بخش 2

21

كعبه در دوره اسلامي

در عهد پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) اطراف مسجدالحرام ديواري نداشت و مسجد را ، از هر سو ، خانه هاي مكّيان در برگرفته بود . از لابه لاي اين خانه ها ، كوچه هايي به مسجد مي انجاميد كه دروازه هاي آن شمرده مي شد . فضاي خالي ميان خانه ها و كعبه را نيز مطاف ( محلّ طواف ) مي خواندند .

به سال 17 هـ . ( 638 م ) ، در عصر عمر بن خطّاب ، خانه هاي پيرامون مسجد را خريداري و ويران كردند و فضاي آن را به مسجد افزودند تا زائران بيشتري در آن جاي گيرند . سپس ديوارهايي كوتاه تر از بلنداي

22

انسان در گرداگرد مسجد برپا كردند و براي روشنايي مسجد ، بر فراز آن چراغ هايي نهادند .

عمر ، همچنين فرمان داد تا با استفاده از صخره هاي بزرگ ، و بدون بكارگيري شن و آهك ، آبراهي را كه سيل درّه ابراهيم را به درون مسجد مي آورد ، ببندند ؛ اين اوّلين سدّي بود كه در مكّه ساخته شد .

به سال 26 هـ . ( 646 م ) در عصر عثمان ، بارديگر مسجد نياز به توسعه يافت تا مردماني بيشتر را در خود جاي دهد ؛ بنابراين ، خانه هايي ديگر را خريدند وفضاي مسجدرا گسترش دادند . تااين زمان ، مسجدسقف نداشت . عثمان در اطراف مسجد ، رواقهايي ساخت تا بر نمازگزاران سايه افكند .

پس از هم پيماني حجازيان با عبدالله بن زبير ، در سال 64 هـ . ( 684 م ) ، يزيد بن معاويه فرمانده سپاه خود ، حصين بن نمير را به مكّه گسيل داشت . مكّيان ، هراسان از يورشهاي او ، پيرامون بيت الله الحرام خيمه زدند ، امّا حصين برفراز كوههاي احمر و ابوقبيس ـ در دو سوي مكّه ـ منجنيق نهاد و بر ابن زبير و يارانش آتش باريد . شعله هاي آتش پوشش كعبه را دربرگرفت و با نفوذ آن به درون خانه ، كعبه نيز سوخت . با مرگ يزيد محاصره مكّه پايان يافت ، امّا در نتيجه يورشهاي پيشين ، سنگ ديوار كعبه از بالا تا پايين فرسوده شده ، حجرالأسود نيز سه پاره گشته بود . ابن زبير پاره هاي سه گانه آن را به هم پيوند داد و آن را براي نگهداري ، در خانه خود نهاد .

پس ازآن ، ابن زبير سرشناسان شهررا گردآورد وبا ايشان درباره بازسازي كعبه به رايزني پرداخت و همگان پذيرفتند . در اين عمليات ، طول كعبه از هجده ذراع به بيست و شش ذراع رسيد و با افزودن نُه ذراع ، بلنداي آن به بيست و هفت ذراع بالغ شد . عرض ديوار آن را نيز دو ذراع درنظر گرفتند و در ميان كعبه سه ستون ، در يك رديف نهادند ، در حالي كه پيش از آن

23

شش ستون بود . ابن زبير همچنين فرمان داد از صنعاء ، سنگ مرمر آوردند و سقف كعبه را با آن پوشاندند . او حدود ده ذراع از مطاف پيرامون كعبه را نيز هموار كرد ، حجرالأسود را در جاي خود نهاد و پس از پايان كار نوسازي ، بيرون و اندرون كعبه را عطرآگين ساخت و آن را با پارچه اي كتاني پوشاند . در كعبه نيز چهار روزنه گشود و در آن چراغهايي آويخت .

ازرقي گويد : ابن زبير با خريد شماري از خانه ها و افزودن بر فضاي مسجد ، مساحت آن را به نه جريب ( هر جريب 3600 ذراع مربع ) رساند .

دوره اموي

در زمان خلافت عبدالملك بن مروان ، به سال 75 هـ . ( 694 م ) حَجّاج ، كعبه را كه ابن زبير بازساخته بود ، ويران كرد و آن را بر اساس نقشه پيش از آن ساخت . او همچنين فرمان داد ديوارهاي مسجد را بالاتر بردند ، سقف آن را با چوب ساج پوشاند و بالاي هر يك از ستون هاي مسجد را با پنجاه مثقال طلا زيباسازي كرد .

به سال 91 هـ . ( 709 م ) وليد بن عبدالملك تنها به تعمير و محكم سازي مسجد پرداخت . او نخستين كس بود كه ستون هاي مرمرين را به مسجد آورد و بر فراز آنها طاقي از جنس ساج آذين شده بنا كرد . بالاي ستون ها را نيز با نصب قطعات طلا در ورقهاي مسين شكل بخشيد . وسط طاقها را هم ، براي اوّلين بار ، كاشيكاري كرد و در مسجد رواق هايي ساخت .

دوره عبّاسي

در سال 137 هـ . ( 754 م ) ابوجعفر منصور ، مسجدالحرام را از دو طرف شمالي و غربي گسترش داد و شبستاني به مساحت دو برابر اصل مسجد بر

24

آن افزود . وي در زاويه شمال غربي ، گلدسته اي فراز آورد كه به مناره باب العمره شهرت يافت . منصور هفت در ورودي براي مسجد گشود .

مهدي عبّاسي در سال 161 هـ . ( 777 م ) حجّ گزارد و فرمان نوسازي مسجدالحرام را صادر كرد . به منظور توسعه مسجد ، خانه هايي چند خريداري شد و از جمله با تخريبِ سراي شيشه گران ، كه حدّفاصل مسجد و مسعي ( محلّ سعي صفا و مروه ) بود ، فضاي مسجد گسترش يافت . دو شبستان جديد نيز به مسجد افزوده شد كه آن را با چوب ساج پوشاندند . مهدي پنج درِ جديد هم به مسجد گشود .

هنگامي كه مهدي به سال 164 هـ . ( 780 م ) حجّي ديگر به جاي آورد ، دريافت كه مسجد از سه طرف گسترش يافته و سمت جنوبي آن ، به دليل قرار داشتن در امتداد آبراهه درّه ابراهيم ، به شكل خود باقي مانده است و از همين رو ، كعبه در وسط مسجد قرار ندارد . پس مهندسان را فراخواند و با آنان به رايزني نشست و گفت : « . . . ناگزيرم مسجد را چنان گسترش دهم كه كعبه در ميان مسجد قرار گيرد ، هرچند تمامي بيت المال را هزينه كنم . . . » ازرقي گويد : مسجد در آن زمان ، يكصد و بيست هزار ذراع ؛ يعني بيشتر از هشتادهزار مترمربع مساحت داشت . افزوده هاي ساختماني مهدي ، بزرگترين و مهمترين عمليات گسترش مسجد بود كه با كارهاي بعد از آن ، هرگز سنجيدني نيست . برخي از جزئيات اين توسعه چنين است :

ستون هاي مسجد به484 ستون رسيد كه هريك ده ذراع ارتفاع وسه ذراع محيط داشت وبيشتر آنها با طلا آراسته بود ، بر شماري ازستون ها نيز نقشهاي اسلامي مي درخشيد . در آن ميان ، دو ستون نقشه بازسازي مسجد در عصر مهدي عباسي را نشان مي داد و با خط كوفي جلي و بدون نقطه ، بر آن مطالبي نوشته ، با رنگ سيمين زيور يافته بود . در زمان وي ، طاقهاي مسجد

25

به 498 رسيد ، 23 در گشوده شد و به گفته ازرقي بر فراز درها 43 طاق بود . در گوشه هاي مسجد چهار مناره فراز آمد كه با پلكان از آن بالا مي رفتند . نخستينِ آنها را منصور در باب العمره ساخته بود و سه مناره ديگر را مهدي ساخت : يكي در باب السّلام ، ديگري در باب عليّ ( عليه السلام ) و سومي در باب الوداع . در قسمت بالاي هريك از آنها نيز اتاقكي فراهم آمده بود .

مسجد دو سقف پياپي داشت ؛ سقف فرازين با چوب درخت مُقْل يماني پوشانده شده بود و سقف زيرين با چوب ساج اعلي ، كه با طلا آراسته بود و آيات قرآن و مدح و ثناي پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) دايرهوار بر آن مي درخشيد . مسجد در آن هنگام ، 455 قنديل سيمين داشت .

عبّاسيان در پوشش كعبه بسي كوشيدند و بهترين ريسندگان و دوزندگان را گردهم آوردند و كعبه را با پارچه اي زيبا پوشاندند ، اين پوشش از هشت پرده سياهِ ابريشمين فراهم آمده بود كه بر جاي جاي آن نوشته هايي همچون « لا اله الا الله » و « محمد رسول الله » را دوخته بودند و حدود پانزده متر طول و پنج متر عرض داشت .

زمين كعبه رابا مرمرسفيد و قرمز و سبز سنگ فرش كرده بودند و ديوارها و آستانه وروديِ در ، با ورقه هاي كنده كاري زرّين روكش شده بود . جنسِ در از چوب ساج و چارچوب آن از ورقهاي نقره بود . سينه در نيز با ورق هاي طلا ، آراسته به آيه هاي قرآني ، جلوه اي خاص داشت . درِ كعبه دو متر از سطح زمين بالاتر بود . شماري از عمليات نوسازي مسجد ، به دست حاكمان عباسي پس از مهدي صورت گرفت . همانها بودند كه ستون هاي سنگي را از سامراي عراق آوردند و به درون شبستانها بردند و در حجر اسماعيل سنگهاي مرمر الوان كارگذاشتند ، مقام ابراهيم را با طلا زيور دادند و زير آن چوبي نهادند كه از آسيب در امان مانَد و سطح كعبه را

26

تصوير

صخره كوه صفا كه در طبقه بالاي محلّ سعي ميان صفا و مروه نمايان است . راهرو فوقاني در توسعه اوّل سعودي ساخته شده است .

28

با مرمر سبز پوشاندند . منبر هفت پلّه كنده كاري شده را هم هارون الرشيد به كعبه هديه كرد . وامّا زمزم ، پس از آن كه منصور زمين پيرامون زمزم را با مرمر پوشاند ، معتصم گنبدي بر فرازش بنا كرد و قسمت داخلي آن را با ساجِ آراسته به طلا پوشاند و نماي خارجي اش را با كاشي زينت داد .

آتش سوزي سال 802 هـ . ( 1399 م )

در عصر سلطان ناصر فرج بن برقوق مملوكي ، به دليل آتش سوزي در يكي از بناهاي اطراف مسجد ، بخش غربي مسجد در آتش سوخت و امير بيست ظاهري به نيابت از سلطان به بازسازي مسجد پرداخت .

دوره عثماني

به سال 960 هـ . ( 1552 م ) ، سلطان سليمان سقف كعبه را عوض كرد و نماي آن را زيباسازي نمود ، مطاف را با سنگ پوشاند ، منبري مرمرين براي مسجد فرستاد و مناره اي بلند برافراشت .

در سال 979 هـ . ( 1571 م ) ، سلطان سليم خان با معماري به نام سنان پاشا قراردادي براي بازسازي مسجد بست و فرمان داد تا به جاي سقف مسجد ، برفراز شبستان ، گنبدهايي مدوّر بسازند . پس از مرگ وي ، فرزندش سلطان مراد ، بازسازي را پي گرفت و در سال 984 هـ . ( 1576 م ) كار آن به پايان رسيد . در اين عمليات با افزودن چندين ستون ، شمار آنها به 589 ستون بالغ شد . در چهارگوشه مسجد هم جمعاً 881 طاق و 152 گنبد وجود داشت . مساحت مسجدالحرام ، پس از بازسازي در دوره عثماني ، به 28003 متر مربع رسيد .

با ريزش بارانهاي شديد در مكّه و سرازير شدن سيل به درون مسجد ،

29

ديوار شامي كعبه فروريخت و بخش هايي از ديوارهاي شرقي و غربي خراب شد . وقتي دومين سيل هم جريان يافت و آسيب ديوار غربي را افزون تر كرد ، تصميم بر آن شد كه باقيمانده ساختمان كعبه را ويران سازند و آن را بر پايه هاي بناي آغازين آن در عهد ابراهيم ، نوسازي كنند و اين مهم در عصر سلطان مراد ، به سال 1039 هـ . ( 1629 م ) سامان يافت . پس از بازسازي ، ستون هاي درون كعبه روكش طلا شد و سلطان سليمان دري سيمين به كعبه اهدا كرد كه آن را در جاي خود كارگذاشتند و كعبه را با دو پارچه قرمز و سياه پوشاندند .

گنبدهايي كه در سقف شبستانهاي مسجد ساختند ، مهمترين افزوده عثمانيان بود . اين گنبدها از داخل با آرايه هاي زرّين و خوشنويسي هاي استوار تزيين شد . زمين پيرامون كعبه نيز با مرمر رنگين مفروش گرديد و مناره مدرسه سلطان سليمان به گلدسته هاي ششگانه پيشين افزوده شد و شمار مناره ها به هفت رسيد .

دوره سعودي

با افزايش روزافزون شمار حاجيان و زائران خانه خدا ، نياز به توسعه مسجد امري ضروري و بايسته مي نمود ؛ از اين رو ، به سال 1375 هـ . ( 1955 م ) و در دوره حكومت سعودي ، نوسازي ديگري ، در چند مرحله آغاز شد . اين طرح شامل توسعه مسعي ( محل سعي صفا و مروه ) و بخش جنوبي مسجدالحرام بود .

در مرحله اوّل 1377 ـ 1378 هـ . ( 1957 ـ 1958 م ) با آغاز عمليات توسعه ، گذرگاه عمومي كه از محلّ سعي مي گذشت بسته شد و پس از خاكبرداري و زيرسازي ، راهرو جديدي در دو طبقه احداث گرديد ، كه

30

طول آن 5/394 متر ، عرض آن 20 متر ، ارتفاع آن در طبقه همكف 12 متر و در طبقه بالا 9 متر بود و سعي ميان صفا و مروه از هر دو طبقه امكان داشت . گذرگاه ويژه اي نيز در زير منطقه صفا ساخته شد . آبراهه اي هم كه از مقابل مسجد مي گذشت ، به گذرگاه قديمي در ميان مسعي انتقال يافت .

مرحله دوم در سالهاي 1379 ـ 1380 هـ . ( 1959 ـ 1960 م ) بود و طي آن ، ساختمان شبستان جنوبي مسجد كه از مقابل باب امّ هاني تا باب ابراهيم امتداد داشت ، آغاز شد . اين شبستان يك زيرزمين بود و دو طبقه روي آن . طبقه همكف 5/10 متر و طبقه بالا 10 متر ارتفاع داشت . در اين عمليات ، ديوارهاي شبستان با سنگ مرمر و طاقها با سنگ صنعتي ساخته شد . ورودي بزرگي نيز براي آن فراهم آمد كه مجموعاً سه در داشت و باب ملك سعود نام گرفت . بالاي رواق جنوبي ، طبقه سومي نيز بنا شد و در همين سمت ، سه مناره جديد فراز آمد . همزمان ، برخي از ديگر كارهاي تكميلي نيز جريان داشت ؛ از جمله ، گذرگاه دايره شكلي در بالاي صفا ، هم رديف با طبقه بالاي مسعي ساخته شد كه شبستان جنوبي جديد را به مسعي پيوند مي داد و برفراز آن سقفي گنبدگونه قرار داشت .

مرحله سوم در سال 1382 هـ . ( 1962 م ) انجام شد و طي اين مرحله ، ساختمانهاي قديمي سمت غربي مسجد ، به قصد نوسازي ، تخريب گرديد ، زيرسازي شبستان جديد آغاز شد و در همان سال ، شبستان غربي ، در سه طبقه ( زيرزمين ، همكف و طبقه بالا ) با ارتفاعي همسان با شبستان جنوبي گشايش يافت . ديوارهاي اين رواق با سنگ مرمر وسقف آن با سنگ صنعتي نماسازي شد و در كنار باب العمره ، دو مناره جديد برافراشته گرديد .

در مرحله چهارم شبستان هاي سمت شمالي مسجد از باب العمره تا

نمايي نزديك از گچبري تاج ستونها ، پايين طاقها وسقفهاي آراسته ورنگين در محلهاي نماز ؤ

31

تصوير

32

باب السلام ساخته شد و دو مناره ديگر در نزديكي باب السلام فراز آمد . باب السلام و باب العمره نيز مانند باب ملك سعود زيباسازي شد و شبستان نوبنياد شمالي به راهرو مسعي پيوند يافت .

پيش از توسعه سعودي ، مساحت مسجد 28000 مترمربع بود و پس از آن به 159000 مترمربع رسيد . جزئيات اين توسعه بدين قرار است :

ستون ها و طاقها

سقف هر شبستان بر ستون هايي استوانه اي يا چهارگوش بنا شده كه در همكف پنج متر ارتفاع دارند . بدنه ستون از مرمر است و در بالاي هر ستون تاجي گچبري شده قرار دارد و در ميان هر دو ستون طاقي مدوّر برپاست . سقف ، به مستطيل هايي نماسازي شده با سنگ صنعتي و آراسته به رنگهاي گوناگون تقسيم شده است . در طبقه بالا تنها ستون ها و طاقها اندكي كوتاهترند .

درهاي ورودي

پيرامون مسجد 64 در ساخته شده است ؛ از جمله :

1 ـ باب عبدالعزيز ؛ كه در سمت جنوبي قرار دارد و بزرگترين در ورودي مسجد است . در دو سوي آن دو مناره برپاست و در سمت چپ كسي كه به مسجد اندر مي شود آبراهه اي قرار دارد .

2 ـ باب العمره ؛ كه از نظر نقشه و داشتن دو مناره ، همچون باب عبدالعزيز است . اين در نيز در سمت جنوبي مسجد قرار دارد .

3 ـ باب السّلام ؛ در قسمت شمالي مسجد است و از نظر نقشه و مناره ها مانند دو در پيش گفته است .

33

مناره ها

مناره هاي هفتگانه ، كه در اين توسعه بنا شد ، نشانگر حدود مسجد است . هر يك از مناره ها 92 متر بلندي دارند و با نقشه اي يكسان ساخته شده اند . در هركدام از هفت مناره ، دواتاقك همگون فراهم آمده است .

مقام ابراهيم

سنگ مقام حضرت ابراهيم ( عليه السلام ) در پوششي بلورين قرار گرفته است و در محفظه اي باارتفاع سه متر نگهداري مي شود كه پايه آن از سنگ مرمر است .

زمزم

چاه زمزم در جنوب مقام ابراهيم واقع است . در اين توسعه ، برفراز آن طاقي ضربي زده اند و با دو رديف پلكان مي توان به كنار زمزم راه يافت .

منبر

منبر سلطان سليمان عثماني به همان شكل خود باقي مانده است تا به سان نمادي از شكوه و زيبايي معماري اسلامي در برابر ديدگان باشد . بلنداي منبر به حدود 12 متر مي رسد و داراي 13 پله است . چهار ستون مرمري دارد و در بالاي ستون ها ، گنبدي مستطيل شكل آراسته به چوب و ورقهاي زر و سيم استوار است . نماي منبر با آيات قرآني زيباسازي شده ، در بالاي گنبد هلالي مي درخشد .

منابع

ـ اخبار مكّه ، ابوالوليد ازرقي ، دو جلد ، چاپ سوم ، 1403 هـ . /1983 م ، دارالاندلس ، بيروت .

ـ شفاءالغرام باخبارالبلدالحرام ، ابوالطيب فاسي مكّي ( 775 ـ 832 هـ . ) ، دوجلد ، دارالكتب العلميه ، بيروت .

ـ تاريخ الكعبة المعظّمه ، حسين باسلامه ، چاپ دوم ، 1402 هـ . /1982 م ، الكتاب العربي السعودي .

ـ مرآة الحرمين ، ابراهيم رفعت ، دو جلد ، 1344 هـ . /1925 م ، دارالكتب ، قاهره .

ـ تاريخ عمارة الحرم المكّي الشريف ، فوزيه مطر ، چاپ اوّل ، 1402 هـ . /1982م ، تهامة للنشر ، جدّه .

ـ اشهر المساجد في الاسلام ، سيد عبد المجيد بكر ، 1404 هـ . /1984م ، دارالقبله ، جدّه .

ـ تاريخ الكعبه ، علي خربوطلي ، چاپ سوم ، 1411 هـ . /1991 م ، دارالجيل ، بيروت .

34

تصوير

35

تصوير

نمايي از شبستانهاي ساختمان عثماني و گنبدهاي آن .

36

تصوير

يكي از وروديهاي اصلي و مناره هاي آن .