بخش 4

37

بخش دوم :

آموزه ها و عناصر طرح توسعه جديد

كوشش در مسجدسازي ، به شماري از متون ديني ، از جمله بخشي از آيات قرآني و احاديث نبوي برمي گردد . فضيلت مسجد در حديث شريف پيامبر چنين آمده است : « هركس براي رضاي خداوند مسجدي برپا سازد ، خداوند برايش خانه اي در بهشت ، به همان سان خواهد ساخت . » و فرموده است : « روزي كه جز سايه سار الهي سايه اي نباشد ، خداوند هفت تن را در زير سايه خود گرد آورَد . . . و مردي كه دلش آويخته مسجد باشد » .

پس از گسترش دولت اسلامي و فراخ شدن قلمرو جهان اسلام ، مسلمانان در هرجا كه شهري برپا مي كردند ، نخست در ساختن مساجد و پرستشگاه هاي خود سخت مي كوشيدند و بدين سان معماري مسجد ، چونان ميراثي گرانبار ، همپاي رشد فزاينده و نفوذ گسترده تمدّن اسلامي ، پاي گرفت و نهادينه شد . برخي از نخستين نشانه هاي آن هنوز هم برپاست ؛ جامع اموي در دمشق ، جامع قرطبه در اسپانيا و قبّة الصخرة در قدس از اين شمار است .

مسجد ، كانون توسعه مدني

شكل گيري انديشه توسعه حرم نبوي ، هماهنگ با محيط شهري پيرامون آن ، نشاني است از جايگاه قلبوار مسجد و اهمّيت طبيعي و

38

تاريخي آن ؛ امري كه مسجد را مركزيّتي ويژه بخشيده و آن را با بافت مدني شهر همساز كرده است . تأسيسات عمومي و تجاري شهر ، نخست بر اساس اهمّيت آنها و پيوندشان با مسجد و سپس بر پايه مناسبات ميان خود ، در پيرامون مسجد گسترده اند . روان بودن حركت دوسويه ميان مسجد و خيابان هاي اطراف ، ضرورتي است كه برپايه حفظ آسايش و آرامش مردم و توجّه به آثار اين آمد و شد بر محيط پيرامون ، شكل گرفته است .

در اين طرح ، فضاي گسترده اطراف ، كه به سان كمربندي گرداگرد مسجد پيچيده است ، كاربرد فضاي ميانجي را دارد و در هنگام ازدحام جمعيّت از آن براي برپايي نماز هم بهره گيري مي شود . استفاده بهينه از فضاها و خيابانهاي اطراف ساختمان حرم مطهر ، يكي از اهداف بنيادين توسعه است كه مسجد را كانون توسعه مدني و محور طبيعي و معنوي آن مي سازد .

طرح معماري و عناصر اصلي توسعه جديد

توسعه جديد كه ساختمان مسجد قديم را از سه سمت : شمال ، شرق و غرب در برگرفته و با فضاهاي پيرامون خود در راستاي چندين خيابان گسترده است ، اينك مركز اصلي شهر به شمار مي رود . محور اصلي ساختمان ، ورودي اصلي مسجد ، يعني باب ملك فهد بن عبدالعزيز است . اين در به خيابان ملك فهد گشوده مي شود . درهاي ديگر در خيابان هاي ابوذر ، سلام و عمر بن خطّاب است كه به گونه اي مستقيم ميان بناي مسجد و خيابانهاي اطراف را پيوند مي دهد .

يكي از رواقهاي نماز در توسعه جديد كه طاقهاي پياپي ميان ستونها را نشان مي دهد . ؤ

39

تصوير ص39

40

به منظور پرهيز از آميزش فضاي روحاني مسجد با سر و صداي برخاسته از تأسيسات رفاهي از يك سو و جلوه دادن فرّ و شكوه مسجد در ميان بافت مدني شهر و آسيب نديدن نماي آن از درآميختن با ساختمان هاي گوناگون اطراف ، از سوي ديگر ، همه تأسيسات خدماتي و رفاهي در ساختماني به فاصله هفت كيلومتر از مسجد گرد آمده و با يك زيرگذر كه براي آسايش رهگذران در مسيرهاي مسجد و روان بودن آمد و شد نمازگزاران فراهم آمده ، به حرم ارتباط يافته است .

طبقه همكف

طبقه همكف مسجد ، كه شامل مسجد قديم و گستره توسعه جديد است ، مهم ترين بخش از مسجد نبوي را شكل مي دهد .

نيمه زوج تصوير ، ص40

41

فضاي اصلي

توسعه جديد كه همه جاي آن براي نماز است ، در طبقه همكف قرار دارد و بخش هاي شرقي و غربي آن همانند است . بخش مياني كه دو بخش جانبي را به هم پيوند مي دهد ، در راستاي ساختمان قديم شكل گرفته است . فضاي نماز در همه جا ، بجز صحن هاي روبازي كه سقف متحرّك دارند ، پوشيده است .

در همه سقف هاي مسجد ، ابعاد 6×6 يا 18×18 متر رعايت شده است . ستون هايي كه بار سقف بر آنهاست ، هريك دوازده متر بلندي دارد . طبقه همكف و فضاي اصلي ، همه جا داراي 14 متر ارتفاع است كه خط افق ساختمان مسجد را ترسيم مي كند .

نماي شمالي حرم شريف نبوي

نيمه فرد تصوير ، ص41

42

ضرورت پيوند يكنواخت ميان ساختمان قديم و جديد موجب شد كه نوسازي هايي در مسجد قديم صورت گيرد ؛ از جمله مي توان به پوشاندن صحن روباز ميان دو ساختمان با دوازده سايه بان برقي به شكل گنبدهاي قديم اشاره كرد . همين طرح 18×18 متري در دو فضاي روباز با ابعاد 32×64 متر نيز اجرا شده است .

فضاهاي داخلي

طبقه همكف 27 فضاي روباز با 27 گنبد متحرّك كشويي دارد . ابعاد هريك از اين فضاها 18×18 متر است و به گونه اي مناسب در اطراف طرح گسترده است .

اين فضاها هوا و نور طبيعي را به بخش هاي مختلف مسجد مي رسانند و حسّ پيوند با آسمان را در نمازگزاران زنده مي كنند و اين فرصت را براي آنان فراهم مي سازند كه با چشماني گشوده به آسمان ، خداي خود را بخوانند .

مناره ها

افزون بر چهار مناره اصلي ، اينك شش مناره در مسجد فراز آمده است . گلدسته هاي جديد هريك 104 متر ارتفاع دارند و بر فراز هريك هلالي مي درخشد .

چهار مناره از مناره هاي جديد ، چهارگوشه توسعه جديد را نشان مي دهند و دو مناره ديگر ، بر محور اصلي نماي شمالي و در دو سوي بزرگترين ورودي ، يعني باب ملك فهد بنا شده اند .

يكي از مناره هاي ششگانه در توسعه جديد ؤ

43

تصوير ص43

44

طبقه زيرين

در اين طبقه كه برابر مساحت طبقه همكف است ، شماري از تأسيسات قرار دارد . ارتفاع اين طبقه چهار متر است و پايه هاي اصلي بنا كه در ژرفاي بيست متري كف زمين واقع است ، از ميان آن مي گذرد . گذرگاهي كه از زير خيابان ها عبور مي كند و سرانجام به ساختمان مخصوص خدمات كه تأسيسات برق و تهويه و تأمين آب سرد در آن است ، مي رسد ، با همين طبقه ارتباط دارد . دو گذرگاه شيب دار ، راه ورود به زيرزمين است . به علاوه ، شش پلكان از بيرون مسجد و يك پلكان از داخل به طبقه زيرزمين راه مي برد .

بام مسجد

سراسر فضاي بام مسجد را براي نماز درنظر گرفته اند ، به گونه اي كه

پشت بام مسجد كه در توسعه جديد براي نماز در نظر گرفته شده است .

45

گنجايش نودهزار نمازگزار را دارد . راه هاي ارتباطي نمازگزاران با مسجد متعدّد است ، امّا براي پيشگيري از رودررويي با كساني كه از درهاي اصلي خارج مي شوند يا آنان كه به طبقه زيرين مي روند ، چند درِ خروجي در كنار ورودي هاي هفت گانه اصلي درنظر گرفته شده كه مخصوص نمازگزاران طبقه بالاست .

پلكان ثابت و برقي كه جمعاً به سي چشمه مي رسد ، مسير رفت و برگشت نمازگزاران بين سطح و زيرزمين است . پشت بام را ايواني مسقّف به عرض شش متر در برگرفته است . عدد « 6 » ، در همه جاي ساختمانِ مسجد كاربرد بسيار دارد .