بخش 5

45

شكل طرّاحي و عناصر آن

برنامه جديد طرّاحي توسعه حرم شريف نبوي ، برپايه الهام از سنّتهاي پايدار معماري اسلامي شكل گرفته و بر آن است تا از يك سو نيازهاي بازسازي را برآورده سازد و از سوي ديگر ، فنّاوري نوين را براي اجراي بهترين نقشه هاي مورد نظر به كار گيرد ؛ به عنوان مثال ، طرّاحي چادرهاي صحن مسجد با همين نگرش انجام گرفته ، به گونه اي كه توانسته است ميان انديشه سنّتيِ استفاده از پارچه هاي نازك براي پوشش سقف و حفظ روشنايي مسجد حتّي در صورت باز بودن چادرها ، ايجاد ارتباط كند .

دو صحن روبازي كه در توسعه اول سعودي به مسجد افزوده شد ، نياز به اجراي برنامه اي داشت كه هم به جريان هوا آسيبي وارد نسازد و هم با شبستان هاي پيرامون صحن كه بخشي از آن ، ساختمان قديم مسجد است ، همساز باشد ؛ از اين رو ، بحث به كارگيري چادرهاي تاشو به ميان آمد ، كه اينك در جهان بي همتاست .

46

ويژگي چادرها

دوازده دستگاه از چادرهاي يادشده در دو صحن مسجد برپا شده است ؛ در هر صحن شش چادر . چادرها در حالت گشوده چهارده متر ارتفاع دارند كه با بلنداي ديوار مسجد برابر است و با ابعاد صحن هاي مسجد كاملا هماهنگ . در لابلاي هر چادر ، رشته سيمهايي فلزّي و انعطاف پذير تعبيه شده است . پايه هر چادر ستوني است پوشيده از مرمر سفيد ، با سيستمي خودكار كه چادرها را باز و بسته مي كند . هر چادر مساحتي به اندازه 17×18 متر را مي پوشاند ، ميان چادرها حدود 24 سانتيمتر فاصله است و هريك ده تن وزن دارد .

چادرها در وضعيّت جوّي گوناگون ، باز و بسته مي شوند و بستن و گشودن آنها كمتر از نود ثانيه زمان مي خواهد . استفاده از اين نوع پوشش به شكلي كاملا محسوس بر هواي داخلي مسجد و ميزان انرژي مصرفي تأثير مي گذارد .

در فصل تابستان ، به هنگام روز ، پوشش سفيدرنگ اين چادرها گشوده مي شود تا تمام صحن مسجد را زير سايه خود گيرد . اين پوشش شبها جمع مي شود و هواي مطبوع شامگاهي جريان مي يابد . در فصل زمستان ، روزهنگام چادرها بسته است تا خورشيد بر صحن بتابد و فضاي آن را گرما بخشد و شامگاهان باز مي شود كه سرماي شديد به درون مسجد راه نيابد . باز و بسته بودن چادرها با موقعيت آفتاب ، گرماي هوا ، سرعت باد و موقعيت ابرها ارتباط تنگاتنگ دارد و اين امر با دستگاه هاي پيشرفته كنترل مي شود . هنگامي كه گرماي هوا به 45 درجه سانتيگراد مي رسد ، براي مطبوع نگه داشتن هواي داخلي مسجد ، چادرها همواره باز مي ماند . نماي يكي از صحنهاي روباز داخلي با چادري كه بر فراز آن گشوده شده است . ؤ

47

تصوير ص47

48

دريچه هاي تهويه درست بالاي ستون چادرها قرار گرفته تا تمام فضاي مسجد به گونه اي يكنواخت خنك شود .

هنگام ريزش باران كه چادرها گشوده است ، آب از روي چادرها به داخل پايه هر چادر مي ريزد و از آنجا به شبكه پساب زيرزميني مسجد راه مي يابد .

در بالاي ستونِ هر يك از چادرها ، از چهار طرف نورافكن هايي يكسان با ديگر ستون هاي مسجد نصب شده است ، تا در شب روشنايي مسجد را فراهم سازد . نماي پايه چادرها در هنگام بسته بودن ، بازتابي از شكل گلدسته هاي مسجد است .

اين چادرهاي تاشو ، افزون بر همه اين دقّت و هدفمندي ، از سادگي و زيبايي خاصّي برخوردارند .

تصويري از صحنهاي داخلي با چادرهاي گشوده .

تصوير ص48 ( نيمه اوّل صحنهاي داخلي )

49

گنبدهاي متحرّك

اين گنبدها كاملا هماهنگ با نقشه 27 صحن توسعه جديد طرّاحي شده است و كاربرد آن ، پوشش دادن به صحن ها در حالات مختلف جوّي و تنظيم هواي داخل مسجد است . در تابستان ، با تابش نخستين پرتو خورشيد ، گنبدها به آرامي حركت مي كنند و صحن مسجد را كاملا مي پوشانند و سايه اي دلنشين فراهم مي سازند و دستگاه هاي تهويه را در اجراي وظيفه خود ياري مي دهند و با فرا رسيدن شب ، گنبدها به جاي خود برمي گردند و سقف را براي خارج شدن فضاي گرم داخل به سوي آسمان سرد شب مي گشايند . اين بستن و گشودن در زمستان ، برعكس انجام مي شود ؛ يعني به هنگام روز براي گرماي مسجد از خورشيد بهره مي گيرند و شامگاهان با پوشاندن سقف ها از نفوذ سرما جلوگيري مي كنند .

تصويري از صحنهاي داخلي با چادرهاي بسته .

تصوير ص49 ( نيمه دوّم صحنهاي داخلي )

50

نيمه اوّل تصوير ص50 و 51

نماي داخلي يكي از گنبدهاي متحرّك در صحنهاي 27گانه مسجد . چوب كاريهاي دقيق دستي و نقشه زبياي آن با استفاده از سنگهاي آمازونيت آبي روشن ديده مي شود .

51

نيمه دوّم تصوير ص50 و 51

52

نيمه اوّل تصوير ص52 و 53

پوشش داخلي يكي از گنبدهاي متحرّك . طرّاحي دقيق از كنده كاري قرنيزها و آرايش مياني گنبد .

53

نيمه دوّم تصوير ص52 و 53

54

طرّاحي اين گنبدها به گونه اي انجام گرفته است كه با طرّاحي ديگر بخش هاي توسعه جديد و ساختمان قديم همنواخت باشد ؛ از اين رو ، گنبدهايي هماهنگ با گنبد سبز مسجد و البته كوتاهتر از آن ، طرّاحي شده است . قطر انحناي هر گنبد 02/8 متر است و در طرّاحي آن از نرم افزار كامپيوتري سه بعدي آوتوكد ( AutoCAD ) كه با معادلات پيچيده رياضي ، عناصر و ابعاد داخلي و خارجي بنا را تعيين مي كند ، بهره گيري شده است . استفاده از اين برنامه ، در اجرا ، موجب پديد آمدن سازه هايي كاملا سنجيده شده است .

هر گنبد از داخل و خارج پوششي آراسته دارد و در عين استحكام از وزني اندك برخوردار است . پوشش دروني گنبد چوب آميخته به نوعي چسب است و نماي بيرون آن از چوب خالص . بر فراز هر گنبد ، هلالي برنزي مي درخشد كه با طلاي 23 قيراط روكش شده است . ريل هايي كه گنبدها به صورت كشويي روي آنها حركت مي كنند ، لبه هايي از سنگ مصنوعي محلّي دارد تا با نماي ايوان هاي پيرامون مسجد هماهنگ باشد .

پوشش مناره ها

مناره از آغاز يكي از نشانه هاي اصلي هر مسجد بوده ، و به سان عنصري بنيادين در مسجدسازي به شمار مي رفته است . در توسعه جديد مسجد نبوي نيز ، با بهره گيري از اين عنصر ، شش مناره جديد به بلنداي 104 متر برپا شده و چونان نمادي زيبا براي مسجد درآمده است .

بخش هاي پاييني هر مناره ، تا ارتفاع سه متر ، با قطعاتي از گرانيت محلّي

نماي يكي از صحنهاي 27گانه داخلي كه با گنبدهاي متحرّك پوشيده شده است . ؤ

55

تصوير ص55

56

معروف به رزيزه پوشيده شده و بالاتر از آن قطعات گرانيت محلّي با نام بكري است كه رنگي سوخته دارد . بخش هاي بالايي آن از گرانيت صنعتي است و بالاي هر مناره ، هلالي از جنس مس و آراسته به آب طلا ، با پنج متر ارتفاع جلوه مي كند .

ستون ها ، رواق ها ، طاق ها

در بخش توسعه يافته مسجد ، 2104 ستون برپاست . برفراز ستون ها ، طاق هايي قرار دارد كه فضاي نماز را مي پوشاند . همه ستون ها باسنگ مرمر ايتاليايي سفيد نماسازي شده است . سر ستون ها از مس صيقل يافته اعلاست كه با يك هشت ضلعي به ستون ارتباط مي يابد . سر ستون ها از چهار طرف با نگاره هايي از گل و بوته آرايش يافته و بلندگوها به گونه اي ناديدني در ميان آن نصب شده است . بالاتر از آن مستطيلي سنگي است كه در هر طرف آن سه ستاره ديده مي شود .

در اين نقطه كه دقيقاً پايه طاق هاست نورافكن هايي با قاب مسي نصب شده و گرداگرد آن آيه شريفه { اللهُ نُورُ السَّمواتِ وَالأرْضِ } نقش بسته است .

هر ستون ، پايه چهار طاق است كه رواق ها و سقف ها را شكل مي بخشد . طاق ها با قطعاتي از سنگ گرانيت صنعتي پوشيده شده و پيرامون آن به رنگ هاي آبي ، خاكستري و سفيد است .

در نقطه پيوند ميان طاق و سقف ، تصاويري از گل و بوته نمايان مي باشد . قطر هر ستون در طبقه همكف 64 سانتيمتر است و ارتفاع آن 13 متر است .

گستردگي توسعه جديد موجب شده كه در اين بخش ، ستون ها با فاصله هجده متر از يكديگر نصب شود ، در حالي كه اين فاصله در بخش هاي

57

يكي از شبستانهاي جانبي كه پوشش مرمرين ديوارها و نقشه هاي ساده ستاره هشت پر در پايه هاي ديوار را نشان مي دهد . ديوار ، نقش و نگارها ، طاقها و سقفها در عكس ديد مي شود .

قديمي مسجد شش متر است . سقف شبستان ها كه طاق ها را به هم پيوند مي دهد ، به نه مربّع تقسيم شده كه با پوششي از سنگ صنعتي و با استفاده از تصوير ستاره هشت پر به صورتي يكنواخت آرايش يافته است . افزون بر ستون هاي داخل مسجد ، ايوان مسقّفِ چهار سوي بام مسجد نيز ، ستون هايي استوانه اي شكل دارد .

58

پنجره ها و سَردرها

بناي جديد در نماي بيروني خود ، تعدادي پنجره با ابعاد 9/1×2/4 متر دارد . بيشتر اين پنجره ها از دو لنگه نورگير تشكيل شده و از بيرون حفاظ مسي مشبّكي بانقش و نگار هندسي آن را پوشانده است . هر پنجره يك توري ثابت دارد . شماري از پنجره ها سه لنگه است و تنها لنگه مياني كه به شكل ستاره هشت پر است ، بازوبسته مي شود . پنجره ها همه از چوب ساج است .

در قسمت بالاي نماي خارجي ، پنجره هاي دو لنگه ، سنگ هايي سه گوشه به رنگ آبي مزيّن به نقوش گل و بوته و مثلث هايي سفيد و خاكستري نصب شده است .

در بالاي پنجره ها سردرهاي سنگي نگاريني قرار دارد كه در لابه لاي آن روزنه هايي باشيشه هاي رنگي گشوده شده است . بين پنجره و سردر ، كتيبه اي است كه بر آن جمله هاي « لا اله الاّ الله » و « محمّد رسول الله » هويداست .

ورودي ها و درها

در پيرامونِ مسجد ، هفت ورودي بزرگ وجود دارد كه هريك را ستون ها و سردرهايي است . اين درها در سمت شمال ، شرق و غرب تعبيه شده و هريك ورودي و خروجي جداگانه اي دارد . طول و عرض درها 3×6 متر است . باب ملك فهد مهم ترين ورودي و مدخل رسمي و اصلي مسجد است كه دو مناره در دو طرف آن قرار دارد . همه درها از جنس چوب

در يكي از وروديهاي اصلي و ستونهاي دوقلو كه سردر و سقف بر آنها تكيه دارد . آرايش ميان درها با جمله « محمّد رسول الله » و كتبيه زيرطاق نما با آيه « ادخلوها بسلام آمنين » نمايان است . ؤ

59

تصوير ص59

60

ساج ، با قطر پانزده سانتيمتر است و از بيرون روكشي از مس دارد . در وسط هر در ، دايره بزرگي است كه نام محمّد ( صلّي الله عليه وآله ) بر آن نقش بسته و در دايره كوچكتري كه درون آن است ، رسول الله نوشته شده است .

از آنجا كه هر لنگه ازدرهاي مسجد ، 5/1 تن وزن دارد ، زير هريك از درها چرخهايي نصب شده تا باز و بسته كردن درها با سهولت بيشتري انجام گيرد . درهايي ديگر به همين شكل در شرق و غرب و قبله مسجد ساخته شده است . در جهت شمالي و در طرفين باب ملك فهد دو درِ ديگر با همان ابعاد وجود دارد .

سردراصلي ، لوحي ازسنگ صنعتي است . زير آن نورگيري مشبّك و پايين تر از آن كتيبه اي با اين آيه است :

{ اُدخُلُوها بِسَلام آمِنينَ } .

سرسراي ورودي با مرمرهايي چيده شده به شكل هاي اسلامي و از جمله ستاره هشت پر ، سنگ فرش شده است . بخش مياني اين سنگ فرش رنگ و شكلي برجسته دارد .

افزون بر درهاي ياد شده و بجز درهاي قسمت زيرزمين ، دوازده ورودي با درهاي چوبي در بخش پلكان برقي تعبيه شده است كه ابعادي كوچكتر ، يعني دقيقاً 9/1×2/2 متر دارند ؛ بنابراين ، مجموع درهاي طبقه همكف به ترتيب زير است :

هفت ورودي بزرگ ، هر كدام با پنج در به ابعاد 6×3 متر .

چهارده در جانبي با همان اندازه .

دو ورودي از پشت ساختمان ، هركدام با سه در ، با همان ابعاد .

دو در ورودي و خروجي .

دو در ورودي ، ورودي بـاب الرحمـه ( با دو در ) ، ورودي باب النساء ( با

61

دو در ) .

ودوازده در دولنگه كوچك كه به شش پلّه برقي و پلكان سنگيِ درهاي چهارده گانه يادشده منتهي مي شود .

در طبقه زيرزمين دو ورودي شيبدار خارجي و شش پلكان به خارج و يك پلكان به داخل مسجد وجود دارد .

ديوارها ، سقف ها ، سنگفرش ها

همه سقف ها از گرانيت صنعتي است . شكل غالب در همه سقفها مربّع است ؛ كوچك و بزرگ ، ضلع مربّعهاي بزرگ ، هجده متر و ضلع مربّع هاي كوچك شش متر است .

سنگ هاي به كار رفته در سقف با لوح هاي چوبي به شكل بوته گياهان و اشكال هندسي آميخته شده است . تصاوير گل و بوته اطراف سقف ها تا طاق نماهـا نيز ادامه يافته و تركيبـي هماهنـگ را به وجود آورده اسـت . اين شكلها روي هم رفته ، ستاره هايي هشـت گوشه را بر فراز رواق هـا مي نماياند .

ديوارهاي بيروني ، به طور كلّي با گرانيت طبيعي پوشيده شده و اندكي گرانيت صنعتي در نماسـازي آن به كار رفته اسـت . ديوارهـا ازاره اي مرمري دارد .

براي زيباسازي نماي ساختمان از آجر سبزرنگ ( آجر مغربي و عربي ) با روكش طلا در بالاي ورودي ها استفاده شده است . در چارچوب ها نيز كاشي هاي طلاكاري شده به چشم مي خورد . ديوارها ، تا ارتفاع سه متر پوششي از گرانيت محلّي ( رزيزه ) دارند و نماي قسمت هاي بالاتر ، سنگ گرانيت بكريِ سوخته است .

62

بالاي ازاره مرمري ، قرنيزي قرار دارد كه با خط ثلث آياتي از قرآن كريم را در طول 5/1 كيلومتر از ديوارهاي داخلي حرم نوشته است . اين قرنيز در ميان كمربندي مرمري است و بالاتر از آن نمايي است با سنگ صنعتي به شكلهاي مختلف .

نظر به اهميّت ورودي هاي هفت گانه و ضرورت نمايان بودن آن ، كف سرسراهاي ورودي به گونه اي ويژه با سنگ مرمر سفيد و ستاره اي هشت پر در ميان ، پوشيده شده است . به كارگيري سنگ مرمر ( كراره ) در مسجد به اندازه اي گسترده شده كه ديوارهاي پلكان را هم فرا گرفته تا با گستره كف مسجد هماهنگ باشد . استفاده از مرمرسفيد براي احساس سرما و گرماي بيشتر ، در فصول مختلف ، و ايجاد محيطي شاد و آسوده در فضاي مسجد صورت گرفته است ، امّا در زيرزمين براي هماهنگي بيشتر از پوشش سراميك بهره گيري شده است . بخش هاي خارجي مسجد ، همگي سنگ فرشي از گرانيت دارد .

نماي داخلي يكي از سرسراهاي ورودي و درهاي جانبي با سنگفرشهاي ويژه كه به شكل ستاره هشت پر و رنگ نمايان آرايش شده است . ؤ

63

تصوير ص63