر برآورد دفتر توسعه مسجد النبي، توسعه عثمان در اين مسجد 496 متر مربع بوده است.(1)

توسعه وليد بن عبدالملك

در فاصله سال هاي 91 - 88هـ . ق. وليد بن عبدالملك اموي توسعه اي در مسجد النبي ايجاد كرد. برخي گويند اين توسعه از سال 88 آغاز شده و تا سال 93هـ . ق. به درازا كشيده است.

در اين توسعه كه به دست عمر بن عبدالعزيز، كارگزار وليد در مدينه صورت پذيرفت مناره، محراب و كنگره هايي در بنا ايجاد گرديد و خانه هاي همسران رسول خدا(صلي الله عليه وآله) پس از تخريب به مسجد ضميمه شد. اين توسعه در سمت شرق و غرب

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . در قصة التوسعه (ص 209) آگاهي هاي ديگري نيز در اين باره آمده است: مساحت افزوده شده به مسجد در اين دوره 23% بود و در جريان اين توسعه مسجد داراي پنج رواق موازي با ديوار سمت قبله شد.

نحوه بنا در اين دوره با دوران پيشين تفاوتي بسيار داشت: در كل بنا سنگ جاي خشت هاي گلين را گرفت و مسجد با سنگ هاي تراشيده شده (نقش دار) و گچ و ستون هاي آن نيز از سنگ ساخته شد. در لا به لاي اين ستون ها و به منظور محكم تر شدن سنگ ها به همديگر از رشته هايي فلزي كه با سرب گداخته تثبيت شده بود استفاده شد، كه اين خود پيروي از شيوه بيزانسي آن روزگار بود. ستون هاي سنگي جديد در جاي ستون هاي چوبي قديم قرار گرفت و سقف چوبي جديد، فراهم آمده از چوب ساج، بر روي پل هايي كه از تنه درختان ساخته و بر روي ستون ها قرار داده شده بود نصب گرديد.

در اين بنا همچنين ديوارها را از داخل گچ كاري كردند و در ديوار شرقي، به گمان قوي تر در قسمت هاي فوقاني آن، روزن هايي گشودند.

در بناي عثمان بن عفان و به ويژه با توجه به كشته شدن عمر بن خطاب، برگرد محراب ديواري از خشت ساختند و در آن دريچه هايي قرار دادند تا مردم بتوانند امام را ببينند و در عين حال ديوار مانع آسيب رساندن به امام شود.

گفتني است عمليات توسعه و نوسازي عثمان در ربيع الاول سال 29هـ . ق. / نوامبر و دسامبر سال 649 م. آغاز شد و پس از ده ماه در محرم سال 30هـ . ق. / سپتامبر سال 650 م. پايان يافت و با پايان آن، مساحت كل مسجد به 4071 متر مربع رسيد. مترجم

262

و شمال صورت گرفت.

برخي مورخان گويند: پس از اين توسعه، طول ضلع مسجد به 200 ذراع و عرض آن نيز در قسمت هايي جلو به 200 و در قسمت هاي انتهاي مسجد به 180 ذراع رسيد.

بنابر تخمين دفتر توسعه مسجد النبي، مجموع افزوده وليد بر مساحت مسجد النبي 2369 متر مربع بوده است.(1)

توسعه مهدي عباسي:

در فاصله سالهاي161هـ . ق. مهدي عباسي مسجد النبي را فقط از سمت شمال توسعه داد. گويند: او به اندازه 100 ذراع بر طول اين بخش افزود. برخي مورخان نوشته اند كه پس از توسعه او، طول مسجد النبي به 300 ذراع و عرض آن به 180 ذراع رسيد.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . افزون بر آگاهي هايي كه مؤلف در اين جا به دست مي دهد، در قصة التوسعه آگاهي هاي تكميلي ديگري نيز آمده كه از آن جمله است: به نظر مي رسد اين توسعه بزرگترين توسعه اي باشد كه تا آن زمان در مسجدالنبي صورت پذيرفته است. اين توسعه همه همت و توجه خليفه وليد بن عبدالملك و كارگزار او در مدينه عمر بن عبدالعزيز را به خود معطوف كرد و خليفه به دليل علاقمندي به بهره جستن از جديدترين فن آوري هاي وقت در كار ساخت و ساز، از پادشاه روم خواست تا خبرگان و زبده دستاني را كه در اين مهم مهارت دارند و همچنين كاشي هايي براي توسعه و نوسازي مسجد بفرستد.

در بنايي كه وليد فراهم ساخت پي ديوارها از سنگ، ديوارها و ستون ها از سنگ هاي آماده شده و تراشيده شده و سقف از چوب ساج بود. همچنين در كار ساخت ديوارها از ملاط آهك و گچ استفاده شد، در لا به لاي سنگ هاي ستون ها و براي محكم تر شدن آنها تارهايي از آهن كه با سرب گداخته تثبيت شده بود به كار رفت، بر بالاي ستون هاي سنگي سر ستون هايي و بر روي سر ستون ها پل هايي چوبي قرار داده شد كه نگهدارنده سقف بود، و سطح ستون ها با پوششي سفيد پوشانده شد و اين خود سبب گرديد ستون ها مانند مرمر بدرخشند. اين ستون ها قاعده هايي مربع شكل و سرستون هايي مذهب داشت.

در اين نوسازي دو عنصر جديد در مسجد النبي رخ نمود: يكي گلدسته و ديگري محراب نيم دايره; چهار گلدسته در چهار گوشه مسجد ساخته شد كه ابعاد برش افقي پايين هر كدام 8 ذراع در 8 ذراع (حدود 4 × 4 متر) و ارتفاع هر كدام 55 ذراع (22 متر) تا 60 ذراع (30 متر) بود.

اين توسعه در سال هاي 88 تا 91هـ . ق. / 707 تا 710 م. و به مساحت 2369 متر مربع صورت پذيرفت و پس از پايان آن، مساحت مسجد به 6440 متر مربع رسيد. مترجم

263

او همچنين نماي مسجد را كاشي كاري كرد و در آن ستون هايي با ميله هاي آهنين كه در داخل جاسازي شده بود نصب كرد.

دفتر توسعه مسجدالنبي مقدار افزوده مهدي عباسي بر مساحت مسجد را 2450 متر مربع تخمين زده است.(1)

توسعه و نوسازي سلطان قايتباي:

در سال 654هـ . ق. و پس از آن، براي دومين بار در سال 886هـ . ق. مسجد النبي دچار حريق شد. پس از نخستين حريق مسجدالنبي، شماري از فرمانروايان و شاهان در كار نوسازي مسجد شركت كردند. نخستين آنها المستعصم بالله عباسي بود كه از بغداد خواربار و صنعتگر فرستاد و كار نوسازي در سال 655هـ . ق. آغاز شد.

پس از استيلاي مغولان بر بغداد، اميران و فرمانروايانِ سرزمين هاي اسلامي در نوسازي مسجدالنبي بر همديگر پيشي جستند. اين فرمانروايان عبارت بودند از: منصور نورالدين علي بن معز ايبك صالحي حكمران مصر، ظاهر ركن الدين بيبرس بندقداري فرمانرواي يمن، محمد بن قلاوون صالحي، اشرف برسباي، ظاهر چقمق و سلطان قايتباي كه در اواخر سده نهم هجري قمري مي زيستند.

نخستين نوسازي مسجد پس از اولين حريق، بدون هيچ گونه توسعه اي صورت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بنابر گزارش قصة التوسعه (ص 210) عمليات توسعه در سال 162هـ . ق. / 778م. آغاز شد و تا سال 165  هـ . ق. / 781م. به درازا كشيد و با پايان آن، مساحت مسجدالنبي به 8890 متر مربع رسيد.

پس از اين توسعه، ستون هاي مسجدالنبي در رديف موازي با خط قبله 17 مورد و در رديف موازي با ديوار شرقي و غربي 28 مورد شد، چنان كه مسجد در بخش جنوبي (سمت قبله) داراي 5 رواق، در بخش شمالي داراي 5 رواق، در بخش شرقي داراي 3 رواق و در بخش غربي داراي 4 رواق بود. اين رواق ها كه از چهار سوي مشرف بر صحن بودند در نماي شمال و جنوب جمعاً 11 طاق و در نماي شرق و غرب جمعاً 19 طاق داشتند و در بخش فوقاني قوس داخلي طاق ها حاجزهايي چوبي قرار گرفته بود كه به گمانِ قوي تر، براي جلوگيري از تابش آفتاب بوده است.

در اين توسعه همچنين 24 باب در براي مسجد قرار دادند و ديوارها از كاشي كاري برخوردار شد.    مترجم

264

پذيرفت. پس از دومين حريق، مردم مدينه به سلطان قايتباي، فرمانرواي مصر، در اين باره نامه نوشتند و او خواربار و كارگر و مصالح و پول براي بازسازي مسجد فرستاد و مسجد را نوسازي كرد. كار پوشش سقف مسجد در اين نوسازي به سال 887هـ . ق. و كل عمليات بازسازي و نوسازي در سال 890هـ . ق. پايان يافت. در اين نوسازي در محل نماز پيامبر(صلي الله عليه وآله) يك محراب و در افزوده سمت قبله نيز محراب عثماني احداث گرديد.

در جريان احداث گنبد سبز بر روي حجره مطهر و پايه هاي آن، ممر ميان حجره نبوي و ديوار سمت شرق مسجد تنگ شد و در نتيجه ناگزير شدند ديوار اين ضلع را حدود دو ذراع و ربع جلوتر ببرند.

اين آخرين توسعه اي است كه پيش از دوران عثماني و دوران آل سعود صورت پذيرفت.

دفتر توسعه مسجدالنبي، مساحت اين توسعه را 120 متر مربع برآورد كرده است.(1)

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . افزون بر آنچه در اين كتاب آمده، مؤلف قصة التوسعه نيز آگاهي هايي ديگر به نقل از منابع و به شرح زير در اختيار گذارده است: در سال 886هـ . ق./ نوامبر سال 1481م. در پي برخورد صاعقه با گلدسته جنوب شرقي (گلدسته اصلي) مسجد النبي، دومين آتش سوزي بزرگ در اين مسجد به وقوع پيوست و بر اثر آن مسجد به كلي سوخت و تنها گنبد داخلي آن كه در نوسازي پيشين قايتباي ساخته شده بود از آسيب ايمن ماند، منبر و ضريح نيز سوخت، طاق ها و ستون هاي مسجد در هم ريخت و ستون ها يا طاق هايي هم كه باقي ماند نيم خراب و روبه نابودي بود، و يك سوم گلدسته نيز از بيم آن كه كلا سقوط كند تخريب گرديد.

سلطان اشرف قايتباي پس از آگاهي از اين آتش سوزي سنقر جمالي را به همراه شماري كارگر و بنّا به مدينه گسيل داشت و در پي آنها شمس بن زمان را نيز فرستاد. آنها دست به كار تجديد بناي مسجد شدند. طاق ها را بر روي ستون ها بنا كردند تا سقف را نگه دارد. گنبدي بر محراب عثماني، گنبدي بر حجره يا ضريح مطهر، گنبدي ديگر در بخش شمالي مسجد و در جوار آن سه گنبد ديگر نيز ساختند و دو گنبد هم در جلوي باب السلام از سمت داخل و در جوار باب السلام با سنگ هاي سفيد و سياه بنا كردند. مسجد را تزيين و سنگ هاي حجره را تعويض كردند و محراب را به سنگ نما ساختند و گلدسته اي هم در جوار باب الرحمه احداث كردند.

در نزهة الناظرين، بناي اين دوران چنين وصف شده است: بيشتر مساحت مسجدالنبي باسقف هايي از چوب پوشانده شده بود، طاق ها از آجر و ستون ها از سنگ هاي سياه تراشيده شده اي ساخته شده بود كه زبانه ها و مادگي هاي آنها با همديگر جفت شده و براي استحكام بيشتر در لابه لاي آنها از ميله هاي فلزي و ملات گچ و آهك استفاده شده بود.

مسقفات عمومي اين بنا نيز چنين گزارش شده است: مسجد در ضلع جنوبي از سمت شرق به غرب داراي 7 رواق، در ضلع شمالي داراي 4 رواق، در ضلع شرقي از سمت جنوب به شمال داراي 3 رواق، و در ضلع غربي نيز داراي 4 رواق بود.

همچنين دومين دوره شمار ستون هاي مسجد به 296، عرض آن در ضلع جنوبي (سمت قبله) 167 ذراع (حدود 5/83 متر) و در ضلع شمالي يعني قسمت انتهاي مسجد 135 ذراع (حدود 5/67 متر) و طول آن از ديوار قبله تا ديوار شمالي 253 ذراع (حدود 5/126 متر) بود.

اين توسعه حدود 120 متر (تقريباً 240 ذراع) برآورد شده و با پايان آن، مساحت كل مسجد به 9010 متر مربع رسيده است.

توسعه و نوسازي سلطان قايتباي در سال 890هـ . ق. / 1484م. پايان يافت.م.

265

توسعه و نوسازي سلطان عبدالمجيد عثماني:

از عمارت سلطان قايتباي كه پس از دومين حريق احداث شده بود، حدود 387 سال مي گذشت و اين مدت بسنده بود كه در بسياري از بخش هاي مسجد خرابي هايي رخ داده و حتي بخش هايي از سقف در شرف فروپاشي قرار گرفته باشد. از همين روي، در سال 1263هـ . ق. شيخ وقت حرم، داوود پاشا، در اين باره به سلطان عبدالمجيد خان عثماني در استانبول نامه نوشت.

پادشاه عثماني اهتمام فراواني به حرم نبوي مبذول داشت و پس از صدور فرمان بررسي و در پي قطعي شدن اين مسأله كه مسجد رو به خرابي نهاده است فرمان داد معماران، كارشناسان، نجارها، صنعت گران و ديگر نيروهاي لازم همراه با اموالي كه نياز است روانه مدينه شوند.

پس از فراهم سازي وسايل لازم، كار نوسازي كامل مسجدالنبي در سال 1265هـ .ق. آغاز شد و بعد از حدود 12 سال در 1277هـ . ق. پايان يافت.

در ساخت بناي جديد مسجد از سنگ هاي سرخي كه از كوهي معروف به جبل الحرم ، واقع در غرب جماوات در ذي الحُليفه، تهيه شده بود، استفاده شد.

اين بنا يكي از زيباترين، بزرگ ترين و مستحكم ترين بناهايي بود كه در مسجدالنبي

266

صورت پذيرفت و هنوز نيز بخش هاي سمت قبله آن باقي است.

در اين بنا گنبدهاي كوچك جايگزين سقف چوبي و مسطح قبلي گرديد و داخل اين گنبدها با نقش و نگارهاي طبيعي و جذاب تزيين شد، در ديوارهاي سمت قبله كتيبه هايي دربردارنده آيات و سوره هايي از قرآن و نام هاي پيامبر(صلي الله عليه وآله) و همانند آن كه با خط ثلث زيبا و ممتاز و به صورت مذهَّب نوشته شده بود پديد آمد و درهايي نو با هنرمندي تمام ساخته شد. درهاي سمت قبله مسجدالنبي; يعني باب النساء، باب جبرئيل، باب السلام و باب الرحمه يادگارهايي از آن دوران هستند.

اين بنا درهايي ديگر نيز داشت. باب مجيدي و باب مخزن الزيت در بخش شمالي از آن جمله اند كه در توسعه هاي بعدي برداشته شده اند.

در ساخت اين بنا دقت شد ستون هاي سمت قبله درست در جاي ستون هايي قرار گيرد كه به روزگار رسول خدا(صلي الله عليه وآله) بوده است.

سلطان عبدالمجيد همچنين در سمت شمالي مسجد مكتب خانه هايي براي آموزش قرآن و نيز انبارهايي ايجاد كرد. وي همچنين از سمت مشرق مسجد; يعني از مناره اصلي تا حدود باب جبرئيل، آن را پنج ذراع و يك چهارم توسعه داد; چرا كه در اين نقطه فضاي مسجد تنگ بود.

بنابر تخمين دفتر توسعه مسجدالنبي، مقدار توسعه انجام پذيرفته در دوران عبدالمجيد 1293 متر مربع بوده است.(1)

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . درباره اين توسعه در قصة التوسعه (ص211 و 212) چنين آمده است.

بر عمر بناي قايتباي 387 سال گذشت و در اين مدت حكمرانان عثماني مجموعه اي از مرمت ها و نوسازي ها را در اين بنا انجام دادند. سلطان سليمان قانوني، فرزندش سليم، مراد سوم، سلطان احمد اول، سلطان مصطفي دوم، سلطان احمد سوم، سلطان محمود اول و سلطان عثمان سوم از اين جمله اند. پس از آنها نيز در دوره سلطان عبدالحميد اول نوسازي گسترده اي در مسجد صورت پذيرفت و در دوران محمود دوم هم به مسجد اهتمام فراواني شد و در همين دوره بود كه گنبدي نو ساخته و با سرب روكش شد و به رنگ سبز رنگ آميزي گرديد.

در بناي سلطان عبدالمجيد، صحن در وسط مسجد قرار مي گيرد و از سمت قبله 13 رواق، از سمت غرب، 3 رواق و از سمت شرق و شمال نيز هر كدام 2 رواق، آن را در ميان گرفته است. با توجه به ويژگي هاي بخش واقع در قبله صحن كه در آن مي بايست ستون ها بر جاي ستون هاي روزگاران پيشين قرار داده شوند، تعداد ستون هاي مشرف بر صحن در بخش شمالي با بخش جنوبي متفاوت است.

در بناي سلطان عبدالمجيد درهاي چهارگانه اصلي مسجدالنبي حفظ شده و البته در توسعه اي كه در بخش شمالي صورت پذيرفته، دري ديگر نيز گشوده شده كه به باب مجيدي معروف است.

همچنين در اين دوره گلدسته اي جديد به نام مئذنة المجيديّه جايگزين گلدسته چوبي قديم شده است.

در مورد چگونگي انجام عمليات بازسازي مسجد نيز در اين دوره، به منظور آن كه مردم از زيارت و نماز و آمدن بدين مكان بي بهره نمانند تخريب و سپس نوسازي به صورت بخش به بخش انجام يافته است.

توسعه عبدالمجيد از سال 1265هـ . ق. / 1848م. آغاز شد و در سال 1277هـ . ق. / 1861م. پايان پذيرفت و پس از آن مساحت كل مسجد با افزوده شدن 1293 متر مربع بر آن به 10303 متر مربع رسيد. - م.

267

توسعه و نوسازي ملك عبدالعزيز:

با فزوني يافتن شمار مسلمانان، به تدريج احساس مي شد كه حرم مدينه، به ويژه در هنگام مراسم حج، گنجايش جمعيت زائران را ندارد. همچنين در حدود سال 1365هـ .ق. در برخي از طاق هاي ضلع شمالي حرم شكافهايي مشاهده شد و در برخي از سنگ هاي ستون هاي همين بخش نيز شكستگي هاي نماياني به چشم آمد.

آغاز طرح توسعه و نوسازي:

بررسي هايي چند در مورد وضعيت مسجد و حرم صورت پذيرفت و پس از آن فرمان نوسازي و توسعه حرم صادر گرديد و اين مأموريت به محمّد بن لادن واگذار گرديد.

بن لادن پس از استخدام و جذب نيروهاي فني و كارگران لازم براي انجام طرح در شوال سال 1370هـ . ق. كار خود را آغاز كرد و پس از پنج سال; يعني در سال 1375هـ . ق. اين طرح توسعه را به پايان رساند.(1) در اين طرح سرپرستي كل به عهده محمد بن لادن، مدير عاملي طرح توسعه با شيخ محمد صالح قزاز و مديريت كارگاه ها با سيد جعفر فقيه بود.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بنابر گزارش قصة التوسعه (253) پيش از اين نيز در دوران ملك عبدالعزيز، به سال 1348هـ . ق. / 1929 و 1930م. در كف رواق هاي محيط بر صحن مرمت هايي صورت گرفت و در سال 1350هـ . ق. / 1931 و 1932 م. برخي از ستون هاي رواق هاي غربي و شرقيِ صحن، مرمت گرديد. مترجم

268

به منظور انجام سريع تر كارها، كارگاه تهيه بتوني در منطقه آبارعلي احداث گرديد و كار ساخت بناها با سيمان مسلح و به صورتي زيبا و كاملا مستحكم انجام پذيرفت.

آمارهايي از نخستين طرح توسعه دوران سعودي:

در جريان توسعه و نوسازي، بخشي از بناهاي سلطان عبدالمجيد، عمدتاً در سمت قبله، باقي گذارده و بخش ديگري به مساحت 6247 متر مربع تخريب و از نو ساخته شد و در كنار آن بناهايي جديد به مساحت 6024 متر مربع نيز احداث گرديد و به مسجد ضميمه شد. بدين ترتيب مجموع كل ساخت و ساز در نخستين طرح توسعه آل سعود به 12271 متر مربع رسيد.

آن قسمت از بناهاي مجيدي هم كه در سمت قبله واقع مي شد و با مرمّت هايي جزئي به همان وضع پيشين باقي گذارده شد، بنابر گزارش نشريه دفتر توسعه حرم نبوي 4056 مترمربع مساحت داشت. بخش هاي قديم مسجدالنبي شامل حجره مطهر، گنبد سبز، محل نماز رسول خدا(صلي الله عليه وآله)، منبر شريف، روضه مطهر، استوانه هاي كهن، گلدسته اصلي مسجد، مناره باب السلام و همچنين محل نماز پيامبر(صلي الله عليه وآله) رو به مسجدالأقصي در اين بخش واقع شده است.

گفتني است پس از نخستين توسعه سعودي، مجموع بناهاي قديم، بناهاي نوسازي شده و نيز بناهاي تازه احداث شده به 16327 مترمربع رسيد.

در گزارش دفتر توسعه مسجدالنبي عناصر احداث شده در طرح توسعه بدين شرح گزارش شده است:

ـ ستون هاي مربع شكل متصل به ديوارهاي بناهاي توسعه: 474 مورد

ـ ستون هاي دايره شكل بناهاي توسعه: 232 مورد

ـ طول ديوار شرقي مسجد: 128متر

ـ طول ديوار شمالي: 91 متر

ـ رواق هاي شمالي: 5 مورد

ـ رواق هاي شرقي: 3 مورد

269

ـ رواق هاي مياني: 3 مورد

ـ رواق هاي غربي: 3 مورد

ـ ريگ فرش ها (صحن هاي بيروني ريگ فرش شده): 2 مورد

ـ طاق ها: 689 مورد

ـ دريچه ها: 44 باب

ـ عمق پي هاي ديوارها و ستون ها: 5 متر

ـ گلدسته هاي جديد: 2 مورد

ـ ارتفاع هر گلدسته: 70 متر

ـ عمق پي هر گلدسته: 17 متر(1)

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . افزون بر اين، در قصة التوسعه (ص256) آمده است:

ـ درهاي جديد: 9 مورد

ـ عمق پي ديوارها و ستون ها: 5 متر.

در اين كتاب همچنين به ايجاد شش خيابان جديد و توسعه و تعريض سه خيابان قديم و نيز احداث سه ميدان به شرح زير پرداخته شده است:

خيابان هاي جديد: 1 ـ خيابان اصلي كه از باب الملك عبدالعزيز، احداث شده در جريان توسعه، آغاز مي شود و به سمت ميدان بقيع مي رود.

2 ـ خيابان اصلي كه از سمت جنوب از شارع درب الجنائز به سمت مسجدالنبي كشيده شده و در حدود باب السلام به پايان مي رسد.

3 ـ خيابان اصلي كه از ميدان بقيع تا جاده فرودگاه در منطقه باب الصدقه كشيده شده است.

4 ـ خيابان غربي كه در سمت غرب حرم احداث گرديده و در كنار آن نيز ساختمان هاي جديدي به عنوان اوقاف حرم ايجاد شده است.

5 ـ خيابان شرقي.

6 ـ خيابان جنوبي كه از شرق به غرب امتداد دارد.

ميدان هاي جديد: 1 ـ ميدان باب السلام واقع در غرب مسجدالنبي و به مساحت افزون بر 3000 مترمربع

2 ـ ميدان باب المجيدي واقع در سمت شمال مسجد و با مساحت 5000 مترمربع

3 ـ ميدان باب جبرئيل در شرق مسجد به مساحت 1500 مترمربع

در اين كتاب (ص257) همچنين درباره درهاي مسجدالنبي قبل و بعد از توسعه آمده است:

حرم نبوي و مسجد النبي پيش از توسعه پنج در داشت كه عبارت بودند از: 1 ـ باب السلام، 2 ـ باب الرحمه يا باب عاتكه، 3 ـ باب جبرئيل كه نامهاي ديگر آن باب النبي يا باب آل عثمان است، 4 ـ باب النساء، 5 ـ باب الصديق.

اما پس از توسعه پنج درگاه افزوده شد كه عبارتند از: 1 ـ باب الملك عبدالعزيز كه خود مشتمل بر سه در مجاور هم است كه به شارع الملك عبدالعزيز گشوده مي شود، 2 ـ باب عثمان بن عفان، 3 ـ باب المجيدي، 4 ـ باب عمر بن خطاب، 5 ـ باب الملك كه خود مشتمل بر سه درِ مجاور همديگر است كه در ضلع مقابل باب الملك عبدالعزيز در سمت غرب مسجد واقع شده اند. مترجم

270

هزينه هاي طرح نخستين توسعه سعودي:

شيخ صالح قزاز، مدير كل دفتر طرح توسعه، در سخناني كه در مراحل پاياني نخستين طرح توسعه ايراد كرده است، مي گويد: آنچه در توسعه و نوسازي حرم نبوي هزينه شده 30 ميليون ريال (سعودي) است، و البته اين رقم افزون بر 40 ميليون ريال ديگري است كه براي خريد املاك و مستغلات و احداث خيابانهاي جديد طرح توسعه هزينه شده است.

اداره طرح توسعه: در چهار چوب احساس مسؤوليت در خدمت گزاري به اسلام و مسلمانان از رهگذر اهتمام به مكان هاي مقدس ديني مسلمانان، ملك فيصل نيز در ادامه طرح توسعه محوطه بازي در سمت غربي به مساحت 49000 متر مربع براي برگزاري نماز احداث شد و سايه بان هايي نيز در اين قسمت ايجاد گرديد. بعدها در دوران ملك خالد و پس از آتش سوزي مشهور بازارچه، املاك و مستغلات اين بخش خريداري و فضايي ديگر به مساحت 43000 مترمربع به محوطه قبلي افزوده شد.

اين هر دو مساحت بعدها در توسعه دوران فهد جزو طرح قرار گرفت.

271

 

 

 

 

فصل چهارم:

 

توسعه مسجدالنبيّ در دوران اخير

 

 

اهميت طرح توسعه

به رغم آن كه زائران و ديداركنندگان دو حرمِ مكه و مدينه تقريباً يكسان هستند، اما مساحت اين دو حرم به ويژه تا پيش از توسعه ملك فهد تفاوت چشمگيري داشته است; چه، مساحت مسجدالحرام قبل از اين توسعه 160168 مترمربع و مساحت مسجدالنبي در همين زمان 16327 مترمربع بوده كه تنها 19/10% مساحت حرم مكه است.

البته در دوران ملك فيصل و پس از وي در دوران ملك خالد، مساحت هاي وسيعي در سمت غرب مسجدالنبي براي نماز آماده شد، اما اين بخش جديد تنها شامل سايه بان ها و تأمين روشنايي و آماده سازي كف بود و هيچ بنايي را در بر نداشت.

به هر روي، تفاوت چشمگير مساحت مسجدالنبي و مسجدالحرام مسؤولان را بر آن داشت تا دستور اجراي مطالعاتي را درباره بزرگ ترين طرح توسعه حرم نبوي صادر نموده(1) تا بتوان مسجدالنبي و حرم نبوي را به وضعيتي هم سنگ مسجدالحرام و حرم مكه رساند.

مطالعات و پژوهش هاي لازم براي اين كار انجام پذيرفت و طرح توسعه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بنابر گزارش قصة التوسعه (ص295) اين فرمان در محرم سال 1403هـ . ق. اكتبر 1982 م. صادر شد و همزمان با آن فرمان ديگري نيز براي برچيدن سوق صغير در مكه و اختصاص 31000 مترمربع فضا براي نماز صادر گرديد.

272

مسجدالنبي نهايي شد. بنابر اين طرح، مي بايست در سه بخش شمال، شرق و غرب مسجدالنبي توسعه اي به مساحت طبقه همكف حدود 82000 مترمربع صورت پذيرد; ورودي هاي زائران در اين سه بخش توزيع شود، امكان استفاده از پشت بام براي برگزاري نماز فراهم گردد، امكان ايجاد طبقه فوقاني بر روي بناهاي احداث شده در نظر گرفته شود، در نقاط مختلفي از حرم پله هاي برقي ثابت و متحرك نصب گردد تا صعود و فرود زائران را، بي آن كه به حركت افقي آنها خللي رساند، فراهم كند.

ويژگي هاي طرح توسعه

طرحي كه براي توسعه فراهم گشت، در بردارنده راه حل هاي پيش گيرانه براي جلوگيري از بروز هرگونه مشكل در مجموعه اماكن و در بردارنده مشخصات و ويژگي هاي زير بود:

1 ـ ايجاد سيستم تهويه طبيعي هوا، واين مهم با در نظر گرفتن دريچه هايي در سقف ها و پوشاندن آنها با گنبدهاي متحرك اتوماتيك كه امكان باز و بسته شدن همزمان يا جداگانه آنها در كوتاه ترين وقتِ ممكن ميسّر است انجام مي گرفت.

2 ـ ايجاد سيستم صوتي پيشرفته با استفاده از جديدترين دستگاه هاي پيشرفته الكترونيكي و با توزيع مناسب صوت در فضاهاي درون و بيرون مسجدالنبي و طرح توسعه، به گونه اي كه از پيش آمدن هرگونه اختلال، تداخل يا ناهماهنگي صوتي جلوگيري شود.

3 ـ ايجاد سيستم تلويزيوني مدار بسته با پيشرفته ترين دستگاه هاي الكترونيكي، به منظور تأمين اهداف امنيتي و فراهم ساختن امكان راهنمايي زائران به خروجي هاي مناسب در شرايط اضطراري.

4 ـ ايجاد سيستم هشدار دهنده آتش سوزي و همچنين سيستم اطفاي حريق هماهنگ با گنجايش وسيع اماكن و سيل جمعيت زائران به ويژه در ايام مراسم حج و عمره.

5 ـ ايجاد سيستم پيشرفته تهويه و تلطيف هوا.

273

6 ـ ايجاد دستگاه ها و شبكه هاي جداگانه آب وضو، آب آشاميدني سرد شده در آب سردكن هاي مركزي پساب اماكن و همچنين آب باران.

7 ـ ايجاد دو سيستم اصلي و اضطراري برق، با استفاده از بانك باتري هاي خشك كه به صورت رايانه اي كنترل مي شود.

8 ـ ايجاد مراكز خدماتي لازم براي انبوه زائران و حاجيان; از قبيل توقف گاه خودرو با گنجايش 4500 خودرو در زمان واحد، دستشويي و وضوخانه، مراكز بهداشتي ـ درماني، مراكز خدمات اجتماعي، مراكز آتش نشاني، مراكز پليس، پله هاي برقي، پله هاي معمولي و همانند آن.

مراحل اجرايي طرح توسعه(1)

برچيدن بناهاي مناطق شامل طرح: در آغازين مرحله اجراي طرح توسعه، كار برچيدن مجموعه اماكن و بناهاي مشمول طرح كه مساحت آن حدود 000,100 مترمربع تخمين زده مي شود آغاز شد. اين مرحله از سال 1405 تا 1408هـ . ق. يعني سه سال به درازا كشيد و در اين مدت مالكان فرصت داشتند كه راه حل هاي مناسبي براي توافق بيابند تا در نتيجه با رضايت آنها خسارت لازم پرداخت شود و تنها در شرايط اضطراري و پس از تخليه نسبي كل اماكن در يك بخش، مجريان طرح ناگزير به قطع جريان آب و برق اين گونه اماكن شوند.

با تخليه اماكن و بناهاي مشمول طرح، كار برچيدن آنها كه شمارشان افزون بر 390 واحد بود انجام مي گرفت. در اين مرحله، به دليل وضعيت خاص مكان و تقدس ديني آن، و همچنين به منظور پيش گيري از هرگونه خطر براي تخريب بناها به جاي استفاده از مواد منفجره، از سست كردن پايه هاي بنا و كشيدن پايه ها به اطراف به وسيله جرثقيل هاي سنگين استفاده شد.

پس از تخريب بناها، خاك و ديگر ضايعات به وجود آمده از اين منطقه تخليه شد و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بنابر گزارش قصة التوسعه (ص296) عمليات اجرايي طرح توسعه در روز جمعه 9/2/1405 / 2/11/1984 م. آغاز شد. مترجم

274

در چهارچوب طرح توسعه و نوسازي مدينه، تمامي اين ضايعات كه مقدار آنها حدود 000,500 مترمكعب برآورد مي شد و همچنين خاك حاصل از عمليات خاك برداري كه مقدار آن حدود 000,443 مترمكعب برآورد شده است، براي پركردن دره ها و گودال هاي واقع در شهر مورد استفاده قرار مي گرفت.

پي ريزي بناهاي طرح توسعه: در اين مرحله خاك مناطقي كه قرار بود بناهاي جديد در آنها احداث شود با دقت آزمايش شد تا مناسب ترين مواد براي پي مشخص شود، به گونه اي كه با خاك ناثابت اين منطقه سازگاري داشته باشد و بتواند وزن بناهاي احداث شده بر آن را، چه در زمان حاضر و چه در زمان هاي بعد، تحمل كند. همچنين همراه با آزمايش خاك، تست هاي آزمايشگاهي متعدد بتون نيز صورت پذيرفت و همه احتمال هاي ممكن مورد ملاحظه و دقت قرار گرفت تا مقاومت بنا در بهترين حد ممكن فراهم گردد.

براي پيِ بنا، از بارتهاي بتون مسلحي استفاده شد كه تا رسيدن به لايه هاي سنگي; يعني عمق ميان 30 تا 50 متر در زمين فرو مي رفت.

در احداث اين بارتها نيز از دو شيوه كندن و كوبيدن استفاده شد; در شيوه نخست با كمك ماشين هاي مخصوص عمليات حفر در زمين بادقت فراوان صورت مي پذيرفت و دقت ماشين ها از هرگونه انحرافي در مسير حفر تا ميزان دو دهم درصد جلوگيري مي كرد. در شيوه دوم لوله اي فولادي كه غلاف بيروني بارت را تشكيل مي داد با دستگاه هاي كوبه سنگين و آرام به زمين فرو برده مي شد تا به لايه هاي سنگي برسد.

به هر حال، در هريك از اين دو شيوه تا رسيدن به سطح مطلوب در زيرزمين، عمليات جمع آوري و مكش خاك ها انجام مي گرفت و براي جلوگيري از هرگونه صدمه ناشي از عمليات كندن يا كوبيدن، كار مكش خاك از طريق لوله باريك تر ديگري كه در داخل غلاف بيروني جاي مي گرفت انجام مي شد.

پس از حفر گودال ها، آرماتورهاي مناسب در داخل آنها قرار مي گرفت و سپس با ملاط مخصوص پر مي شد تا بدين ترتيب بارت ساخته شود. عمليات ريختن بتون هر بارت نيز در دو بخش; يعني ابتدا قطر مياني و سپس لايه بيروني آن انجام مي شد.

275

بدين شيوه در مجموع 8500 بارت در جاهاي مختلف و با ابعاد و اندازه ها و كيفيت هاي متفاوت احداث شد. طول جمع اين بارت ها (اگر آنها را روي يك خط فرضي به همديگر وصل كنيم) بيش از 70 كيلومتر مي شود، طول جمع ميلگردهايي كه در اجراي طرح مورد استفاده قرار گرفته به حدود 000,28 كيلومتر و مقدار بتون به كار رفته در اين بارت ها به بيش از 9600 متر مكعب مي رسد و مجموع اين بارت ها مي تواند در برابر لرزه و وزن بيش از 000,42 تن مقاومت كند.

پس از احداث بارت ها، نوبت به اجراي فونداسيون زيرين بنا رسيد و در اين مرحله سرهاي بارت ها از خاك بيرون آورده و به ديگر سخن در اطراف آنها خاك برداري هايي تا عمق مناسب و با وسعت معين صورت پذيرفت و پس از شكستن سر بارت ها و تنظيف آنها و نيز گره زدن آرماتور بارت ها با آرماتوربندي فونداسيون كه به شيوه اي دقيق صورت گرفت، بتون ريزي مناسب نيز انجام شد و بدين ترتيب فونداسيون هاي لازم براي بناها آماده گرديد.

در اين مرحله بسته به نوع و جاي بنا تعداد متفاوتي از بارت ها در فونداسيون به هم پيوند مي خورد. اين تعداد از يك بارت تا سي و دو بارت، براي فونداسيون گلدسته ها، در نوسان است.

در مرحله بعد، فونداسيون هاي بخش هاي مختلف با شناژهاي افقي بتون مسلح به همديگر پيوند داده شدند و براي اين كار; يعني پيوند دادن حدود 1877 فونداسيون (قاعده) به هم و همچنين ساخت خود اين فونداسيون ها جمعاً افزون بر 000,66 مترمكعب بتون مسلح مورد استفاده قرار گرفت.

بدين سان، در مرحله ساخت پي و پايه بناهاي جديد مسجد النبي بيشترين دقت به عمل آمد و بالاترين كيفيت ممكن نيز حاصل گشت تا اين بناها بتواند مدت هاي طولاني برافراشته و با شكوه بماند و اين امكان نيز فراهم باشد كه در صورت نياز در آينده بتوان طبقه هايي فوقاني بر روي آنها بنا كرد.

بخش هاي اصلي ساختمان: در نيمه سال 1410هـ . ق./ 1990م. پايه ها و بخش هاي اصلي بناهاي طرح توسعه ساخته شده بود و اندك اندك نماي بنا خود را نشان مي داد.

276

در اين بنا كه در مساحت 280 هزار متر مربع در اطراف مسجدالنبي قديم گسترده است 2104 ستون بر افراشته شده كه جمعاً 95 فضا شامل 27 فضاي باز و 68 فضاي محصور و هميشه بسته را مي سازد. هر يك از اين ستون ها، بسته به موقعيت بنا، از 6 تا 18 متر با همديگر فاصله دارند. مجموع اين ستون ها و فضاها طبقه همكف را مي سازد كه ارتفاع آن 55/12 متر است.

افزون بر اين، در پايين اين طبقه، طبقه ديگري وجود دارد كه ارتفاع آن 4 متر، تعداد ستون هاي آن 2414 مورد و مساحت كل آن، با احتساب مجاري پساب ها و همچنين ديوارها، 83482 مترمربع است و به خدمات عمومي اختصاص دارد.

در ساخت طبقه زيرزمين همه نكات مهندسي و فني رعايت شده و پس از تقسيم كف آن به 95 بخش، كه كوچك ترين آنها 480 و بزرگ ترين آنها 1527 مترمربع است، بتون ريزي به قطر 10 سانتي متر صورت پذيرفته و البته در اين كار مسير شبكه هاي پساب، ورود آب و كانال هاي برق رساني در نظر گرفته شده است. پس از آن، روي اين لايه بتوني، با عايق رطوبتي عايق بندي شده و بر روي آن لايه اي ديگر از بتون به قطر 5 سانتي متر فرش شده و پس از تعبيه كابل ها و كانال هاي لازم بر روي اين لايه، لايه اي ديگر از بتون به قطر 25 سانتي متر پهن شده است.

همچنين براي تقويت كف طبقه زيرزمين و نيز مقاوم تر كردن ستون ها و پايه هاي بناهاي فوقاني در برابر حركت افقي لايه هاي زمين، بر گرداگرد اين طبقه ديوار حايلي دولايه با بتون و لايه هاي مياني عايق رطوبتي ساخته شده است.

در هنگام بتون ريزي سقف اين طبقه، كه كف طبقه همكف را تشكيل مي دهد، همه تمهيدات لازم براي عبور لوله ها و كانال هاي لازم; اعم از لوله هاي آب يا كانال هاي برق براي تغذيه كف طبقه همكف و يا سقف طبقه زيرزمين و نيز كانال هاي تهويه هوا، در نظر گرفته شده و در اطراف هر يك از ستون ها چهار دريچه براي عبور هواي تهويه شده باز گذارده شده و پس از آن عمليات بتون ريزي بر روي پل ها انجام گرفته است. اجراي اين سقف نيز همانند كف طبقه زيرزمين در 95 بخش جداگانه انجام پذيرفته و همين مشخصات در بتون ريزي سقف طبقه فوقاني نيز لحاظ گرديده است.

277

گفتني است در بتون ريزي هر يك از اين بخش هاي نود و پنج گانه به طور ميانگين 895 مترمكعب بتون به كار رفته است.

گلدسته ها:

گلدسته و مئذنه، نماد مسجد در اسلام است و برجسته ترين مشخصه خانه هاي خدا در زمين، كه از نظر معماري اسلامي حدود فضايي مسجد را مشخص مي كند.

از همين روي، در طرح توسعه اخير گلدسته هاي جديدي احداث شده است كه بتواند با شكوه و عظمت بنا همخواني كند. در اين طرح شش گلدسته بنا گرديده كه چهارتاي آنها در چهار گوشه بناهاي جديد و دوتاي آنها در دو سوي باب الملك فهد قرار گرفته است. باب الملك فهد مدخل اصلي بناهاي جديد است كه در سمت مقابل قبله (ضلع شمالي) قرار گرفته و افزون بر دو گلدسته كه در دو گوشه آن ساخته شده، بر فراز اين درگاه نيز هفت گنبد كم ارتفاع احداث گرديده است.

هر يك از اين گلدسته هاي شش گانه از زمين تا نوك هلالي كه در بالاي آن نصب شده، 104 متر ارتفاع دارد و در پي و شناژ اين گلدسته ها نيز بارت هايي با عمق 30 تا 50 متر، با بتون مسلح و در ميان لوله هاي غلاف فولادي ساخته شده و شمار اين بارت ها در زير فونداسيون هر گلدسته از 16 تا 32 مورد در نوسان است.

بتون مسلح ماده اصلي بناي اين گلدسته ها را تشكيل مي دهد و هر گلدسته داراي پنج طبقه به شرح زير است:

طبقه اول: اين طبقه كه قاعده گلدسته را تشكيل مي دهد مربع است و اين بناي مربع تا موازات سقف حرم ادامه مي يابد و از آن نيز قدري بلندتر است. در دو ضلع آن كه از ديوارها بيرون است و نماي بيروني را تشكيل مي دهد در هر كدام نواري طولي با تورفتگي مناسب به چشم مي خورد و در اين نوار طولي به صورت مشبك، روزن هايي با ابعاد هندسي مشخص ايجاد شده است. نماي اين دو ضلع از سنگ هايي همانند و همرنگ با سنگ هاي نماي بيروني بناهاي توسعه است و در بالاترين نقطه پاياني سطوح صاف اين طبقه چند نوار افقي وجود دارد كه به شكل كمربندي، گلدسته را دور مي زند;

278

اين نوارها به ترتيب از پايين به بالا عبارتند از: نوار عريض با تزييني از اشكال هندسي منظم، نوار باريك تري از نقش هاي اسليمي، نوار تشكيل دهنده پايه مقرنس ها و سرانجام طوقه مقرنس هايي كه خود پيش آمدگي هاي تشكيل دهنده نخستين عرشه منار را به وجود مي آورد. در بالاي اين طوقه مقرنس، عرشه منار يا مئذنه مربع شكل را مي بينيم كه گرداگرد آن در هر چهار ضلع حصار كوتاهي با مشبك هاي زيبا ايجاد شده و اين مشبك ها نيز فراهم آمده از مربع هاي به هم چسبيده است و در داخل هر كدام نيز يك هشت ضلعي هماهنگ با ديگر اشكال هندسي تزيين هاي قاعده گلدسته به چشم مي خورد.

طبقه دوم: برش افقي اين طبقه هشت ضلعي است و اين طبقه بلافاصله پس از نخستين عرشه منار شروع مي شود. اين طبقه از پايين به بالا داراي چند بخش متمايز و در عين حال هماهنگ با يكديگر است.

بخش پاييني اين بناي هشت ضلعي داراي ضلع هاي صاف با نماي سنگ است و تنها از يكي از ضلع ها دري به عرشه منار پايين گشوده مي شود. بخش مياني اين طبقه شامل ستون هاي باريك در زاويه تلاقي ضلع ها و همچنين طاق هايي كشيده است كه بر روي اين ستون ها قرار دارد. اين ستون ها شامل هشت دسته سه تايي و طاق ها نيز هشت مورد است. اين طاق ها مثلث شكل هستند و يكي از مهم ترين عناصر مؤثر در تزيين اين طبقه به شمار مي روند و به نوعي نگاه بيننده را به سوي طبقه سوم كه داراي برش افقي دايره است مي رانند. در نماي ميان طاق ها كه فرورفته تر از طاق هاست سنگ هايي تيره تر به كار رفته و نوارپردازي كمتري نيز در آن صورت پذيرفته است و در بالاي هر طاق، درست در وسط نماي ميان نوك طاق و طوقه يا نوار بالايي اين طبقه، روزن هايي دايره شكل وجود دارد كه قاب هاي برجسته سفيدرنگ آنها را مي آرايد. همچنين در تورفتگي دهنه هر طاق پنجره اي شيشه اي وجود دارد كه با قاب سفيد در پهلوي آن آراسته شده است. بخش بالايي اين طبقه، خود، از چند نوار يا طوقه تشكيل شده كه به ترتيب از پايين به بالا عبارتند از: نوار باريك جداكننده بخش مياني و فوقاني، طوقه مقرنس هاي تشكيل دهنده پيش نشستگي زيرين عرشه منار يا مئذنه دوم، و سر انجام مئذنه دوم و حصار پيراموني آن. طوقه مقرنس ها نيز خود از سه رديف تشكيل مي شود و بر خلاف

279

مقرنس هاي طبقه اول، كه در ميان آنها لچكي هايي با نقوش اسليمي به چشم مي خورد، اين مقرنس ها يكپارچه هستند. مئذنه يا عرش منار كه در بالاي طبقه دوم قرار گرفته، هشت ضلعي و داراي حصاري فراهم آمده از مربع هاي كوچكي است كه در ميان هر كدام يك هشت ضلعي ديده مي شود.

طبقه سوم: اين طبقه داراي برش افقي دايره و رنگ زمينه آن سربي تيره است. تزيين عمده اين طبقه نوارهاي برجسته موج مانندي است كه از شيارها و برجستگي ها فراهم آمده و همانند كمربندهايي گرداگرد آن را در برگرفته است. تعداد اين نوارها دوازده مورد است و در بالاي آن پس از يك طوقه صاف و بدون نقش و نگار، مقرنس هايي در دو رديف يا دو طوقه وجود دارد كه پيش نشستگي دايره شكل عرشه منار سوم را تشكيل مي دهد. عرشه منار يا مئذنه دايره اي شكل سوم درست در بالاي اين مقرنس ها قرار گرفته و همانند دو مئذنه پايين تر گرداگرد آن حصاري فراهم آمده از مربع هاي متجاور به چشم مي خورد كه در داخل هر يك از اين مربع ها نيز هشت ضلعي اي وجود دارد.

اين طبقه فاقد هرگونه روزن و دريچه اي است و قدرت تحمل بخش ها و طبقه هاي فوقاني را مي نماياند.

طبقه چهارم: اين طبقه به مانند گردن گلدسته، شامل ستون هاي هشت گانه بلند و طاق هاي هشت گانه مثلث شكل و برجسته است و مجموعاً حصار پيراموني پلكان دايره اي داخل گلدسته را تشكيل مي دهد. در اين طبقه تا حدي همانند طبقه دوم، در بخش فوقاني، دو رديف يا طوقه مقرنس وجود دارد كه پيش نشستگي زيرين عرشه منار چهارم را مي سازد. چهارمين عرشه منار يا مئذنه اين گلدسته كه دايره اي شكل و كوچك تر از عرشه منار قبلي است، درست در بالاي اين طبقه قرار گرفته و گرداگرد آن، حصاري با همان شكل و شمايل حصار ديگر مئذنه ها به چشم مي خورد.

طبقه پنجم: اين طبقه از بالاي مئذنه طبقه چهارم شروع مي شود و از پايين به بالا به ترتيب، داراي اين بخش ها يا عناصر است: در پايين ترين بخش اين طبقه بنايي استوانه اي و چندضلعي وجود دارد و بر بالاي آن تاجي كنگره دار است كه خود نوعي مئذنه يا عرشه منار كوچك را تشكيل مي دهد. پس از اين عرشه كوچك بناي مخروطي شكل آغاز

280

مي شود و بر بالاي آن قبه اي پيازي شكل است كه پايه قاعده برنزي هلال فوقاني را تشكيل مي دهد. اين هلال و همچنين قاعده آن از جنس برنز است كه با طلاي عيار 24 آب طلا داده شده است.

مجموعاً شكل بديع گلدسته ها و نورپردازي هنرمندانه آنها نمادي از زيبايي را مي سازد و هر بيننده اي را تحت تأثير اين بناي شكوهمند قرار مي دهد و نگاه هاي او را به نشان عظمت اين بنا و بلند مرتبگي صاحب آن به سوي آسمان مي راند.

گنبدهاي متحرك

پيشرفت مظاهر تمدن و گسترش فن آوري هاي مدرن چنين اقتضا داشت كه، با توجه به شرايط آب و هوايي مدينه، شيوه نويني براي تهويه طبيعي مسجدالنبي در ساختمان هاي جديد طرح توسعه فراهم گردد. از اين روي بود كه انديشه ايجاد دريچه هاي بزرگ در سقف و قرار دادن سقف ها يا گنبدهاي قابل جابجايي بر روي آنها مطرح شد. اما مشكل اين بود كه چگونه مي توان امكان جابجا كردن گنبدهايي با وزن هر يك حدود 80 تن را فراهم ساخت و چه اندازه چنين گنبدهايي در باز و بسته شدن به  هنگام لزوم و با سرعت مناسب، موفقيت نشان خواهد  داد.

براي عملي كردن اين انديشه با شركت هاي مختلفي كه داراي توان مهندسي مناسبي بودند رايزني صورت گرفت و سرانجام قرار بر اين شد كه يكي از شركت هاي آلماني كه مجموعه اي از مهندسان مسلمان نيز در آن كار مي كنند با مشاوره مهندسان طرح توسعه دست به كار طراحي گنبدهايي شود كه به راحتي بتواند روي

281

بالشتك هاي خاص بلغزد و جابجا شود.

براي انجام كار با كمك رايانه هاي پيشرفته، ابزار و تكنيك هاي لازم با ملاحظه توازن و هماهنگي ميان سهولت حركت و تحمل وزن گنبد طراحي شد. البته در مراحل مقدماتي نمونه هاي مختلفي با ابعاد متفاوت مورد مطالعه قرار گرفت و سرانجام مناسب ترين طرح مشخص و نمونه اي آزمايشگاهي از آن ساخته شد.

بر پايه مطالعات و بررسي هاي انجام شده كار ساخت گنبدها پي گيري و سرانجام گنبدهاي متحرك ساخته شد.

شمار اين گنبدها بيست و هفت مورد و مشخصات فني هر يك به شرح زير است:

ـ ابعاد سقفي كه گنبد بر روي آن قرار مي گيرد: 18 × 18 متر

ـ ارتفاع گنبد از لبه پاييني يا از صفحه فرضي كه در پايين قسمت متحرك واقع مي شود: 4 متر

ـ ارتفاع گنبد از سطح بام: 55/3 متر

ـ ارتفاع گنبد از سطح كف مسجد: 65/16 متر

ـ شيوه جابجايي; دو شيوه دستي در مدت زمان نيم ساعت و ماشيني با كنترل از راه دور در مدت زمان نيم دقيقه.

ـ نحوه جابجايي; لغزيدن بر روي بالش ها يا شيارهاي آهني كه در پشت بام بدين منظور ايجاد شده و به كمك 17 اسكلت فلزي تثبيت شده است.

ـ تزيين گنبدها; نماي داخلي گنبدها از چوب ارز مغرب ]گونه اي از صنوبرها[ است كه منبت كاري هاي آن به دست هنرمندان زبده مغرب انجام يافته و بدين ترتيب هنر كهن در كنار فن آوري مدرن به خدمت گرفته شده است. پوشش بيروني اين گنبدها نيز نوعي نماي تزييني سخت است كه در قسمت هاي فوقاني آن رديف هايي گره دايره با شيشه سندبلاست كار شده است. حلقه پاييني نماي داخلي گنبدها هم افريزي مزين به سنگ هاي آمازونيت مايل به نيلي است كه از سنگ هاي قيمتي به شمار مي رود.

به هر روي، گنبدهاي متحرك افزون بر امكان تهويه طبيعي بر جمال و شكوه بناهاي توسعه نيز افزوده و وضع آنها به گونه اي است كه پس از بسته شدن هيچ گونه نشاني از آن

282

كه اين گنبدها جابجا هم مي شوند به چشم نمي خورد.(1)

صحنهاي روباز داخلي و خارجي:

در طرح توسعه و نوسازي ملك فهد صحن هاي رو باز و بدون سقف داخلي از ياد نرفت و به فراهم آوردن شيوه و وسيله اي براي سايه كردن آنها توجه شد. بدين منظور 12

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بنابر گزارش قصة التوسعه (ص365) هر يك از اين گنبدها به كمك موتورهايي كه قدرت هر كدام 5/2 اسب بخار است و يا با نيروي دست بر روي بالشتك هاي آهني ويژه مي لغزند و امكان كنار زدن همه آنها با هم و يا به صورت جداگانه وجود دارد.. مترجم

283

سايه بان بزرگ با ارتفاع موازي سقف فراهم گرديد كه مي توان آنها را در مواقع لازم به صورت ماشين پهن يا جمع كرد تا هم امكان استفاده از سايه و هم امكان استفاده از هواي طبيعي، هر كدام بسته به شرايط، فراهم باشد. اين سايه بان ها از پارچه هاي مناسبي تهيه شده است كه در برابر همه عوامل طبيعي آب و هواي مدينه مقاومت لازم را داراست.

در طرح توسعه، همچنين ايجاد فضاهاي بازي در پيرامون مسجدالنبي و به وسعت كل 000,235 مترمربع در نظر گرفته شد. اين فضاها يا ميدان ها در چهار طرف مسجدالنبي واقع شده و عرض آنها به ترتيب در ضلع جنوبي 207، در ضلع غربي 154، در ضلع شمالي 144 و در ضلع شرقي 27 متر است.

بخشي از اين فضاها به مساحت 000,135 مترمربع به نماز اختصاص يافته و بخش ديگر به مساحت 000,100 مترمربع به خدمات عمومي واگذاشته شده است. در اطراف اين فضاها حدود 30 مدخل با پله هاي برقي و معمولي ساخته شده كه عابران را به بناهاي خدمات همگاني از قبيل وضوخانه يا توقف گاه هاي خودرو كه در زير همين فضاها يا ميدان ها ايجاد شده است مي رساند.

 

تونل خدمات

تونل خدمات يكي از برجسته ترين شاهكارهاي مهندسي در طرح توسعه است. هر چند طول اين تونل 7 كيلومتر و عرض آن 10/6 متر است، اما در نوع خود، كاري بي همانند محسوب مي شود; چرا كه اين تونل از ايستگاه مركزي تهويه در فاصله 7 كيلومتري حرم آغاز مي شود و با عبور از زير خيابان طريق الجامعات، وادي عقيق، كمربندي دوم، راه آهن و تونل مناخه به طبقه زيرزمين مسجدالنبي مي رسد.

در موازات اين تونل و به فاصله 13 متر از آن، مجراي كابل ها و كانال هاي خدمات عمومي وجود دارد. اين شبكه از 9 لوله از جنس پلي كلورايد و هر يك به قطر 125 ميلي متر تشكيل شده است.

اين مجرا از طريق كانال هاي فرعي مزدوج يا لنگه اي كه در گرداگرد مسجدالنبي وجود دارد با تونل خدمات مرتبط مي شود.

284

توقف گاه خودرو

احداث اين توقف گاه صدها عمليات پيچيده را مي طلبيد تا از اين رهگذر، سطحي سخت و برخوردار از سلامت و ايمني كامل فراهم آيد; چه، عمقي كه اين توقف گاه در آن احداث مي شد و همچنين خاك منطقه فاقد ثبات لازم بود. و امكان هر گونه لغزش و رانش در آن وجود داشته است. از اين روي لازم بوده، براي احداث اين توقف گاه طولاني ترين ديوار حمايتي جهان ساخته شود.

اين كار نيز انجام يافت و ديوارهايي گرداگرد توقف گاه (پاركينگ) زيرزميني ايجاد گرديد. اين ديوارها شامل دو نوع بود:

1 ـ ديوارهاي مزدوج يا دو جداره، با بتون مسلح به قطر (عرض) 60/6 متر و عمق ميان 22 تا 66 متر در زير زمين.

2 ـ ديوارهاي يك جداره براي كناره هاي مدخل هاي توقف گاه، با بتون مسلح به قطر 80سانتي متر وبا عمق مناسبي در زمين، به گونه اي كه به سطح لايه هاي سنگي زيرين برسد.

بناي توقف گاه در بردارنده 4100 ستون از بتون مسلح است كه هر كدام 110 سانتي متر قطر و ميان 5 تا 50 متر عمق دارند، به گونه اي كه روي لايه هاي سنگي زيرزمين قرار گرفته اند. مجموع طول اين ستون هاي فرورفته در عمق زمين (بارت) ها ]در اتصال فرضي آنها به همديگر[ به 000,100 متر مي رسد.

اين بنا در دو طبقه ساخته شده كه ارتفاع طبقه بالاتر 90/4 متر و ارتفاع طبقه پايين 4 متر است و در مجموع در شرايط عادي گنجايش 4000 و در شرايط اوج ازدحام 4500 دستگاه اتومبيل را دارد.

توقف گاه داراي شش ورودي ـ خروجي است كه سه تاي آنها در طبقه منهاي يك، و سه تاي ديگر در طبقه منهاي دو قرار دارد و همه به خيابان هاي اصلي مدينه راه دارند.

اين دو طبقه از طريق راهروهاي شيبداري كه در چهار گوشه مسجدالنبي، در (طبقه زيرين) قرار گرفته است به همديگر راه دارند.

توقف گاه در هر طبقه شامل پانزده واحد است كه يازده تاي آنها همانند و چهارتاي ديگر ناهمانند هستند. طول و عرض هر يك از واحدهاي همانند به ترتيب 100 و 80 متر

285

است و ساختمان هاي خدمات در فاصله ميان آنها قرار گرفته اند. هر واحد مركب از پنج پل باطول 80 وعرض 20 متر است و بدين ترتيب مجموع پل ها در دو طبقه به 110 مورد مي رسد، و در دو طرف هر پل در ابتدا، انتها و وسط، ستون هايي متجاور وجود دارد.

اما واحدهاي ناهمانند كه در محدوده شيب هاي برقرار كننده ارتباط ميان طبقه اول و دوم زيرزمين و در نزديك مدخل ها قرار دارند در مجموع داراي 56 پل هستند كه طول هر پل از 20 تا 70 و عرض آن 20 متر است.

كف توقف گاه; اعم از راهروها و ورودي ـ خروجي و نقاط توقف خودرو، با بتون مسلح متداخل و به مساحت كل 000,250 مترمربع پوشش شده و ديوارهاي داخلي نيز با بتون مسلح احداث و از نماي سنگ صنعتي برخوردار شده است.

بناهاي خدماتي

با توجه به وسعت توقف گاه خودروها، لازم بوده كه همه خدمات و پشتيباني هاي مورد نياز براي استفاده كنندگان از توقف گاه فراهم شود، به گونه اي كه نيازي به خروج از آن و در نتيجه كند كردنِ عبور و مرور نباشد.

در داخل مجموعه توقف گاهِ خودروها، ساختمان ها يا واحدهاي ساختمانيِ ويژه خدمات عمومي به شرح زير احداث شده است:

1 ـ بناهاي خدمات عمومي: شامل 15 واحد ساختماني كه هر يك متشكل از چهار طبقه و ارائه دهنده خدمات عمومي به شرح زير است:

ـ محل هاي انفرادي وضو (شامل شير آب و كرسيچه اي براي نشستن ): 6214 نقطه.

ـ شيرهاي آب آشاميدني: 7858 مورد.

ـ سرويس بهداشتي: 2432 چشمه.

ـ پله هاي برقي: 116 دستگاه كه در سي واحد توقف گاه واقع در دو طبقه توزيع شده اند.

ـ پله هاي ثابت: 30 مورد.

2 ـ بناهاي خدمات خاص: شامل 27واحد ساختماني كه هركدام دريك طبقه احداث

286

گرديده و در 4 بخش توقف گاه ]واقع در چهار سمت مسجدالنبي و در زير بناهاي طرح توسعه[ توزيع شده اند. مراكزي از قبيل مراكز امنيتي و نگهباني، درمانگاه، اتاق هاي كنترل و ساماندهي (5 مورد)، مراكز آتش نشاني (6 مورد)، تعميرگاه ها (2 مورد)، اتاق كليدخانه (1 مورد)، مراكز بازرسي و تفتيش (4 مورد)، و مخازن (2 مورد) از جمله واحدهاي خدماتي خاص هستند كه در اين توقف گاه با توزيع مكاني مناسب واقع شده اند.

سيستم تهويه هوا

سيستم تهويه و مطبوع سازي هوا در مسجدالنبي، از نظر توانايي ها و قابليت ها كمتر از سيستم مسجدالحرام نيست و از نظر ميزان قدرت از آن بالاتر است; چه، مجموع قدرت واحدهاي سردكننده حرم نبوي به 000,17 تن مي رسد و از توان ذخيره اي (اضطراري) ديگري نيز به ميزان 3400 تن برخوردار است.

دستگاه هاي سردكننده هوا شامل 6 واحد است كه به وسيله موتورهاي برقي ويژه اي كه هر كدام هفت هزار اسب بخار قدرت دارند و با جريان برقي به قدرت 8/13 كيلو وات كار مي كنند.

ايستگاه سردكننده هوا در داخل ايستگاه مركزيِ خدمات ـ كه در فاصله 7 كيلومتري حرم قرار دارد ـ واقع است. در اين ايستگاه بزرگ ترين سردكننده جهان مستقر شده و با كمك پمپ هاي موجود و به طور ميانگين در هر دقيقه 000,17 گالن آب سرد شده آماده شده در اين دستگاه به سمت مسجد پمپاژ مي شود و رفت و برگشت اين آب از طريق تونل خدمات يك ساعت و نيم به درازا مي كشد.

حركت آب از ايستگاه اصلي و با كمك هفت پمپ بزرگ (هر كدام به قدرت 450 اسب بخار) آغاز مي شود و از طريق شبكه اي از لوله هاي با قطر 90 سانتي متر به طرف طبقه زيرين بناهاي جديد مسجدالنبي مي رود. اين لوله ها در داخل تونل خدمات در داخل كانالي از بتون مسلح با ارتفاع داخلي 1/4 متر، عرض 2/6 متر و طول 7 كيلومتر جاسازي شده و امكان افزودن 2 لوله ديگر نيز در اين كانال در نظر گرفته شده است.

در اين تونل، در طول مسير، سي و يك اتاق تهويه، مجهز به پنكه هاي لازم ايجاد

287

شده است.

اين لوله ها، در طبقه زيرزمينِ بناهاي جديد مسجدالنبي، به دو شبكه اصلي با لوله هايي به قطر 50 سانتي متر تقسيم و از آن پس نيز به لوله هايي با قطر كمتر; يعني تا 7 سانتي متر تقسيم مجدد مي شود تا از طريق آنها به 143 دستگاه فنكوئل نصب شده در نقاط مختلف طبقه همكف برسد.

از اين شبكه همچنين شبكه اي فرعي با لوله هايي به قطر 25 سانتي متر منشعب مي شود كه اين شبكه تهويه هواي بناهاي قديم مسجدالنبي را بر عهده دارد. براي اين منظور كانال هاي حامل هواي سرد در موازات ديوار سمت قبله مسجد ايجاد شده و از طريق اين كانال ها، هواي سرد به پنجره هاي تعبيه شده در بالاي ديوار سمت قبله مي رسد و از آنجا در هواي مسجد مي پراكند. به همين منظور در داخل دو صحن مياني مسجدالنبي نيز دو كانال ايجاد گرديده و بخشي از شبكه هاي خدماتي لازم; از جمله شبكه انتقال هواي سرد در آن جاسازي شده است تا بتوان با كمك اين شبكه بناهاي احداثي در نخستين توسعه سعودي را نيز از تهويه مطبوع برخوردار ساخت.

هواي سرد از طبقه زيرزمين و از طريق دريچه هايي كه در قاعده هر يك از ستون هاي بناهاي جديد تعبيه گرديده و با پنجره اي مسي (كه خود داراي قاب ها يا كلاف هاي سنگي هستند) پوشيده شده است در سراسر بناهاي طبقه همكف طرح توسعه پخش مي شود و هوايي كه سردي خود را از دست داده است از طريق دريچه هاي ديگري كه به همين منظور ايجاد شده بازگردانده مي شود.

سيستم تهويه هوا داراي هماهنگي با گنبدهاي متحرك است تا در شرايط آب و هوايي مناسب، كارِ تهويه ماشيني متوقف شود و با كنار رفتن اين گنبدها تهويه طبيعي صورت پذيرد. هر يك از گنبدها به وسيله چهار موتور، كه هر كدام 5/2 اسب بخار قدرت دارند بر روي بالشتك هاي ويژه جابجا مي شوند و امكان باز و بسته كردن همزمان و غير همزمان و تك به تك آنها وجود دارد.

در اين سامانه، همچنين اين امكان فراهم آمده است كه بتواند اندازه آلودگي هوا را تنظيم كند و آن را در حد مقبولي نگه دارد. افزون بر اين، سيستم پيشرفته ايمني براي

288

هشدار و پيشگيري از حريق، از طريق آب پاش هاي اتوماتِ نصب شده در سقف فراهم گشته است.

تأمين برق حرم نبوي

در منابع تأمين برق و همچنين نحوه تأمين انرژيِ لازم، تفاوتي ميان آنچه در مورد مسجدالحرام ذكر شد و آنچه در مسجدالنبي مي بينيم وجود ندارد; چه، در مسجدالنبي نيز همانند مسجدالحرام مطالعاتي به منظور تأمين برق از طريق منابع مختلف صورت پذيرفته است تا امكان استمرار جريان برق براي همه سامانه هاي فعال در حرم نبوي، كه در آغاز اين بخش بدان ها اشاره كرديم، و سامانه هاي صدا، نور و تلويزيون هاي مداربسته از آن جمله است، فراهم باشد.

برق مسجدالنبي و بناهاي ملحق بدان از طريق يك واحد نيروگاه مخصوص تأمين مي شود. اين نيروگاه داراي 6 دستگاه مولد 5/2 مگاواتي است كه چهارتاي آنها با ظرفيت 10 مگاوات برق حرم را تأمين مي كند. يك دستگاه ديگر براي تأمين برق اضطراري در وضعيتِ آماده نگهداري مي شود ويك دستگاه نيزبرق توقف گاه خودروهارا تأمين مي كند.

اخيراً دو مولد 5/2 مگاواتي ديگر نيز به اين واحد نيروگاهي اضافه شده است.

 

درهاي مسجدالنبي و مراحل ساخت آنها

اگر درهاي اصلي، پنجره ها و مشبك هاي مسجدالنبي را، به عنوان نمونه هايي از تلاش و دانش و هنر و فن آوري ملاحظه كنيم، خواهيم ديد كاري از هر نظر برجسته انجام پذيرفته است.

براي تهيه درها و ديگر لوازم چوبي مسجدالنبي بهترين مواد خام و كارآمدترين و جديدترين شيوه هاي ساخت و ساز به كار گرفته شده است.

همچنين مقادير فراوان چوب هاي ساج كه براي اين كار لازم بود، از جاهاي مناسب به داخل كشور حمل شده و به منظور خشك كردن در اختيار متخصصان امر قرار گرفته است تا با كمك دستگاه هاي ويژه كه با رايانه كنترل مي شود، نسبت به خشك كردن آنها

289

اقدام كنند. دليل روي آوردن به خشك كردن چوب ها با ماشين، كاستن از زمان عمليات بوده است; چه، اين كار به صورت ماشيني تنها 5 ماه به درازا كشيده است، در حالي كه اگر قرار بود اين كار به صورت دستي و به شيوه هاي سنتي انجام گيرد ممكن بود چند سال وقت بگيرد.

پس از انجام اين مرحله و وارسي هاي لازم، چوب ها به بارسلون اسپانيا حمل گرديد و درهاي مورد نياز در آن جا ساخته شد.

در بارسلون نيز درجريان ساخت درها از اره هاي ليزري و ديگر ابزارهاي پيشرفته در آماده سازي چوب ها استفاده شد و در الصاق چوب ها و كلاف ها به همديگر نيز به جاي بهره جستن از ميخ و ابزارهاي فلزي از ميخ هاي چوبي و نيز فاق و زبانه استفاده كردند.

همزمان با جريان عمليات ساخت درها در بارسلون، در كارگاهي ديگر در روآن فرانسه، عناصر تزيينيِ مسي در حال تهيه شدن بود. اين عناصر بر پايه شيوه هاي مرسوم در هنر اسلامي شكل و شمايل مناسب را كسب مي كرد تا پس از ساخته شدن، درها روي آنها نصب شود.

از آن جا كه اين عناصر مي بايست بعداً آب طلا داده شود لازم بود در عمليات ريختن و صيقلي كردن آنها نهايت دقت به عمل آيد تا محصولي كه تهيه مي شود كاملا صاف و صيقلي و فاقد هر گونه عيب و خللي باشد; چرا كه، در صورت وجود هر گونه عيب يا خلل، اين عيب و خلل پس از آب طلا دادن به خوبي خود را نشان مي داد.

در مرحله بعد براي آب طلا دادن اين عناصر لازم بود اجزاي آنها از همديگر جدا شود و براي قطعه هاي بزرگ كه داراي اشكالي از قبيل نيم دايره بودند كوره هاي ويژه اي با گنجايش لازم فراهم گردد.

به هر حال، پس از پايان يافتن اين مراحل، عناصر و قطعه هاي تهيه شده به بارسلون حمل شد تا روي درها نصب شوند.

گفتني است از آن جا كه هر دري حدود 5/2 تن وزن داشت، در مراحل ساخت و تركيب قطعات و اجزاي درها و همچنين به هنگام نصب آنها در مسجدالنبي، وقتي كافي

290

براي حفظ توازن درها مبذول داشته شد.

پنجره هاي رنگي

استفاده از شيشه هاي رنگي يكي از مشخصه هاي هنر اسلامي است كه در بناهاي طرح توسعه به خوبي خود را نشان مي دهد. البته اين كار، بر خلاف ديگر كارها كه به تدريج شيوه ماشيني آنها جايگزين شيوه دستي شده است، تماماً بر مهارت هاي دستي و فردي مبتني است; از همين روي، هنرمنداني چيره دست به تراشيدن چوب هاي ساج براي تهيه قطعه هاي چوبي لازم در ساخت دريچه ها و حصارها و مشبك ها و همچنين درهاي داخلي پرداختند و سپس شيشه گراني زبردست كه ريشه هاي حرفه و مهارت آنان به چندين سده پيش باز مي گردد به توليد و آماده كردن قطعه هاي شيشه اي مناسب براي اين محصول ها پرداختند و نتيجه همكاري اين دو گروه، خود را در قالب ساخته هايي بديع جلوه گر ساخت كه نشانه هاي مهارت و چيره دستي فراوان و صنعت و فن آوري پيشرفت را يكجا در خود گرد آورده و نمادي الهام گر از ميراث هنر اسلامي بود.

اين ساخته هاي چوبي كه به قطعه هاي تزييني مس و همانند آن آذين شدند، در كنار سرستون ها، چلچراغ ها، سنگ نماها و ديگر عناصر معماري و هنر در مسجدالنبي جلال و عظمت بناها را دو چندان مي سازد.(1)

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بخش عمده اي از اطلاعات اين بخش در قصة التوسعه (ص 344 ـ 351 و 364) عيناً آمده و مؤلف كتاب حاضر، اين بخش را از آن جا نقل كرده است.. مترجم