بخش 3

24

مسجد در عصر مَهدي عباسي

نوسازي مسجد در عصر مهدي عبّاسي ، به سال 161 هـ . ( 777 م ) آغاز شد و در سال 165 هـ . ( 781 م ) پايان گرفت .

در اين عمليات ، بخشي كه وليد در سمت شمالي مسجد توسعه داده بود ، ويران شد و با حدود پنجاه و پنج ذراع افزايش ، بازسازي گرديد و طيّ آن ، دگرگوني هايي در نماي مسجد پديد آمد كه از جمله كاشيكاري آن بود .

تاريخ نگاران مي گويند كه مهدي از سمت قبله ( جنوب ) و شرق و غرب مسجد چيزي بدان نيفزود و تنها صد ذراع از سمت شام ( شمال ) اضافه كرد . اين افزوده ، شامل ده ستون در فضاي مسجد تا قسمت سرپوشيده زنانه و پنج ستون در قسمت زنانه بود .

مهدي 24 در به مسجد گشود ؛ براي هريك از ديوارهاي غربي و شرقي 8 در ، و براي ديوار شمالي و ديوار قبله ، هريك 4 در .

شايد گوياترين متن پيرامون توسعه مسجد در آن عصر ، سخن جهانگرد مغربي ، ابن جبير باشد كه به سال 580 هـ . ( 1183 م ) ساختمان را ديده و يافته هاي خود را چنين نگاشته است :

« مسجد مبارك نبوي مستطيل است و در چهارسوي آن قطعه زمينهايي هموار قرار دارد . در ميان آن صحني است مفروش به شن و سنگ ريزه . در سمت قبله ، پنج قطعه سنگ فرش مستطيل از غرب به شرق گسترده است . در جهت مقابل آن نيز همچنين . اما سمت شرقي را سه سنگ فرش و سمت غربي را چهارتاست . روضه مقدّس به سمت قبله و در راستاي شرق قرار دارد . روضه از هر طرف 172 وجب است و ازاره ديوار آن را با مرمري خوش تراش و با شكوه پوشانده اند . در سمت راست روضه ، منبر كه مرمر يك پارچه است ، در گودالي به ژرفاي 5/1 وجب قرار دارد . ارتفاع

25

منبر به بلنداي آدمي يا اندكي فزون تر است و پنج وجب وسعت دارد . طول آن پنج گام و پلّه هايش هشت تاست . درازاي مسجد 196 و پهناي آن 126 قدم است ، 290 ستون تراشيده از سنگ دارد كه بدون طاق ، به سقف مسجد پيوسته است .

در پي آتش سوزي گسترده اي كه رمضان سال 654 هـ . ( 1256 م ) مسجد را در كام كشيد و همه چيز را سوزاند ، مستعصم ، خليفه عبّاسي ، به سال 655 هـ . ( 1257 م ) به بازسازي آن پرداخت ، امّا به دليل يورش تاتاران و چيرگي ايشان بر بغداد ، توفيق به پايان رساندن آن را نيافت . »

مسجد در عصر مملوكيان

شاهان مملوكي مصر نيز ، چندي به نوسازي و ترميم مسجد نبوي همّت گماردند و از جمله ، سقف مسجد و منبر را بازسازي كردند . اتاقكي كه در گرداگرد حجره مطهر پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) و خانه حضرت فاطمه ( عليها السلام ) بنا شد ، از مهم ترين اقداماتي بود كه در سال 668 هـ . ( 1269 م ) به دست ظاهر بيبرس به انجام رسيد .

به سال 678 هـ . ( 1279 م ) و در عصر ناصرالدين محمد بن قلاوون ، براي نخستين بار بر بارگاه شريف نبوي ، گنبدي بنا شد كه سمهودي آن را چنين توصيف مي كند : « پايه آن چهارگوش است و بالاي آن شش گوشي چوبي . گنبد بر فراز چند ستون برپاست و در آن ورقهاي سرب به كار رفته است . پنجره اي در آن فراهم آمده كه به سقف زيرين مسجد اشراف دارد . » در اين سال همچنين ، در خارج از فضاي مسجد و در كنار باب السلام ، وضوخانه اي ساخته شد .

از نوسازيهاي اين دوران ، بازسازي چهارمين مناره اي است كه در زمان

26

تصوير ص26 ، ( نيمه اوّل تصوير وروديهاي جانبي )

پنج ورودي جانبي ، كه نام پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) داخل دايره اي در ميان هر يك نقش بسته است .

27

تصوير ص27 ، ( نيمه دوم تصوير وروديهاي جانبي )

28

سليمان بن عبدالملك ويران شده بود .

در رمضان سال 886 هـ . ( 1481 م ) صاعقه اي رخ داد ، آتش سوزي گسترده اي پديد آمد و مناره جنوب شرقي مسجد فرو ريخت و همه فضاي مسجد و هرچه در آن بود سوخت ؛ در نتيجه ، سلطان قايتباي فرمان بازسازي كامل مسجد را صادر كرد و طي آن ، دو گنبد به مسجد افزوده شد ؛ يكي بر فراز محراب عثماني و ديگري بالاي حجره مطهّر پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) كه هر دو بر ستون هايي تا كف مسجد استوار بودند و طاقهايي آجري داشتند . محراب عثماني به بهترين شكل زيباسازي گرديد ، حجره مطهّر و اطراف آن ، نيز نماي ديوار قبله ، بار ديگر با سنگ مرمر آراسته شد و سرانجام در رمضان سال 888 هـ . ( 1483 م ) عمليات ساختماني به پايان رسيد .

براي بازسازي مسجد ومدرسه وديگر متعلّقات آن ، در اين مرحله ، بيش از يكصدوبيست هزاردينار هزينه شد . افزوده هاي سلطان قايتباي به فضاي مسجد را حدود يكصد و بيست مترمربّع شمرده اند . از نشانه هاي نمايان اين بازسازي ، برپا ساختن 305 ستون بود كه در مسجد به چشم مي آمد .

مسجد در عصر عثماني

كارهاي ساختماني شاه سليمان قانوني در مسجد نبوي ، مهم ترين عمليات توسعه در سرآغاز عصر عثماني است . در اين طرح ، براي تقويت پايه ها ، دو ستون در دو سوي باب الرحمه و باب النساء برپا شد ، پس از ويران كردن مناره سنجاري در شمال شرقي مسجد ، مناره سليماني جايگزين آن گرديد ، نماي ديوارها و ستون ها سفيدكاري ، و نام شاه سليمان بر سقف كنار ديوار غربي و باب الرحمه و باب النساء نقش بست ، مرمر روضه منوّره و نماي ازاره ديوار حجره شريفه پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) بازسازي

29

شد . همه اين كارها در سال 947 هـ . ( 1540 م ) سامان گرفت .

در عصر سلطان عبدالحميد عثماني ، كاربرد سنگ مرمر در مسجد فزوني يافت و از جمله ، همه سطح مسجد با مرمر سنگ فرش شد .

در عصر سلطان محمود ثاني ، به سال 1228 هـ . ( 1813 م ) گنبدي كه در زمان قايتباي بنا شده بود ، به دليل بروز شكاف در بنياد آن ، برچيده شد و به جاي آن گنبدي جديد با پايه هايي از آجربزرگ فرازآمد ، اين گنبد پوششي از جنس سرب داشت و با رنگ سبز آراسته شده بود ، بالاي آن نيز نشاني از زرين مي درخشيد . گنبد سلطان محمود ثاني همچنان پابرجاست .

در همان سال ، كف سمت شمال مسجد را با مرمر پوشاندند و پورسلين ( چيني ) ديوار قبر مطهّر را بازسازي كردند و اطلس زربفت سبزرنگي را كه با خطّي دلكش و زيبا آراسته بود ، بر مضجع منوّر انداختند .

اقدامات عبدالمجيد ( 1255 هـ . /1839 م ـ 1277 هـ . /1861 م ) گسترده ترين عمليّات توسعه مسجد نبوي در عصر عثماني است ، كه جز حجره شريف پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) ، محراب هاي سه گانه و منبر و مناره اصليِ كنار گنبد ، همه زواياي مسجد را فرا گرفت و دوازده سال به درازا كشيد .

در اين عمليّات ، كف مسجد با سنگ سياهي كه از حرّه آورده بودند ، پوشيده شد و استفاده از آن به ديگر بخش هاي مسجد هم سرايت كرد . ستون ها و طاق ها با سنگ قرمز زينت يافت ، ستون ها همچنين با مرمر نگارين و آراسته به آب طلا زيباسازي شد . پايه هاي يكپارچه جديدي هم كه طاقي در بالا و گنبدي بر فراز طاق داشت ، برپا گرديد . براي تقويت تكيه گاه طاقها ، ديوارهاي مسجد نيز استحكام بيشتري يافت و كف بخش انتهايي مسجد ، با مرمر سنگ فرش شد . سراسر بام مسجد را گنبدهاي كوچكي از جنس سرب پوشاند . بلنداي سقف مسجد از داخل يكسان

30

بود ، امّا از خارج ، ارتفاع گنبدها تفاوت داشت و گنبد بالاي قبر مطهّر ، بلندترين آنها به شمار مي رفت . اين گنبدها با خشت هاي چهارگوش بزرگ و گِل ناب ساخته شده بود و از داخل نگاره هايي زيبا داشت ؛ با آيه هايي از قرآن و بريده هايي از چكامه بلند بُرده در وصف پيامبر گرامي ( صلّي الله عليه وآله ) .

مسجد سه محراب داشت : محراب نبوي كه محلّ برپايي نماز حضرت با يارانش بود و اينك در روضه شريفه واقع است ، محراب دوم در راستاي محراب نخست در جهت قبله و محراب سوم بيرون از روضه شريفه .

سلطان عبدالمجيد ، بجز ورودي هاي چهارگانه باب السلام ، باب الرحمه ، باب النساء و باب جبرئيل ، وروديِ پنجمي هم در شمال مسجد گشود . وي مناره هاي مسجد را نيز به پنج مناره افزايش داد : مناره اصلي ، مناره سليماني ، مناره مجيدي ، مناره باب الرحمه و مناره باب السلام . از افزوده هاي وي تأسيس وضوخانه اي در بيرون مسجد ، ميان باب النساء و باب جبرئيل بود . او منبر و سه محراب را طلاكاري كرد و سراسر مسجد را با مرمر پوشاند . در شمار هداياي وي به مسجد دو شمعدان طلاي الماس نشان است كه بالاسر مبارك نهاده اند . در عصر عبدالمجيد ، نماي حجره مطهّر كه زائران در برابر آن مي ايستند ، با پنجره اي مشبّك از مس زرد پوشانده شد كه بر روي آن نوشته شده است : « لا اله الاّ الله الملك الحقّ المبين ، سيّدنا محمّد رسول الله الصادق الوعد الأمين » . چلچراغ هايي بلورين درهمه سقف هاي حرم آويزان است وازورودي باب السلام تاحجره شريفه ، زير هر گنبد جاري بلوري مي درخشد . در صحن حرم باغچه اي كوچك قرار دارد كه در آن نخل و سدر و تمر هندي كاشته بودند . گستره مسجد پس از عمليّات توسعه سلطان عبدالمجيد ثاني ، به 10342 مترمربّع رسيد .

يكي از وروديهاي مسجد قديم پس از نوسازي عصر عثماني و يكي از چلچراغها . ؤ

31

تصويرص31

32

مسجد در عصر سعودي

به سال 1370 هـ . ( 1951 م ) و با دستور ملك عبدالعزيز ، عمليات توسعه جديد مسجد آغاز شد . ويژگي اين توسعه ، به كارگيري بتون مسلّح در سقف ها ، ستون ها و طاق ها بود . سقف ، همانند بناهاي چوبي ، به مربّع هايي چند تقسيم شد و به شكل هاي گوناگون زيباسازي گرديد .

بالاي ستون ها ، تاجي از مس زرد و مفرغ نگارين قرار داشت و پوشش پايه هاي هر ستون از مرمر سفيد با رگه هايي از رنگ خاكستري بود . مي توان گفت كه در توسعه سعودي ، به كارگيري رنگ سفيد آميخته به سياه يا قرمز ، بر ديگر رنگ ها غلبه داشت .

در اين مرحله ، مناره هاي سليماني و مجيدي تخريب شد و به جاي آنها دو مناره جديد همساز با پيكره ساختمان نوبنياد برپا گرديد . در نماسازي اين دو مناره ، از نقشه مناره مملوكي مصري الهام گرفته شد . محلّ اين دو مناره ، كه هريك هفتاد متر بلندي داشت ، در زواياي شمال شرقي و شمال غربي مسجد بود .

مساحت افزوده به مسجد در اين دوره ، 6024 مترمربّع بود و بدين سان ، گستره كلّ مسجد به 16327 مترمربّع رسيد . گو اين كه آن بخش از مسجد كه در عصر سلطان عبدالمجيد عثماني ساخته شده بود به شكل خود باقي ماند ، امّا معماري جديد ، نماي مسجد را بكلّي دگرگون كرد . به ساختمان عصر عثماني ، بنايي مستطيل شكل با درازاي 128 متر و پهناي 91 متر افزوده شد كه در آن صحني است پوشيده از سنگ مرمر سرد و ديوار اطراف آن ، هماهنگ با بناي قديم ، 14 متر ارتفاع دارد .

عناصري كه در توسعه سعودي به مسجد افزوده شد ، از اين قرار است : 232 ستون استوانه اي و 474 ستون چهارگوش در فضايي محصور به

33

ديوارهايي كه از طرف شرق و غرب 128 متر و از طرف شمال 91 متر طول دارد . ژرفاي زيرسازي ديوارها و ستون ها پنج متر و عمق پايه مناره ها هفده متر است . در انتهاي بخش شمالي مسجد ، پنج شبستان ، در ميان دو صحن ، سه رواق و در هريك از جهت هاي شرقي و غربي ، سه رواق ساخته شد . نُه در جديد و از جمله دو ورودي جانبي احداث گرديد كه باب السعودي ، باب المجيدي ، باب العزيزي ، باب الضيافة و باب خالد بن الوليد از آن شمار است . چنان كه گفتيم ، دو صحن و دو مناره به مسجد اضافه شد و مسجد نبوي در اين مرحله ، 689 ستون و 44 پنجره داشت . امّا بخش هاي قديم حرم ، كه يادگار عصر سلطان عبدالمجيد عثماني بود ، از

نماي مسجد قديم پس از توسعه اوّل سعودي .

باب السلام و ساختمان مخصوص خبازه ها درعكس ديده مي شود .

34

تصويرص34 ، ( نيمه اوّل تصوير هوايي مسجد النبي )

عكس هوايي از مسجد نبوي در سال 1412هـ /1992م ، پيش از اجراي توسعه . مسجد قديم در عكس ديده مي شود ، در حالي كه عمليات ساختماني توسعه جديد در پيرامون آن جريان دارد . خيابان كمربندي ميان بافت شهري و زمين هايي كه براي اجراي نقشه مسجد در نظر گرفته شده ، پيوند داده است .

35

تصويرص35 ، ( نيمه دوّم تصوير هوايي مسجد النبي )

36

اين عناصر بهره مي برد : 173 ستون استوانه اي ، از جمله 31 ستون مرمري ، 15 ستون داخل روضه منوّره ، دو ستون در ديوار جنوبي حجره شريفه ، دو ستون در ديوار شرقي آن ، يك ستون در ديوار غربي خارج از روضه و 11 ستون در رواق قبله ، پيش روي روضه شريفه .

در توسعه سعودي مُصحف خانه اي گشايش يافت كه مجموعه اي كم نظير شامل 1774 نسخه از قرآن هاي خطّي با شيوه هاي خوشنويسي گوناگون را دربرداشت . 12000 كتاب چاپي ، 600نسخه خطّي وشماري از نسخه هاي عكسي و نشريات ادواري نيز در اين كتابخانه نگهداري مي شد .

توسعه دوم سعودي كه در عصر ملك فيصل صورت گرفت ، سمت غربي حرم مطهّر و پيرامون آن را دربر داشت و مساحت آن 94000 مترمربّع ، يعني شش برابر گستره حرم در آن روز بود .

منابع

ـ عمارة الحرم النبوي الشريف في المدينة المنوره ، 1994 ، هزار للنشر .

ـ رسائل في تاريخ المدينه ، حمدالجاسر .

ـ رحلة ابن جبير .

ـ المقدّمه ، ابن خلدون ، ج1

ـ مرآة الحرمين ، ابراهيم رفعت ، ج1

ـ وفاءالوفا بأخبار دارالمصطفي ، ابوالحسن عبدالله السمهودي ، ج1

ـ الروض الأنف ، ابوالقاسم سهيلي ، ج4

ـ صحيح مسلم ، ج9

ـ موسوعة المدينة التاريخيه ، محمد السيد الوكيل ، ج1 ( يثرب قبل الاسلام ) .

ـ معجم البلدان ، ياقوت الحموي ، ج5