بخش 3

37

بخش دوم : توسعه جديد

مجموعه مسجدالحرام فضاي شكوهمند و ويژه اي را در بر دارد كه برخاسته از ارزش والا و جايگاه بلند اين مكان گرامي است . فلسفه معماري اسلامي در اين بنا ، از مركزيّت كعبه براي همه جهان حكايت دارد . گرچه مسجدالحرام با گذر از دوره هاي مختلف تاريخ اسلام ، گونه هاي معماري چندي را به خود ديده است .

نقشه هاي توسعه جديد

مسجد الحرام بر بنيادهاي استوار مسجدسازي ، چندان تكيه دارد كه برآيند نهايي آن در نوع خود يگانه و بي همتاست و مي توان گفت : پافشاري اين طرح بر بهره گيري از نمونه هاي معماري تاريخي ، الهام بخش ديگران خواهد بود و با اجراي آن بناي نويني پديد خواهد آمد كه در عين بهره مندي از ارزشهاي تاريخي ، پايه هاي معماري امروزين را نيز در نظر دارد . بناي نوبنياد مسجدالحرام ، نمادي از معماري نوين اسلامي است .

توسعه جديد ، از يك سو مي بايست ، همچون نمونه هاي سنتي مسجدسازي ، از سنجه هايي ويژه پيروي مي كرد ، با محيط پيرامون هماهنگ مي بود و بافت شهري گرداگرد خود را ناديده نمي گرفت ؛ زيرا بناي كعبه و مسجدالحرام و در پيِ آن ، بناهاي شهري و منظره كوههاي اطراف و آسمان ، نمايي چنان همساز را باز مي تاباند كه نشاني شگرف

38

تصوير

39

تصوير

طبقه بالاي محلّ سعي ميان صفا و مروه . كف راهرو با مرمر منطقه كراره سنگفرش شده و قسمت پايين ديوار از مرمر وادي فاطمه و آراسته به گچبري است .

40

بر جان آدمي مي نهاد ؛ و از ديگرسو ، با درنظرگرفتن فضايي باز در طرح توسعه ، مي كوشيد تا مسجد را از درآميختن با برجهاي برافراشته پيرامون آن دور كند و از تأثير منفي اين ساختمانهاي برآمده از فرهنگ مدرن شهري ، بر معماري باشكوه و آفرينش هاي دقيق ، ماهرانه و ظريف هنري بكاهد .

آموزه هاي طرح

طرح توسعه جديد مسجد بر مباني و اصول چندي تكيه دارد و نقشه هاي اجرايي برپايه آنها ترسيم شده است . مهم ترين اين آموزه ها از اين قرار است :

* حفظ ساختمان موجود و تأسيسات و نقشه هاي آن ؛ اعم از ساختمان قديم و توسعه اول سعودي ؛ زيرا ساختمان موجود ، خود تبلوري از يك معماري ويژه و هدف مند و تأثيرگذار است

* سازگاري و هماهنگي بايسته ميان بناي موجود و طرحي كه براي احداث بنايي پيشرفته و به هم پيوسته در دست اجراست .

* تأكيد بر اهميت پيوند استوار ميان ساختمان مسجد و بافت شهري پيرامون آن .

* همساني و همخواني ميان نقشه ساختمان موجود و طرح توسعه جديد كه يكي از ضرورتهاي اجرايي آن ، ايجاد سهولت در انتقال و راهنمايي زائران به بخش هاي مسجد است .

* برگزيدن عناصر و اندازه هايي كه در عين گوناگوني ، با بخشهاي مختلف ساختمان فعلي هماهنگ باشد .

* روان بودن حركت در يك سطح و فراهم آوردن زمينه آن در حال

41

ازدحام نمازگزاران و پيش بيني درهاي ورودي و خروجي به تعداد مورد نياز .

* روان بودن حركت در طبقات و فراهم آوردن ابزارهاي مطمئن براي تسهيل جابجايي و توجّه به لزوم پيشگيري از رودررو شدن زائران به هنگام ورود و خروج .

* استحكام ساختمان و نماي آن و زيبايي بناي جديد و پيوند مناسب آن با ساختمان فعلي ، با تأكيد بر حفظ ساختمان فعلي .

* نمايان بودن درهاي ورودي و خروجي .

* كافي بودن تأسيسات و خدمات ، از جمله روشنايي ، تهويه ، جريان طبيعي هوا ، پخش صدا ، آژير خطر و مبارزه با آتش سوزي ، كه همه بايد به شكلي منطقي و به گونه اي فراهم شوند كه به زيبايي ساختمان آسيبي وارد نياورند .

نقاط اصلي طرح

مسجدالحرام ، پس از افزوده هاي سعودي ، از چند نقطه اصليِ زير تشكيل شده است :

ـ كعبه .

ـ مقام ابراهيم .

ـ مطاف .

ـ چاه زمزم .

ـ محلّ اذان .

ـ سايه بان و منبر

ـ ساختمان فعلي ؛ شامل ساختمان قديم حرم و توسعه اوّل سعودي .

42

ـ ساختمان جديد ؛ توسعه جديد سعودي .

و اينك اطلاعاتي فشرده از اين چند مكان :

كعبه مشرّفه ؛ كعبه ، از زمان حضرت ابراهيم ( عليه السلام ) در جاي خود قرار دارد و قاعده آن به شكل مستطيل است . پارچه اي سياه بر آن كشيده اند كه « پوشش كعبه » ناميده مي شود . درِ كعبه در ضلع شمال شرقي فراهم آمده و آستانه در ، 5/1 متر از كف مسجد بالاتر است .

حجرالأسود در زاويه شرقي كعبه قرار دارد .

حطيم در قسمت جنوب غربي كعبه است و آن مساحتي است كه گرداگرد آن نشاني ويژه دارد و نشانگر حدود كعبه در زمان ابراهيم ( عليه السلام ) است . مساحت كعبه در قاعده آن 145 مترمربّع است مساحت حطيم ، به شمول ديوار ، 94 مترمربّع .

مطاف ؛ فضاي پيرامون كعبه است كه جز مقام ابراهيم چيزي در آن نيست ، اكنون ، سطح مطاف در مقابل هريك از زواياي چهارگانه كعبه متغيّر است و زمين سنگفرش آن اندكي شيب دارد . مسيرهايي كه از شبستان هاي مسجد به مطاف منتهي مي شود نيز با سنگ پوشانده شده است . مطاف 3058 مترمربّع است و با دو گذرگاه اطراف آن 4154 مترمربّع مساحت دارد .

محلّ اذان ؛ مكاني است براي اذان گويان كه 50 متر آن در حرم قديم است و 110 متر آن در ساختمان جديد .

سايه بان ؛ بنايي بتوني كه در محلّ خارج از مطاف قرار دارد و بر 12 ستون استوار است ، جايگزين سايه بان قديم شد .

منبر ؛ حجم و شكل منبرِ قابل انتقال كه در نزديكي سايه بان جبرئيل بوده ،

نمايي از شبستانهاي طبقه بالاي توسعه اوّل سعودي كه به قسمت توسعه يافته جديد پيوسته است . ؤ

43

تصوير

44

همواره دگرگون شده است . منبر كنوني همان است كه سلطان سليمان عثماني به كعبه هديه كرده و در سال 966 هـ . ( 1558 م ) نصب گرديده است . بلندي منبر با سايه بان آن 47/10 متر مي باشد و با مرمر سفيد ساخته شده است . تا حدود سال 1384 هـ . ( 1964 م ) منبر يادشده در شمال مقام ابراهيم بود و پيش از توسعه مطاف كنوني ، آن را به محلّ فعلي آن در فضاي خارجي مطاف ، در نزديكي سايه بان جبرئيل ، انتقال دادند .

ساختمان كنوني حرم

كعبه مركز جهان اسلام است و روي آوردن به سوي آن ، يكي از معيارهاي بنيادين در طرّاحي هر مسجدي در جهان است . در ساختمان مسجدالحرام نيز همه چيز از كعبه الهام گرفته و در پرتو آن شكل يافته است .

در ساختمان حرم ، بر استفاده از شكل هاي هندسي مشخّصي ، مانند هشت ضلعي و مربّع تكيه بسياري شده است . هشت ضلعي ، شكلي برگرفته از نقشه قُبّة الصخره در بيت المقدس است و رواقهاي ستون دار حرم ، آشكارا نشان از نقشه هاي معماري كهن اسلامي در مسجدسازي دارد ، كه نخستينِ آن در مسجد بزرگ كوفه اجرا شده و به دنبال آن ، از خاور تا سرزمين چين و از باختر تا ديار اندلس گسترش يافته است . با اين حال ، ميان ساختمان حرم مكّه و ديگر مساجد جهان اسلام ، تفاوتي هويداست ؛ همه مساجد بر پايه رعايت قبله ، يعني روي داشتن به مكّه ، بنا شده اند ؛ از اين رو ، در طرّاحي آنها ناگزير بايد از اشكال هندسي قائم الزاويه استفاده شود و مي توان با قاطعيت گفت كه شكل بنيادين همه مساجد ، مستطيلي است كه طول آن ديوار قبله را شكل مي دهد و ديگر

45

شبستان ، كه صف نمازگزاران در آنها گسترده است ، به موازات آن بنا مي شوند و محراب ، كه به سان كانون اصلي طرّاحي مسجد تعيين كننده ديگر فضاهاي مسجد است ، همواره رو به قبله ، يعني مكّه مكرّمه دارد .

امّا ساختمان مسجدالحرام گرداگرد كعبه است و از هرسو كعبه را در آغوش خود دارد و هر گوشه آن از مركز مسجد ؛ يعني كعبه ، الهام مي گيرد . تنها شكلي كه مي تواند اين وظيفه نمادين را به خوبي عهده دار شود ، هشت ضلعي است ؛ گو اين كه شكل آن با بسياري از ديگر ساختمان هاي هشت ضلعي تفاوت دارد . شبستان هاي مسجد نيز از رواق هاي ديگر مساجد تاريخي متفاوت است ؛ زيرا شماري از فضاهاي سرپوشيده حرم مكّه ، ويژه نماز است و از شماري ديگر تنها به عنوان گذرگاه استفاده مي شود . مناره هاي هفتگانه كه در زواياي مسجدالحرام برافراشته است نيز از شمار گلدسته هاي ديگر مساجد افزونتر است . حرم قديم و توسعه اوّل سعودي ، افزون بر محلّ نماز و گذرگاه و محلّ سعي و اذان ، وروديها و

نقشه نوسازيهاي حرم شريف مكه در گذر زمان

46

مدارس و چند سقاخانه را نيز دربرمي گيرد .

وروديهاي اصلي سه تاست : باب ملك عبدالعزيز ، باب العمره و باب السلام . اين درهاي بزرگ ورودي به گونه اي طرّاحي شده اند كه هركس با گذر از آنها وارد مسجد شود ، نگاهش بي درنگ به كعبه مي افتد .

مدارس سه گانه در آغاز براي آموزش قرآن و اصول دين ساخته شده بود ، امّا اينك مدرسه واقع در نيم طبقه اوّل ، بالاي سرسراي ورودي ، به محلّ نماز پادشاه و ميهمانان ويژه وي اختصاص يافته است ، مدرسه باب العمره محل بايگاني اسناد مسجدالحرام است و مدرسه باب السلام جايي است كه قرآنها و ديگر كتب مسجد در آن نگهداري مي شود . اين مكانها اكنون كاربردي ديگر يافته اند ، امّا همچنان نام مدرسه را بر خود دارند .

سقّاخانه ها ، كه شمار آنها به پنج مي رسد ، نيز به همين نام خوانده مي شوند ، گو اين كه در حال حاضر ، آب سرد زمزم ، با بهره گيري از روشهاي نوين ، در دسترس همگان است .

توسعه جديد : طرّاحي

مسجدالحرام ، به دليل درميان داشتن كعبه ، از طرّاحي ديگر مساجد كهن و نوين جهان پيروي نمي كند ، امّا اين مسأله موجب نشده است كه در طرّاحي آن ، از نشانه ها ، نمادها و عناصر اصلي ديگر مساجد بهره گيري نشود . موشكافي اين زيرساختها بيانگر محور بودن كعبه در ساختمان مسجدالحرام است .

طرّاحي مسجد ، پيوند سنجيده آن با محلّ سعي صفا و مروه و ديگر ظرافتهاي به كار رفته ، موجب شده است كه مسجد ، به سان تك سازه اي در

47

نقشه نماي بيروني مسجد ، نمونه يكي از پنجره ها و درهاي ورودي

فضايي گسترده ، جلوه نكند ، بلكه با الهام و بهره گيري از همه ويژگيهاي مسجدسازي سنتي در جهان اسلام ، ساختماني به هم پيوسته و درهم تنيده و ابتكاري پديد آمده است كه همه اجزاي آن ، با يكديگر پيوندي منطقي و استوار دارند و كانون همه آنها كعبه مشرّفه است كه از هر نقطه مسجد با نگاه آدمي گره مي خورد . محاسبات فضاسازي مسجد نيز به گونه اي انجام گرفته است كه زائران به هنگام طواف ، از چنان آسايش و آرامشي برخوردارند كه با نزديك شدن به كعبه و حجرالأسود ، شادماني ويژه اي ، وجود آنان را فرا مي گيرد .

نقشه توسعه

توسعه جديد ، بخش غربي مسجد ، ميان باب العمره و باب ملك

48

عبدالعزيز را در بردارد و افزون بر سطح همكف ، سه طبقه را شامل مي شود . چندگانگي سطح مسجد و قرار گرفتن سازه هاي آن در طبقات گوناگون ، زمينه را براي گسترش افزونتر فعاليت مهندسان فراهم آورده و به آنان اين امكان را داده است كه علاوه بر فضاي دروني مسجد و سطح همكف ، از فضاي عمومي نيز بهره گيرند .

اصل طرّاحي مسجد ، هشت گوشه اي است كه صحني چهارگوش را در ميان دارد و از چهار گوشه كعبه ، گذرگاه هايي به سوي درهاي اصلي مسجد گشوده شده است .

سطح مسجد دو بخش دارد : سطح سنگفرش شده فضاي حرم و سطوح بلندتر پيرامون آن . سطح مسجد با شيبي ملايم به سوي كعبه ساخته شده است . سطوح خارج از حرم ، به درهاي ورودي ، راهروها ، محلهاي نماز و كتابخانه هايي كه جايگزين سقاخانه ها شده اند ، ارتباط دارد . پلكان و طبقه همكف مسعي نيز با اين سطوح در ارتباط است .

مساحت اين بخش ، كه فضايي با سه گنبد در يك رديف آن را از توسعه اوّل سعودي جدا مي كند ، 19000 متر مربع است . در اين بخش ، 492 ستون برپاست ، كه هركدام از يك سو پنج متر و از سوي ديگر پانزده متر با ستون بعدي فاصله دارد . در ميان ستون هاي طبقه همكف ، طاقهايي است كه در امتداد گذرگاه ها ، ستون ها را به هم پيوند مي دهد . سقف اين بخش به گونه اي طرّاحي شده است كه از يك طرف ، توان مقاومت ساختمان در برابر لرزشهاي ناشي از زمين لرزه را افزايش دهد ، و از ديگرسو ، پاسخگوي نيازهاي ضروري طرح براي جريان طبيعي هوا باشد . اين طبقه ، شماري پلكان اصلي و فرعيِ معمولي و برقي دارد . اين بخش داراي چند ورودي است كه باب ملك فهد ، به عنوان دروازه اصلي ، مهم ترين

49

آنهاست . افزون بر آن ، هجده درِ ورودي فرعي در اين طبقه گشوده شده است . در دو سوي ورودي اصلي ، كه پيشاپيش طرح توسعه است ، دو مناره به بلنداي مناره هاي پيشين برپاست . ويژگي مناره هاي نوساخته را كاشيكاري رنگارنگ آنها برشمرده اند .

طبقه زيرين اين بخش ، 31200 مترمربّع مساحت دارد و دربردارنده فضايي گسترده براي نماز است . علاوه بر آن ، سرويسهاي بهداشتي و محلّ استقرار كساني كه آب زمزم پخش مي كنند ، در آنجاست . زيرزمين با دو ورودي به خيابان ارتباط دارد .

ارتفاع طبقات بدين شرح است : زيرزمين 30/4 متر ، همكف 80/9 متر ، طبقه بالا 64/9 متر . در نقشه ساختمان جديد ، هماهنگي كامل با ارتفاع طبقات ساختمان قديمي رعايت شده است .

كاربرد و مساحت طبقه فوقاني ، تقريباً همانند همكف است ، جز آن كه كتابخانه ندارد و ارتفاع آن اندكي كمتر است . طبقه بالا ، بجز در قسمتي كه به گذرگاههاي صفا و مروه ارتباط دارد ، كاملا در يك سطح است و از همه امكانات مكانيكي و برقي طبقه همكف برخوردار مي باشد . دو طبقه مجموعاً 550 شير آب دارد كه آب سرد زمزم در آنها جاري است .

وروديهاي سه گانه و شش مناره آنها ، مناره هفتم كه بر فراز گنبد صفا واقع است و سقف مروه ، همگي از سقف طبقه فوقاني مسجد بلندترند . دو گلدسته برافراشته در دو سوي وروديِ بزرگ جديد نيز ، از دور نمايان است .

محلهاي نماز و گذرگاه ها

مسجدالحرام و همه بناهاي آن ، در اصل براي برپايي نماز ساخته شده و

50

تصوير

51

تصوير

نمايي نزديك از قسمت داخلي گنبد صفا

52

بر اساس و بنيادي ويژه ، به نمازخانه و گذرگاه تقسيم گرديده اند . محلهاي نماز معمولا در فضايي مربّع با ضلع 15 متر قرار دارند و از چهار طرف ، گذرگاههايي به عرض 5 متر آنها را احاطه كرده اند . در مقابلِ وروديهاي اصلي ، سرسراهايي بزرگتر ، و در دوسوي آنها محوّطه اي سه گوشه قرار دارد ، كه از آنها نيز براي نماز استفاده مي شود ؛ بنابراين ، از وروديِ باب ملك عبدالعزيز و باب العمره تا صحن مسجد ، سه رديف محل نماز مي باشد كه دو رديف نخست اندكي بالاتر و رديف سوم هم سطح شبستان قديم است . نمازخانه هاي نزديك مسعي ، به جاي اختلاف در سطح اندكي شيب دارند .

مساحت مسعي در زيرزمين 1600 متر ، در همكف 8400 متر و در طبقه بالا 8200 مترمربّع است . در تمام مسجدالحرام ، مجموعاً 37 محوطه چهارگوش ، هريك با 225 متر مساحت و 8 فضاي مستطيل ، هريك با 375 متر مساحت ، براي برپايي نماز ساخته شده است . گذرگاه هاي پيراموني نيز ، در مجموع 16808 متر مربع مساحت دارند و در مراسم حج و آيين هاي نماز جمعه ، از آنها هم براي نماز استفاده مي شود . بدين ترتيب ، روي هم در سه طبقه ، 63837 مترمربّع فضا براي نماز درنظر گرفته شده است .