بخش 1

1

3

تاريخ و آثار اسلامي

مكّه مكرّمه و مدينه منوّره

با تجديد نظر و اضافات

تأليف : دكتر اصغر قائدان

15

زيبايي حج

« مراتب معنوي حج ، كه سرمايه حيات جاودانه است و انسان را به افق توحيد و تنزيه نزديك مي نمايد ، حاصل نخواهد شد مگر آن كه دستورات عبادي حج به طور صحيح و شايسته ، مو به مو عمل شود . »

حضرت امام خميني ( قدس سره )

حج ، نمايشي با شكوه از اوج رهايي انسان موحّد از همه چيز جز او و عرصه پيكاري فرا راه توسن نفس و جلوه بي مانندي از عشق ، ايثار ، آگاهي و مسؤوليت در گستره حيات فردي و اجتماعي است . پس حج تبلور تمام عيار حقايق و ارزش هاي مكتب اسلام است .

مؤمنان گرچه با اين عبادت الهي آشنايي ديرينه دارند و هر سال با حضوري شورانگيز از سراسر عالم ، زنگار دل با زمزم زلال توحيد مي زدايند و با حضرت دوست تجديد ميثاق مي كنند و گرچه ميراث ادب و فرهنگ ما ، مشحون از آموزه هاي حياتبخش حجّ است ، امّا هنوز ابعاد بي شماري از اين فريضه مهمّ ، ناشناخته و مهجور مانده است .

پيروزي انقلاب اسلامي در ايران ، در پرتو انديشه هاي تابناك امام خميني ـ رضوان الله تعالي عليه ـ حج را نيز همچون ديگر معارف و احكام اسلامي ، در جايگاه واقعي خويش نشاند و سيماي راستين و محتواي غني آن را نماياند . امّا هنوز راهي دراز در پيش است تا

16

فلسفه ، ابعاد ، آثار و بركات آن شناخته و شناسانده شود و مؤمن حج گزار با آگاهي و شعور ديني ، بر آن مواقف و مشاعر ، كه محلّ هبوط ملائكة الله و وقوف انبيا و اوليا است ، گام بگذارد .

در راستاي تحقّق اين هدف بزرگ ، بعثه مقام معظّم رهبري با الهام از انديشه هاي والا و ماندگار امام راحل ( رحمه الله ) ، احياگر حجّ ابراهيمي و با بهره گيري از رهنمودهاي ارزشمند رهبر عزيز انقلاب اسلامي ، حضرت آية الله خامنه اي ـ مدّظلّه العالي ـ با تأسيس معاونت آموزش و پژوهش ، تلاش مي كند فصل جديدي فرا راه انديشمندان مسلمان و علاقمندان به فرهنگ حج و زائران و راهيان حرمين شريفين بگشايد . از اين رو ، در عرصه پژوهش ، تأليف و ترجمه ، آثار گوناگون در باره حقايق و معارف حج ، آشنايي با اماكن مقدس ، تاريخ و سرگذشت شخصيت هاي بزرگ اسلام ، بررسي رويدادها و عرضه خاطرات و بهويژه آموزش مسائل و آداب حج ، تلاش هايي را آغاز كرده است .

آنچه اكنون پيش روي خواننده قرار دارد ، برگ سبزي است از اين دفتر .

بي گمان راهنمايي و همراهي انديشوران ، از نارسايي ها خواهد كاست و در اين راه معاونت آموزش و پژوهش بعثه مقام معظّم رهبري ، از همكاري همه علاقمندان استقبال كرده ، دست آنان را به گرمي مي فشارد .

ومن الله التوفيق و عليه التكلان

معاونت آموزش و پژوهش

بعثه مقام معظم رهبري

17

بسم الله الرحمن الرحيم

مقدمه چاپ اوّل

{  إِنَّ أَوَّلَ بَيْت وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبارَكاً وَهُديً لِلْعالَمِينَ } ( آل عمران : 96 )

سپاس خداي ـ عزّ و جلّ ـ را كه بر نگارنده منت نهاد و رهنمونش شد تا در باره تاريخ و آثار اسلاميِ امّ القري و حرم امن الهي ( مكه ) و حرم رسولش ( مدينه ) دست به تأليف و نگارش زند ؛ « مكه » اي كه زماني مهبط جبرئيل امين ( عليه السلام ) و منزلگاه وحي سرمدي بود و « مدينه » كه موطن و مدفن خيرالبشر و ذريه پاك او است ؛ همان جا كه دين خدا در آن « كامل » و ختم رسولانش به او « لاحق » گرديد و خداوند تبارك و تعالي بهترين مكان روي زمين ؛ يعني خانه خود و قطعه اي از باغ بهشت يعني « روضة النبي » را در آن قرار داد و هزارها سال ، افضل مساجد عالم يعني « مسجد الحرام » و كعبه آن همواره محل عبادت و تهجّد انبيا ، اوصيا و پرستش خداي يكتا بود و پس از اسلام ، مسجد النبيِ آن ، صدها سال مكان عبادت مسلمانان و موحّدان بوده و خواهد بود .

مكّه ، سرزمين وحي و مدينه شهر رسول خاتم ، دل ميليون ها آرزومند و عاشق دلباخته را از اقصي نقاط عالم به خود متوجه مي سازد و همه ساله ، امت اسلامي را برگرد شمع وجود خود حياتي دوباره مي بخشد . جاي جاي اين سرزمين بو و نشاني از پيامبرخدا ( صلّي الله عليه وآله ) ، ائمه اطهار و صحابه راستين و جليل القدر او دارد . مكه زادگاه پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) و

18

مدينه هجرت گاه او ، كوله باري هزار و چهارصد ساله از وقايع تلخ و شيرين ، زجرها و شكنجه ها ، ايثارها و شهادت ها را پس از بعثت نبوي و هجرت محمّدي به دوش مي كشد . در حقيقت هر گوشه از اين خاك مقدس ، خاطره اي دلنشين ، آثاري گويا و شواهدي زنده از حضور بهترين مخلوق عالم داشته و يادآور خاطره جانفشاني ها و تلاش هاي آن حضرت و صحابه گرامي او در راه اعتلاي اسلام است .

اكنون ضروري است براي پاسداري از اصالت و هويّت تمدّن و فرهنگ اسلامي خود ، آثار مقدس اين سرزمين را بيابيم ، بشناسيم و بشناسانيم و سرانجام در كتيبه قلب و اوراق دل ، همچون لوحي محفوظ ثبت كنيم .

روند تخريب بسياري از اين آثار و اماكن اسلامي ، كه طي سال هاي اخير رو به گسترش است ، نگارنده را بر آن داشت تا براي حفظ و شناسايي اين پيشينه تاريخي ، به پژوهش و بررسي كامل و مستندي دست زند ، باشد تا ان شاءالله مورد عنايت و توجه محققان ، پژوهشگران و علاقمندان به تاريخ اسلام و زائران بيت الله الحرام قرار گيرد .

پژوهش حاضر ، كه بر اساس مستندترين و اصيل ترين منابع تاريخي قرون اوليه اسلامي و پژوهش هاي متأخر و جديد تهيه شده ، سير تاريخي آثار و اماكن مقدس مكّه و مدينه را از آغاز تا كنون در دو بخش مورد بررسي قرار مي دهد .

از آنجا كه بسياري از اين اماكن ـ متأسفانه ـ بر اثر حوادث طبيعي و يا اهداف مغرضانه ، دستخوش تخريب و ويراني گرديده ؛ لذا فصل هايي را هم به شناسايي دقيق آن ها اختصاص داده ايم .

در پايان ، شايسته است از اهتمام معاونت محترم آموزش و پژوهش بعثه مقام معظم رهبري و ديگر كساني كه در تهيه ، چاپ و نشر اين اثر سهيم بوده اند ، قدرداني كرده ، از خداوند متعال توفيق روز افزون آنان را درخواست نمايم .

والسلام عليكم ورحمة الله وبركاته

اصغر قائدان

5/9/1372

19

مقدمه چاپ هفتم

{  فِيهِ آياتٌ بَيِّناتٌ مَقامُ إِبْراهِيمَ وَمَنْ دَخَلَهُ كانَ آمِناً وَلِلّهِ عَلَي النّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَيْهِ سَبِيلاً . . . } . ( آل عمران : 97 )

با عنايت و الطاف حضرت ربوبي ، پس از گذشت يك دهه از چاپ نخست اين كتاب ، اكنون متن جديدي پيش روي شما است كه حاصل چندين سفر و ماه ها تلاش و كوشش است . از آنجا كه روند تغييرات و تحوّلات آثار تاريخيِ دو سرزمين مقدّسِ مكّه و مدينه بسيار وسيع ، سريع و پرشتاب است ، ارائه هرگونه اطلاعات ، پس از چندي مستلزم بازنگري و تجديد نظر خواهد بود . در مدّت نسبتاً طولاني كه از نخستين چاپ اين كتاب مي گذرد ، متأسفانه بسياري از آثار تاريخي دستخوش تخريب و ويراني و بسياري نيز خوشبختانه احيا و بازسازي شده اند و سير مراحل توسعه مسجدالحرام و مسجدالنبي ، كه از آن هنگام آغاز گشته بود ، اكنون به پايان رسيده است . از اين رو ، با تشويق ها و مساعدت هاي معاونت محترم آموزش و پژوهش بعثه مقام معظّم رهبري جناب حجة الاسلام والمسلمين آقاي سيدعلي قاضي عسكر ، كه خود از محقّقان فاضل و انديشمند هستند ، بحمدالله تأليف حاضر با اطلاعات و آمار و ارقام جديد به محضر

20

فرهيختگان و دانشوران تقديم مي گردد ؛ اميد است خوانندگان عزيز و زائران بيت الله الحرام ، اينجانب را مشمول دعاي خير خويش قرار دهند و هرگونه نقص و كاستي در اين اثر را به ديده اغماض بر اين كمترين فروگذارند يا منّت نهند و حقير را از الطاف و عنايات روشنگرانه و عالمانه خود بهره مند سازند .

در پايان لازم است از معاونت محترم آموزش وپژوهش بعثه مقام معظم رهبري ، كه مقدمات چاپ مجدّد اين اثر را فراهم ساختند تشكّر كنم و از ويراستار محترم جناب آقاي ورسه اي و نيز آقاي امامي كه متن را به دقّت نمونه خواني كرده اند و سيد صلاح موسوي و همكارانشان در مركز تحقيقات حج ، كه صفحه آرايي اثر را برعهده داشتند و ساير عزيزان در نشر مشعر ، سپاسگزاري و از خداوند سلامتي آنان را درخواست كنم .

وعلي الله التوكّل

اصغر قائدان

7/7/1384

21

زمينه

موقعيّت جغرافيايي و تاريخي شبه جزيره عربستان

شبه جزيره عربستان ، در نيمكره شمالي ، نيمكره شرقي و منتهي اليه جنوب غربي آسيا واقع شده و از مغرب به آفريقا و از شرق و شمال شرق به آسيا متّصل است . ازاين رو ، آن را « شبه جزيره » خوانده اند كه از سه سو به وسيله دريا محاصره شده و تنها سمت شمال آن خشكي است . درياهايي كه اين شبه جزيره را محاصره كرده اند عبارت اند از :

1 . درياي سرخ يا قُلزم ( بحر احمر ) درمغرب 2 . درياي عرب در جنوب

3 . خليج عدن در جنوب 4 . درياي عمّان در شرق

5 . خليج فارس در شرق 6 . درياي مديترانه درشمال غرب .

با اين توصيف ، شبه جزيره ، شكلي مربع مستطيل ، با اضلاع نامتساوي ، به خود گرفته و مجموع مساحت آن ، به بيش از 000 000 3 كيلو متر مربع مي رسد . امروزه كشورهاي عربستان سعودي ، يمن ، قطر ، امارات متحده عربي ، بحرين ، عمّان ، كويت ، اردن ، سوريه ، لبنان و فلسطين ، در مجموع ، شبه جزيره را تشكيل مي دهند .

جغرافي دانان در تعيين « مرز شمالي » شبه جزيره ، دچار اختلاف شده اند ، ليكن بر اين مطلب متفق اند كه خطي ممتد از ساحل درياي مديترانه تا كناره رود فرات ، مرز تقريبي آن را تشكيل مي دهد . در منتهي اليه شمالي درياي سرخ ، دو خليج به نام هاي « عقبه » در شرق و « السويس » در غرب ، شبه جزيره را به « صحراي سينا » و سپس « آفريقا »

22

متصل مي سازد . حداكثر طول شبه جزيره 23 درجه يا 2500 كيلومتر و حداكثر عرض آن ( ميان درياي سرخ و خليج فارس ) هزار كيلومتر است .

جغرافي دانان عرب ، شبه جزيره را به شش بخش تقسيم كرده اند :

1 . تِهامَه

به قسمت غربي كوه هاي « سراة » ، كه از شمال به جنوب شبه جزيره به موازات درياي سرخ كشيده شده « تِهامه » مي گويند كه از دامنه آن ، تا سواحل درياي سرخ را در بر مي گيرد . نام ديگر آن « غَور » است . از آن رو « تِهامَه » ناميده اند كه حرارت و گرماي آن زياد و باد آن كم است ^{( 1 )} و ديگر آن كه سرزمين پست و ساحلي است . جده ، مكه و نيمي از مدينه را جزو تِهامه دانسته اند . ^{( 2 )}

2 . حِجاز

به قسمت شرقيِ كوه هاي سراة و حدّ فاصل ميان ارتفاعات نجد و شرق تِهامه ، « حجاز » گفته اند كه به شمال يمن منتهي مي شود . حجاز از « حَجَز » به معناي حاجِز و مانع است ^{( 3 )} و چون ميان تهامه و نجد فاصله و مانع ايجاد كرده است ، آن را حجاز خوانده اند . ^{( 4 )} شهر طائف و نيمي از مدينه در اين بخش واقع است .

3 . نَجْد

نجد ، ناحيه اي است مرتفع كه پس از حجاز و ميان يمن ، صحراي سماوه ، عروض و عراق واقع شده و چون از ديگر نواحي مرتفع تر است ، آن را « نجد » خوانده اند . اين قسمت از شمال به « بادية السَّماوه » و از جنوب به « يمن » محدود است و لذا

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ياقوت حموي ، معجم البلدان ، ج2 ، صص63 و 64 ؛ ابن منظور ، لسان العرب ، ج2 ، ص59

2 . ياقوت حموي ، همان ، ج2 ، ص219

3 . ابن منظور ، همان ، ج3 ، ص219

4 . ياقوت حموي ، همان ، ج2 ، صص218 و 219

23

قسمت مركزي عربستان را تشكيل مي دهد . رياض پايتخت عربستان ، در اين ناحيه قرار دارد .

4 . يَمَن

كشور يمن در جنوب حجاز و نجد ؛ يعني در منتهي اليه جنوب غربي شبه جزيره واقع است و از حاصل خيزترين نقاط شبه جزيره به شمار مي رود . يمن از مجاورت نجد تا خليج عدن و درياي عرب ادامه دارد و از طرف مشرق با « حَضْرَمَوتْ » و درياي عمّان همسايه است .

5 . عَروض

ناحيه عروض ، شامل يمامه ، عمّان ، بحرين و اَحساء است . از اين رو ، « عروض » ناميده اند كه ميان نجد ، يمن و عراق فاصله ايجاد كرده است . ^{( 1 )}

6 . حَضْرَمَوت و اَلْمَهَرَه ^{( 2 )}

ناحيه وسيعي است در شرق عدن و در كناره دريا با نام حضرموت ، كه صحراي « احقاف » در مجاورت آن بوده است . گويند حضرت هود در اين منطقه به خاك سپرده شده است . بعضي آن را منتسب به « حَضْرَمَوت بن قحطان » دانسته اند .

از اين منطقه در تورات ، با نام « حاضر ميت » ، يعني نخستين ساكن ، ياد شده است . ^{( 3 )}

همچنين حضرموت و اَلْمَهَره را منطقه اي وسيع در كنار عمّان و عدن دانسته اند . اَلْمَهَره از « مَهَرَةِ بن حيدان » گرفته شده و نيز نام قبيله اي بوده است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . پيشين ، ج4 ، ص112 ؛ ابن منظور ، همان ، ج9 ، ص137

2 . بعضي آن را اَلْمَهْره تلفظ كرده اند ولي صحيح آن اَلْمَهَره است ( ياقوت حموي ، همان ، ج 5 ، ص234 )

3 . ياقوت حموي ، همان ، ج2 ، ص270 ؛ ابن منظور ، همان ، ج3 ، ص219 ؛ جواد علي ، المفصّل في تاريخ العرب قبل الاسلام ، ج1 ، صص185 ـ 167

24

بيابان ها و صحراهاي شبه جزيره

بخش بيشتري از اين شبه جزيره را صحراها و كويرهاي خشك و سوزان تشكيل مي دهد كه نه تنها قابل سكونت نيست بلكه گذر از آن نيز به راحتي امكان پذير نمي باشد . زمين شناسان ، عربستان را دنباله صحراي بزرگ آفريقا مي دانند كه به وسيله رود نيل و درياي سرخ از هم جدا شده است .

صحراهاي آن عبارت اند از :

1 . بادية الشّام

و آن در شمال شبه جزيره است و از حدود فلسطين تا جنوب غربي عراق ادامه دارد . حدود جنوبي آن نسبتاً آباد و داراي واحه هاي قابل سكونت است . ^{( 1 )} اين بخش از صحرا را ، كه امروزه بخشي از سوريه است ، « بادية السَّماوه » نيز نام نهاده اند .

2 . نَفُود ^{( 2 )}

ناحيه نَفُود صحرايي است وسيع ، با شنهاي نرم و سرخ ، كه وسعت آن به هفتاد هزار كيلومتر مربع مي رسد . اين صحرا ميان جوف ، جبل شَمَّر و نجد واقع است . منطقه مذكور پر از توده هاي بزرگ ريگ و شن بوده و ميان آن ها درّه هاي عميقي است كه هيچ گاه آب به اعماق آن نمي رسد .

3 . الدَّهْناء ^{( 3 )}

اين صحرا از شمال شرقي به جنوب شرقي عربستان امتداد دارد و در شمال

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . در اين سرزمين ، غزوه « دومة الجندل » در زمان پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) رخ داد كه هدف از آن ، سركوبي قبايل سركش اين منطقه و زير نفوذ گرفتن تحركات نيروهاي روم و فراهم ساختن درگيري هاي آينده با آنان بود .

2 . نَفُود ، از ماده « نَفَد » به معناي قطع كردن است ( ابن منظور ، همان ، ج14 ، ص228 ) .

3 . دَّهْناء ، به فلات يا مكاني گفته مي شود كه همه آن رمل و شن باشد . ( ابن منظور ، همان ، ج4 ، ص435 ) .

25

حَضْرَمَوتْ ، ميان الرُّبْع الخالي و نَفُود واقع شده و به صحراي سرخ نيز معروف است ؛ كويري است بيكران و چندان سخت و صعب العبور كه پاي هيچ كس به آن نرسيده و حتي صحرانشينان نيز از پيمودن آن عاجزند . ^{( 1 )} دهناء ميان نجد ، كويت و احساء واقع شده كه از شمال غربي به سمت جنوب شرقي امتداد يافته است .

4 . اَلرَبْعُ الخالي

كوير بسيار وسيعي است به اين نام كه در قسمت جنوب شرقي شبه جزيره واقع شده ، و تمام منطقه جنوب و جنوب شرقي عربستان ، جز سواحل عمّان را فرا گرفته است . وسعت آن به 500000 كيلومتر مربع مي رسد و از بزرگترين صحراهاي شني جهان است .

5 . احقاف

به صحراهايي واقع در شمال شرقي حَضْرَمَوت در مشرق يمن و دهناي جنوبي احقاف گفته مي شود . گويند حادثه تاريخي كه در سوره احقاف از آن ياد شده ؛ يعني هلاكت قوم عاد ، در اين منطقه رخ داده است . همچنين گفته اند قبر پيامبر آنان ؛ حضرت هود نيز در اين مكان است . ^{( 2 )}

شبه جزيره در بستر تاريخ

شبه جزيره ، از هزاره اول قبل از ميلاد ، به سه قسمت عمده تقسيم مي شده است :

1 . عربستان سعيد ( خوشبخت ) ^{( 3 )}

ابن بخش ، يكي از متمدّن ترين بخش هاي سه گانه است كه از هزاره اول قبل از ميلاد داراي تمدّني با شكوه بوده است . عربستان سعيد در منتهي اليه جنوب شبه جزيره واقع

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ياقوت حموي ، همان ، ج5 ، ص493

2 . پيشين ، ج1 ، ص116

3- Arabia Eelix .

26

شده و داراي موقعيتي به شكل مثلث است كه امروزه كشور يمن در آن واقع است . در اين قسمت ، دولت هاي مَعينيان ، قَتَبان ، سَبا ^{( 1 )} ، حَضْرَمَوتْ ، حِمْيَريان و حَبَشيان ^{( 2 )} يكي پس از ديگري به حكومت رسيده اند و آخرين دولت آن مقارن ظهور اسلام ، دست نشانده دولت ساساني ايران بودند كه نخستين حاكم آن وهرز ديلمي و آخرين آن بازان است . با نامه اي كه پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) براي بازان نوشت ، وي و ايرانيان ساكن در اين منطقه ، همه مسلمان شدند . آنان نقش بسزايي در دفع فتنه اسود عَنْسي ـ پيامبر دروغين ـ داشتند .

2 . عربستان صخره اي ^{( 3 )}

بر اساس نظر بطلميوس ، اين قسمت ، از شبه جزيره سينا و دامنه متصل به آن ؛ يعني از فلسطين تا اردن بوده است . از حكومت هاي اين سرزمين مي توان به نبطيان اشاره كرد كه پايتخت آنان « بِطرا » يا « پترا » بوده و بعدها « پالْميرا » يا « تَدْمُر » رونق يافت و جاي آن را گرفت . چون كاخ ها و خانه هاي مردم اين منطقه در دل كوه حفاري شده ، آن را « عربستان صخره اي » ناميده اند . شايان يادآوري است ، در قرن نهم قبل از ميلاد ، حدّ شمالي آن ، تا دمشق مي رسيده است . ^{( 4 )} امروزه شهر پترا از شهرهاي توريستي كشور اردن است كه همه شهر با قصرها ، منازل ، معابد ، ورزشگاه و قبور در داخل كوه حفاري شده و در قرآن كريم هم از آن ياد شده است . {  وَكانُوا يَنْحِتُونَ مِنَ الْجِبالِ بُيُوتاً آمِنِينَ } . ^{( 5 )}

3 . عربستان صحرايي ^{( 6 )}

عربستان صحرايي ، بيابان هاي وسيع حدّ فاصل ميان عراق و شام ؛ يعني همان

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . « دولت سبا » از بزرگترين دولتهاي عربستان سعيد بوده است . در قرآن كريم ( سوره سبا ) نام ملكه « بلقيس » به عنوان پادشاه دولت سبا ذكر شده است .

2 . ابرهه معروف ، كه براي تخريب كعبه به سوي مكه لشگر كشيد ، از حاكمان اين دولت است .

. silop oreH -

4 . جواد علي ، همان ، ج1 ، ص166

5 . حجر : 82

. atreieD iabarA -

27

بادية الشام را شامل مي شده است . رودخانه فرات مرز شرقي آن و عربستان سعيد مرز جنوبي آن بوده و در سمت شمال غربي و غرب ، به عربستان سنگي متصل مي شده است . ^{( 1 )} دولت هاي غساسنه و لَخَميان در اين مناطق حكومت مي كردند كه هنگام ظهور اسلام و انجام فتوحات در شمال شبه جزيره ، منقرض و بسياري از مردم آن به اسلام گرويدند .

عرب و اقسام آناصطلاح « عرب » در اصل به معناي « بدوي » و صحرانشين بوده است ؛ زيرا « عُربَه » در عبري به معناي صحرا است و عرب به معناي صحرانشين است . ^{( 2 )} در كتيبه هاي شلمنصر سوم و ديگر كتيبه هايي كه در جنوب و يا شمال شبه جزيره كشف شده ، لفظ عرب به صحرانشينان يا بدويان ـ نه شهرنشينان ـ اطلاق شده است . در قرآن كريم نيز چندين بار لفظ عرب يا اعراب آمده است ؛ از جمله :

{ . . . قالَتِ اْلأَعْرابُ آمَنّا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا . . . } ^{( 3 )} ؛ {  اْلأَعْرابُ أَشَدُّكُفْراًوَنِفاقاً . . . } . ^{( 4 )}

در اين جا منظور از اعراب ، باديه نشينان هستند نه مردم ساكن شهرها و اين كه « تَعَّرُب بعد الهجرة » منع شده ؛ يعني اعرابي شدن و صحرانشين شدن پس از هجرت و پذيرش اسلام ، موجب كفر و خروج از دين است و اما در مورد آيه {  إِنَّا أَنزَلْنَاهُ قُرْآناً عَرَبِيّاً . . . } بايد گفت : قرآن به لهجه عرب ؛ يعني ساكنان شهرها و بهويژه قريش نازل شده است . شايان گفتن است بعضي به سبب انتساب به « يعرب بن قحطان » آنان را عرب خوانده اند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . جواد علي ، همان ، ج1 ، ص164

2 . ابن منظور ، همان ، ماده « عربه » .

3 . حجرات : 14

4 . توبه : 97

28

الف : تقسيمات نژادي عرب :

بيشتر علماي انساب ، عرب را به سه قسمت تقسيم كرده اند :

1 . عرب عاربه :

آنان عرب خالص اند كه به سبب انتساب به يَعرب بن قحطان ، « اعراب قحطاني » و به سبب سكونت در يمن « اعراب يماني » ناميده مي شوند . ^{( 1 )} عرب عاربه در مناطق جنوبي ساكن بودند و پس از خراب شدن « سد مَأرِب » به سمت شمال شبه جزيره رفتند و برخي در غَسّان ، برخي ديگر در يثرب ( مدينة النبي ( صلّي الله عليه وآله ) ) ساكن شدند . دو قبيله اوس و خزرج كه به انصار معروف اند ، از اعراب قحطاني و عاربه هستند .

2 . عرب مُسْتَعْربه

آنان عرب ناخالص اندكه به سبب مجاور بودن بااعراب خالص و يا اختلاط و امتزاج با آنان ، عرب شدند . ^{( 2 )} عرب مستعربه بيشتر در مركز شبه جزيره و حجاز زندگي مي كردند و چون نسل ايشان به « عدنان » ، جدّ بيستم پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) مي رسد ، آنان را « اعراب عدناني » و نيز ازآن رو كه ازنسل اسماعيل ( عليه السلام ) هستند ، « اعراب اسماعيلي » خوانده اند . قريش ، كه پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) و بني هاشم از ميان آنان هستند و نيز ثقيف ، از اعراب مستعربه مي باشند .

3 . عرب بائده

اينان چون از ميان رفته اند ، عرب « بائده » نام گرفته اند . اقوام عاد ، ثَمود ، طَسْمْ ، جُدَيْس ، اُمَيم ، جاسِم و عَبيل از اين دسته هستند . ^{( 3 )}

ب ـ تقسيمات اجتماعي عرب

اعراب از لحاظ اجتماعي و حيات معيشتي ، به دو دسته مهم تقسيم شده اند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . جواد علي ، همان ، ج1 ، ص354

2 . همان ، ج1 ، ص355

3 . همان ، ج1 ، صص168 و 298

29

اهل وَبَرْ

اين دسته به تمام اعرابي اطلاق مي شود كه در بيابان ها روزگار مي گذرانند و حيات معيشتي آنان صحرايي است و به سرزميني وابستگي ندارند . اين گروه از اعراب ، در خيمه هايي كه از وَبَرْ يا پوست بافته مي شود ، به سر مي برند . آنان همواره براي دستيابي به چراگاه هاي جديد و نيز تغذيه حيوانات خود ، در حال جا به جايي از مكاني به مكان ديگر هستند .

بديهي است طبيعت خشك و بيابان هاي سوزان و كمبود آب ، مراتع و نيز زندگي سخت ، از آنان عناصري جنگجو ، مبارز ، مقاوم ، خشن و انعطاف ناپذير ساخته است .

اهل مَدَر

مَدَري ها كساني هستند كه در شهر ساكن بوده اند . مَدَر به معناي گِل و خشت است . چون آنان داراي خانه هاي ساخته شده از گِل و خشت بوده اند . بديهي است زندگي شهرنشيني و ماندن در يك مكان ، آنان را داراي زندگي و خصوصياتي متفاوت از باديه نشينان كرده وبه تبع آن ، تا حدي ازنعمت سواد ، فرهنگ و تمدّن برخوردار شده اند .

دين در شبه جزيره

پيش از ظهور اسلام ، در هر يك از اكناف و گوشه هاي شبه جزيره ، نوعي پرستش و دين خاص رواج داشت . انواع پرستش و يا اديان نسبتاً مطرح ، از ابتدا تا مقارن ظهور اسلام عبارت بودند از :

1 . پرستش ارواح و مظاهر طبيعت

در اين منطقه ، نمادهاي طبيعت و ارواح ، پرستش مي شدند . ستاره پرستي ، آفتاب پرستي ، پرستش ماه و زهره در ميان اعراب جنوبي مرسوم بوده است .

اعتقاد به روح ، جن ، فرشته و غول از مظاهر پرستش ارواح و اجسام در ميان آنان

30

است . در قرآن كريم نيز به پرستش فرشتگان و ملائكه به عنوان « دختران خدا » ^{( 1 )} و نيز پرستش « جن » در ميان ايشان اشاره شده است . ^{( 2 )} بنابراين ، تعدّد خدايان و شرك در شبه جزيره رواج كامل داشته است .

2 . يهود

در مورد ورود يهود به شبه جزيره اختلافات فراواني است و ما اين مطلب را در بخش مدينه ، به طور مفصل بررسي خواهيم كرد . يهوديان ، بيشتر در حجاز ؛ يعني شهرهاي يثرب ، تيماء و خيبر و نيز در يمن زندگي مي كردند . تعدادي از مردم حيره و غسّان نيز به اين دين گرويده بودند . گفتني است ، يهوديان ياد شده ، از آراميان و عربان نو يهودي بوده اند ، نه از نژاد اسرائيل فرزند ابراهيم ( عليه السلام ) . ^{( 3 )}

3 . مسيحيّت

امپراتوري روم ، همواره در پي فرصت بود تا بر بخشي از مناطق شبه جزيره ، كه از لحاظ سوق الجيشي براي مقابله با دولت ساسانيان داراي اهميت فراواني بود ، از طريق اقدام نظامي و يا فرهنگي تسلّط يابد و چون بسياري از اقدامات نظامي او به نتيجه نرسيد ، كوشيد از راه اشاعه مسيحيت ، جاي پايي در اين مناطق باز كند . نخستين گام را امپراتور روم كنستانتين برداشت و در سال 356 ميلادي هيأتي مسيحي به رياست تئوفيليوس به سوي جنوب شبه جزيره ؛ يعني يمن فرستاد . اين هيأت كليساهايي در عدن ( سرزمين حميريان ) ساخت كه معروف ترين آن ها كعبه نجران بود . مردم نجران در سال 500 ميلادي به وسيله فيلمون قدّيس با مسيحيت آشنا شدند . اين منطقه پس از چندي از مهمترين پايگاه هاي مسيحيت شد و هنگام ظهور اسلام ، پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) مسيحيان اين مركز را به مباهله دعوت كرد ، ولي آنان نپذيرفته و پرداخت جزيه را پذيرا شدند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . زخرف : 18 و 19

2 . سبا : 39 و 40

3 . جواد علي ، همان ، ج6 ، صص34 ـ 30

31

4 . زرتشتي گري

در شبه جزيره ، اقليتي پيرو دين زرتشت بوده و در ميان اعراب به مجوس شهرت داشته اند . البته گفتني است بيشتر زرتشتيان ساكن در شبه جزيره ، ايرانياني بودند كه در يمن ، عمّان وبحرين سكونت داشتند . همچنين گرايش هايي به مانويت نيز در بعضي اعراب قريش ديده مي شده ^{( 1 )} و در مناطق حيره نيز به سبب نزديكي به ايران زرتشتي گري رايج بوده است .

5 . حنفا

تا كنون « حنيف » به عنوان دين مطرح نبوده و در گذشته كساني را كه پيرو دين ابراهيم ( عليه السلام ) بوده اند ، حنيف يا حنفا خوانده اند . پايه هاي اين اعتقاد بر يكتاپرستي و نفي شرك استوار بوده است . خداوند در قرآن كريم دين ابراهيم ( عليه السلام ) را اين گونه وصف مي كند : {  ما كانَ إِبْراهِيمُ يَهُودِيّاً وَلا نَصْرانِيّاً وَلكِنْ كانَ حَنِيفاً مُسْلِماً وَما كانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ } . ^{( 2 )}

شايسته است گفته شود كه پيروان اين اعتقاد در شبه جزيره بسيار اندك بوده اند . آنان با تعقل و رأي و نظر خود ، از پرستش بت ها و ساير خدايان خودداري كرده ، به اعتكاف مي پرداختند . براي بت ها قرباني نمي كردند و آنان را نمي پرستيدند . از عادات بد جاهلي به دور بودند و حج را همانند عصر ابراهيم ( عليه السلام ) انجام مي دادند . آباء و اجداد پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) همه بر اين دين بوده اند .

6 . بت پرستي

از زمان بناي كعبه به دست حضرت ابراهيم ( عليه السلام ) ، آيين توحيدي و دين حنيف در مكه رواج يافت و حضرت اسماعيل ( عليه السلام ) نيز آن را تداوم بخشيد . مردم آن عصر تقدس و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . پيشين ، همان جا .

2 . آل عمران : 67

32

احترام ويژه اي نسبت به كعبه قائل بودند و هرگاه كساني از آنان به سفر رفته و يا مهاجرت مي كردند ، قطعه اي از سنگ هاي كعبه يا حرم را همراه خود مي بردند و به آن تبرّك مي جستند و آن قطعه از سنگ را براي بزرگداشت كعبه نزد خود حفظ كرده و محترم مي شمردند . ديري نپاييد كه اين سنگ ها را تراشيدند و به اشكال و صور مختلف درآوردند . به اين صورت ، بت پرستي در شبه جزيره رواج يافت . آغاز بت پرستي را بايد از زمان تسلط قبيله « خزاعه » بر مكه و تبعيد « جُرهميان » دانست . ^{( 1 )}

با تسلّط عمرو بن لُحيّ خُزاعي بر مكه ، براي نخستين بار آيين بت پرستي رواج يافت . بر اساس گفته پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) ، او نخستين كسي بود كه دين حضرت ابراهيم ( عليه السلام ) را تغيير داد و بت ها را به پاي داشت . ^{( 2 )} از اين زمان ، هر قبيله و يا حتي هر خانواده اي براي خود بت هايي از سنگ ، كه به آن « وثن » و نيز بت هايي از چوب يا طلا و نقره ، كه به آن « صنم » گفته اند ، مي ساختند . بعضي از بت ها ميان چند خانواده و يا حتي چند قبيله مشترك بود .

بت « لات » ازمعروف ترين آن ها تا هنگام ظهور اسلام ، به صورت سنگ چهار گوش سفيد و مظهر انسان بود .

بت لات ، زير مئذنه كنوني مسجد طائف قرار داشت مسلمانان پس از خراب كردن آن ، در جايش مسجدي بنا نهادند ؛ ^{( 3 )} آن مسجد اكنون نيز موجود است .

بت « مناة » از ديگر بت هاي مشهور عرب بود كه قبيله اوس و خزرج در يثرب آن را مي پرستيدند . هنگام ظهور اسلام نيز 360 بت در داخل كعبه و ده ها بت نيز ميان صفا و مروه بود كه پيامبرخدا ( صلّي الله عليه وآله ) با فتح مكه ( سال هشتم هجري ) وارد كعبه شدند و تمام بت ها را در هم شكستند . ديري نپاييد با انجام سريه هايي به نقاط مختلف ، شبه جزيره را از لوث وجود هرگونه بت پرستي و مظاهر شرك پيراستند . به رغم ترويج آيين بت پرستي ، كما كان بعضي از آداب و رسوم دين حنيف ؛ يعني بزرگداشت كعبه ، طواف بيت ، انجام حج

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن هشام ، سيرة النّبويه ، ج1 ، ص77 ؛ آنان از فرزندان « جرهم بن قحطان » بوده اند كه از جنوب شبه جزيره به اين مكان آمده و به آنان قحطانيان يا اعراب عاربه گفته مي شد .

2 . پيشين ، همان جا .

3 . جواد علي ، همان ، ج5 ، ص229

33

در ماه هاي حرام و نيز انجام عمره ، وقوف در عرفات ، مُزْدَلفَه ، قرباني و هَدْي شتران ، تلبيه حج با آميزه اي از شرك به اجرا در مي آمد . براي نمونه ، قبايل كنانه و قريش در هنگام مُحْرم شدن چنين تلبيه مي گفتند :

« لَبَّيْك ، اَللَّهُمَّ لَبَّيْك ، لَبَّيْكَ لا شَرِيكَ لَكَ إِلاّ شَرِيكٌ هُوَ لَكَ ، تَمْلِكُهُ وَمَا مَلَك » .

بايد افزود كه هر يك از قبايل ، براي خود تلبيه مخصوص داشتند . ^{( 1 )} هنگامي كه اسلام ظهور يافت . حج را جلوه اي ديگر بخشيد و آن را از هرگونه شرك و عادات جاهلي و امتيازات نابايسته ، كه در دست اهل « حُمسْ » ^{( 2 )} قرار داشت ، پيراست و آن را به عبادتي خاص براي خداوند يكتا تبديل كرد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . يعقوبي ، تاريخ اليعقوبي ، ج1 ، ص300

2 . قبل از اسلام ، قريش كه خود را اهل حُمسْ مي دانستند ، امتيازاتي براي خويش در انجام حج قائل مي شدند ؛ از جمله ، كساني كه مي خواستند طواف كنند ، بايد از قريش جامه مي گرفتند و اگر كسي نمي توانست جامه اي بگيرد ، بايد برهنه طواف مي كرد . قريش خود را ساكن و صاحب حرم مي دانستند و در عرفات و مشعر وقوف نمي كردند . خداوند در قرآن كريم آنان را فرمان داد ؛ « ثُمَّ أَفِيضُوا مِنْ حَيْثُ أَفَاضَ النَّاسُ . . . » .

34

آشنايي با كشور عربستان

1 . حدود و موقعيّت طبيعي و جغرافياييكشور عربستان يكي از بزرگ ترين كشورهاي محدوده شبه جزيره است كه در جنوب غربي آسيا واقع شده و با 000/240/2 كيلومتر مربع وسعت ، دوازدهمين كشور جهان است و 80 % مساحت اين شبه جزيره را به خود اختصاص داده است . اين كشور از دو سو در محاصره دريا است ؛ از غرب ، درياي سرخ و از شرق ، خليج فارس آن را احاطه كرده است . همچنين كشورهاي اردن ، عراق و كويت در شمال و شمال غرب و امارات متحده عربي ، قطر ، عمّان در شرق و كشور يمن در جنوب از همسايگان آن هستند .

عربستان ميان طول 56 ـ 40/34 درجه و عرض 32 ـ 30/16 درجه در شمال خط استوا ؛ يعني در نيمكره شمالي و نيمكره شرقي واقع شده است . « مرز غربي » آن را سواحل درياي سرخ تشكيل مي دهد كه از خليج عقبه در شمال تا ميدي به طول 2400 كيلومتر امتداد مي يابد و نيز از عقبه تا رأس مشعاب 1700 كيلومتر مسافت دارد . مرز ساحلي درياي سرخ در مجموع به 1800 كيلومتر مي رسد .

مرز شرقي در امتداد آب هاي خليج فارس از ميان منطقه بي طرف ( سعودي ـ كويتي ) از سمت شمال آغاز و به دهكده « سولي » در جنوب ، كه ساحلي رملي است ، ختم مي گردد . طول مرز عربستان با خليج فارس 610 كيلومتر و طول ساحل شرقي از رأس

35

مشعاب تا قطر 600 كيلومتر و از ميدي تا خليج فارس 1760 كيلومتر ذكر شده است . ^{( 1 )}

مرز شمالي از رأس شيخ حميد بر خليج عقبه تا رأس الخفجي بر خليج فارس 1360 كيلومتر ذكر شده است . از سمت جنوب نيز به مرزهاي يمن متصل است كه از جيزان تا الحدود ، 1700 كيلومتر طول دارد .

براساس آخرين آمارگيري جمعيت درسال 2005م . ( ؟ ؟ ؟ 1426ق . / 1371ش . ) جمعيت عربستان 000/500/26 نفر بوده كه شامل افراد بومي و مقيم ( و غير بومي ) هستند . ^{( 2 )}

2 . آب و هواي عربستانعربستان داخل كمربند سرزمينهاي مداري است . چون بادهاي خشك شمال شرقي در آن ميوزد ؛ داراي آب و هواي خشك و سوزان است . البته به جز نواحي جنوب غربي ( اقليم عسير ) ، كه بين دو اقليم موسمي ؛ يعني هند در شرق و حبشه ( اتيوپي ) در جنوب غربي قرار دارد .

از آن جا كه عربستان داراي بادهاي اين دو اقليم است ، گاهي باران هاي موسمي تابستاني در آن مي بارد . قسمت هاي شمالي عربستان نيز از آب و هواي درياي مديترانه و بادهاي آن تأثير مي پذيرد . به سبب اين موقعيت ويژه آب و هوايي ، تفاوت دما در شب و روز و تابستان و زمستان آن زياد است ؛ مثلاً در ماه ژانويه ( دي ماه ) پايين ترين دماي هواي مدينه 2 درجه و بالاترين آن 6/24 درجه است و نيز در ماه ژوئيه ( تير ماه ) پايين ترين دما 2/17 درجه و بالاترين آن 44 درجه است . ^{( 3 )}

رطوبت هواي عربستان بيشتر ناشي از بخار آب هاي درياي سرخ و خليج فارس است . فصل بارندگي در اين كشور از ماه اكتبر ( مهر ماه ) آغاز و در ماه مي ( ارديبهشت ) پايان مي پذيرد . به استثناي اقليم عسير در جنوب ، كه به سبب وجود بادهاي موسمي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . صادق الشريف ، عبدالرحمان . جغرافية المملكة العربية السعوديه ، ص10

2 . همان جا .

3 . بكري و ديگران . جغرافية المملكة العربية السعوديه ، ص43

36

جنوب غربي ، در فصل تابستان نيز بارندگي دارد . باران هاي عربستان به صورت ناگهاني و غافلگيرانه است و پس از جاري ساختن سيل هاي عظيم ، در مدت كوتاهي ناگهان قطع مي شود . شهر مكه و خانه كعبه تاكنون به سبب اين سيل ها خسارت هاي جدّي ديده است .

ريزش باران ها در طول سال منظم نيست . گاه اندك و گاه بسيار زياد است . طول روزهاي بارندگي در سال ، از 3 تا 40 روز است . بالاترين ميزان بارش شهر مدينه در دي ماه است كه به 3/8 ميلي متر مي رسد و پايين ترين آن در آذر ماه ، 2 ميلي متر و در بقيه ماه ها نيز بارندگي ندارد . مجموع بارندگي اين شهر در سال به 3/14 ميلي متر مي رسد . ^{( 1 )}

3 . توليدات زراعي و صنعتي در عربستانبهترين توليدات زراعي و صادرات غذايي عربستان خرما است كه بيش از 15 ميليون نخله خرما در آن كشور وجود دارد . از ديگر محصولات آن عبارت است از : گندم ، جو ، ذرّت ، توتون ، قهوه و صيفي جات . مهم ترين صنايع و توليدات صنعتي آن عبارت اند از تصفيه و پالايش نفت ، صنايع آهن ، سيمان ، شيشه و پلاستيك ، آلومينيوم ، صنايع شيميايي ، پتروشيمي و استخراج سنگ مرمر .

معادن مهم عربستان عبارت اند از : نفت ( دوّمين توليد كننده نفت جهان ) ، گاز طبيعي ، طلا ، نقره ، آهن ، كرم ، منگنز ، سولفور ، سرب ، نمك ، باروت و . . . ^{( 2 )}

4ـ فرودگاه هاي عربستانعربستان داراي چندين فرودگاه بين المللي و داخلي است كه ارتباط اين كشور با خارج و يا شهرهاي داخلي را ميسّر مي سازد . اين فرودگاه ها عبارت اند از :

1 . فرودگاه بين المللي جَدّه ؛ اين فرودگاه به نام « ملك عبدالعزيز » در فاصله 19 كيلومتري شهر جدّه در زميني به وسعت 1050 كيلومتر مربع بنا شده و يكي از

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بكري و ديگران ، جغرافية المملكة العربية السعودية ، صص47 و 48

2 . همان ، صص120 ـ 99

37

پيشرفته ترين فرودگاه هاي جهان است . اين فرودگاه كه بر روي بيش از چهل شركت هواپيمايي خارجي باز است ، هر هفته پنجاه پرواز در آن انجام مي گيرد . فرودگاه در سال 1981م . ( 1358ش . افتتاح شده و داراي سه پايانه ( ترمينال ) است :

الف ـ پايانه جنوبي كه مخصوص خطوط هوايي سعودي است .

ب ـ پايانه شماره دو ، كه به مسافران شركت هاي هوايي خارجي اختصاص دارد .

ج ـ پايانه مخصوص زائران كه براي جابه جايي هشتاد هزار نفر زاير در يك زمان پيش بيني شده است .

2 . فرودگاه بين المللي « ظهران »

3 ـ فرودگاه مدينه منوره ، كه در سال 1383 نخستين پرواز از زائران ايراني به فرودگاه مدينه هم صورت گرفت .

4 ـ فرودگاه « طائف » .

5 ـ فرودگاه « رياض » .

اين كشور همچنين داراي 25 فرودگاه مخصوص پروازهاي داخلي است كه شهرهاي عربستان را به يكديگر مرتبط مي سازد . ^{( 1 )}

5 . بنادر مهم عربستانعربستان داراي چندين بندر مهم در نواحي شرقي و غربي است :

1 ـ جُدِّه ؛ از مهمترين بندرهاي عربستان است . بعضي آن را به سبب وجود قبر حضرت حوّا ، جَدّه انسان ها « جَدِّه » ناميده اند ؛ ليكن نام صحيح آن « جُدَّه » ، به معناي مكان متصل به دريا است . گروهي آن را به « جُدّة بن حزم بن ريان بن حلوان . . . بن قضاعة » نيز منتسب ساخته اند . ^{( 2 )}

اين شهر اكنون به وسيله بزرگراهي به نام « هجرت » به مكه متصل مي شود . طول آن 60 كيلومتر و مسافتش تا مدينه 425 كيلومتر است . اين شهر به جهت داشتن فرودگاهي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . وزارة الاعلام الشؤون الاعلامية لاعلام الداخلي ، في خدمة ضيوف الرحمن ، ص23

2 . ياقوت حموي ، همان ، ج2 ، ص114

38

بين المللي و بندري بزرگ موقعيتي ويژه دارد و مورد توجه است . فعاليت هاي اقتصادي و عمراني در آن نسبت به گذشته به طور چشمگيري افزايش يافته و جمعيت آن بالغ بر 000/250/1 نفر مي باشد .

2 ـ ظهران ؛ از ديگر بنادر مهم عربستان است كه در ساحل خليج فارس در سمت مشرق واقع شده و از مهم ترين مناطق و حوزه هاي نفتي اين كشور است .

نقشه عربستان