بخش 2

39

بخش اول

تاريخ و آثار اسلامي مكه مكرّمه

41

فصل اول

مكّه مكرّمه در بستر تاريخ

43

الف ) موقعيّت جغرافيايي مكّه مكرمهشهر مقدس مكّه ، در غرب نجد واقع است و آن را جزو تهامه دانسته اند . اين شهر از شمال به مدينه ، از مشرق به نجد و رياض ، از جنوب به يمن و از مغرب به جدّه محدود مي شود . طول آن 78 درجه وعرض آن 23 درجه است و در اقليم دوم قرار مي گيرد . ^{( 1 )}

ارتفاع تقريبي آن از سطح دريا 270 متر است وفاصله اش تا جدّه ، با بزرگراه جديدي كه احداث شده ، به 60 كيلومتر كاهش يافته و به وسيله بزرگراه هجرت با مدينه نيز 425 كيلومتر فاصله دارد . شهر مكه ميان دو رشته كوه محصور شده و ازاين رو ، بناي آن از دور ديده نمي شود . اين دو رشته كوه عبارت اند از :

1 . كوه فلق يا فلح ؛ در شمال مكه واقع است كه به سمت غرب ادامه مي يابد .

2 . قُعَيْقُعان ؛ رشته كوهي است كه كوه هاي هندي ، لُعْلُع ، كَدّي ^{( 2 )} از جمله ارتفاعاتي هستند كه در آن قرار دارند .

شهر ، از سمت شمال به جنوب حالت شيب و سرازيري دارد . سمت شمال را مَعْلاة

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ياقوت حموي ، همان ، ج5 ، ص181

2 . پيامبرخدا ( صلّي الله عليه وآله ) و سپاه اسلام در سال هشتم هجري ، هنگام فتح مكه از ميان اين كوه ها به داخل شهر وارد شدند .

44

و سمت جنوب را مَسْفَله گويند .

شهر مكه 2500 سال قبل از ميلاد مسيح ( عليه السلام ) محل توقف و اقامت كاروانياني بوده كه در راه يمن و شام رفت و آمد داشتند و از اين رو ، موقعيت بسيار ممتاز و سوق الجيشي به آن بخشيده است . از اين شهر ، سه راهِ اصلي به سوي سه نقطه مهم منشعب مي شده كه بر اهميت آن مي افزوده است . اين سه نقطه ، يمن ، فلسطين و درياي سرخ هستند . مساحت كنوني مكه بيش از 4800 هكتار و جمعيت ساكن آن بيش از 600 هزار نفر است .

آب وهواي مكه خشكوسوزان وگرمايش آزارنده است ؛ زيراكوه هايي كه اطراف آن واقع شده ، جلوي بادهاي شمالي را سد كرده و صخره ها نورخورشيد را منعكس مي سازد و حرارت و دماي هوا را دو چندان مي كند . در ماه هاي تير ، مرداد و شهريور حرارت آن فوق العاده زياد است . بارندگي در آن غالباً مقطعي و در دي ماه است ؛ زيرا در منطقه مداري واقع است . ^{( 1 )} وبه گاه بارش باران ، چنان سيلي درچند ثانيه شهر را فرا مي گيرد كه تا ساعت ها و شايد روزها آثار آن باقي مي ماند . اين سيل از سمت شمال به جنوب سرازير مي شودوگاهي نيز اندرون مسجدالحرام را تا يك متر و اندي فرا مي گيرد . براي جلوگيري از ويراني هاي حاصل از سيل ، سدي را در منطقه معلاة ساخته اند .

ب ) نام هاي مكّه مكرّمهاسامي فراواني براي مكّه گفته اند . قاضي مجدالدّين شيرازي ، تنها كسي است كه بيشترين اسامي را در تأليف خود به نام « تَجبير المُوشين في التَّعبير بالسِيّن والشّين » آورده است كه به برخي از آن نام هاي شصت گانه اشاره مي شود :

1 . العَروض 2 . السَّيل 3 . مُخْرَجَ صِدْق 4 . اَلْبَيِّنه 5 . اَلْمَعادْ 6 . اُمِّ رُحم 7 . اُمّ زُحْمْ 8 . اُمّ صُبح 9 . اُمُّ القُري 10 . اَلْبَلَدْ 11 . اَلبَلدة 12 . البلد الامين 13 ـ البلد الحرام 14 . الرَّتاج 15 . النّاشر 16 . حرم الله تعالي 17 . بلدالله تعالي 18 . فادان . 19 . الباسَّه . 20 . الناسَّه . ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بوركهارت . رحلات في شبه جزيرة العرب ، ترجمه عبدالعزيز بن صالح الهلابي ، ص218

2 . فاسي المكي ، شفاء الغرام باخبارالبلدالحرام ، ج1 ، صص76 و 77 ؛ نهرواني المكي ، الاعلام باعلام بيت الله الحرام ، ص18

45

براي هر يك از اين اسامي دلايلي است و ما به وجه تسميّه سه نام از اين شهر ، كه در قرآن كريم آمده ، اشاره مي كنيم :

1 ـ بَكَّــه :

{  إِنَّ أَوَّلَ بَيْت وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبارَكاً وَهُديً لِلْعالَمِينَ } . ^{( 1 )}

گروهي « بكّه » را همان « مكّه » دانسته اند كه « ميم » آن تبديل به « با » شده و از لحاظ مفهوم ، به يك معنا هستند ، گروهي ديگر ، تفاوت اندكي براي آن دو قائل شده اند ؛ به اين صورت كه مسجدالحرام يا كعبه را « بكّه » و نام شهر را « مكّه » دانسته اند . ^{( 2 )} به نظر مي رسد با توجه به آيه بالا ، بكّه بايد يكي از نام هاي شهر باشد .

براي بكّه چندين معنا آورده اند ؛ از جمله : بكّه ، از « بكّ » مشتق شده ؛ يعني غرور گردن كشان و متكبّران را در هم مي كوبد و يا گردن آنان را مي شكند . بكّه در جايي نيز به معناي ازدحام آمده است . ^{( 3 )}

2 ـ مكّــه

{ وَهُوَ الَّذِي كَفَّ أَيْدِيَهُمْ عَنْكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ عَنْهُمْ بِبَطْنِ مَكَّةَ مِنْ بَعْدِ أَنْ أَظْفَرَكُمْ عَلَيْهِمْ . . . } . ^{( 4 )}

براي مكّه نيز چند معنا گفته اند ؛ از جمله : مكّه ، از « مَكّ » به معناي كمي آب مشتق

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آل عمران : 96 ، « همانا نخستين خانه اي كه براي مردم ساخته شد ، خانه اي است كه در بكه قرار داشته و مبارك و هدايتي براي جهانيان است . »

2 . زبيدي ، تاج العروس ، ج7 ، ص111 ؛ فاسي المكّي ، همان ، ص77 ؛ ابن ابي شيبه ، المصنف في الاحاديث والآثار ، ج4 ، ص357

3 . ابن منظور ، همان ، ج10 ، ص402 ؛ فاسي المكّي ، همان ، ص77 ؛ فاكهي ، همان ، ج2 ، ص282 ؛ ابن ابي شيبه ، همان ، ج4 ، ص357 ؛ شيخ صدوق ، علل الشرايع ، ج2 ، ص39

4 . فتح : 24

46

شده و علاقه مردم به اين شهر يا استفاده آنان از آخرين قطره آب را ـ كه در اين سرزمين بسيار كمياب است ـ نشان مي دهد . بعضي نيز آن را از « تمكَّكْتُ العِظم » دانسته اند كه به مغز استخوان گفته مي شود ، گويي مكه وسط زمين است ؛ همان گونه كه مغز استخوان ، در ميان آن است . ^{( 1 )} براي مكّه معناي ديگري گفته اند و آن اين كه : از « مكَّ يُمَكُّ » گرفته شده و به معناي هلاك شدن و كاستن است و گويند هركس نسبت به آن قصد و نيت سوء داشته باشد ، جز نابودي سرنوشتي نخواهد داشت يا اگر كسي به زيارت اين خانه رود ، از گناهانش كاسته مي شود . ^{( 2 )}

براي مكّه ، معاني ديگري چون بسط ، گسترش و ازدحام نيز آورده اند . يونانيان نام مكه را « مَكْرُبا » ثبت كرده اند . شايد اين واژه از لهجه ساكنان جنوبي شبه جزيره ، به معناي مقدّس و محترم باشد ؛ زيرا پادشاهان حكومت سبا را ، كه داراي تقدّس بوده اند ، مُكَرَّبْ يا مُقَرَّب مي خواندند . ^{( 3 )}

3 ـ اُمُّ القُري

{ . . . وَلِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُري وَمَنْ حَوْلَها . . . } . ^{( 4 )}

مكّه را از اين رو « اُمُّ القُري » خوانده اند كه گفته شده هنگام آفرينش زمين ، آب تمام سطح آن را فرا گرفت و تنها مكان كعبه ، خشك بود و اين خشكي اندك اندك از پيرامون كعبه بر آمد تا به مقدار كنوني گسترش يافت . در اصطلاح لغوي و قرآني ، به اين مسأله « دَحو الاَْرض » گويند كه در قرآن كريم آمده است : {  والاَْرْضَ بَعْدَ ذلك دَحيها } . ^{( 5 )} مكه را مادر زمين ها خوانده اند و قرآن نيز به اين نام اشاره دارد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن منظور ، همان ، ج10 ، ص491 ماده « مكك » ؛ فاسي المكي ، همان ، ص77

2 . زبيدي ، همان ، ج7 ، ص179 ؛ مسعودي ، مروج الذهب ، ج2 ، ص49 ؛ كليني ، فروع كافي ، ج4 ، ص211

3 . نكـ : جواد علي ، مكه مكرمه ، ترجمه نگارنده اين كتاب ، فصلنامه « ميقات حج » شماره 8

4 . انعام : 92 ، « تا انذار و بيم دهي امّ القري و كساني را كه پيرامون آن هستند . »

5 . نازعات : 30 ، « آنگاه زمين را از زير گسترانيد » . فاسي المكّي ، همان ، ج1 ، ص78 ؛ نهرواني ، همان ، ص18

47

4 ـ بلد الأمين

{ وَالتِّينِ وَالزَّيْتُونِ * وَطُورِ سِينِينَ * وَهذَا الْبَلَدِ اْلأَمِينِ } . ^{( 1 )}

بلد امين ، به معناي سرزمين و حرم امن الهي و يكي ديگر از نام هاي مكه است كه خداوند در قرآن از آن ياد نموده و امنيّت و حرمتش را بيان كرده است .

ج . فضايل مكّه مكرّمه و مسجدالحرامپيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) فرمودند :

« وَاللهُ إِنَّكَ لَخَيْرُ أَرْضِ اللهِ وَأَحَبُّ أرض الله إِليّ ، وَلَو لا إِنِّي أُخرِجتُ مِنكَ ما خرجتُ » ^{( 2 )}

« به خدا سوگند كه تو [ مكّه ] بهترين و محبوبترين زمين خدا نزد من هستي ؛ اگر ناچار نبودم كه از مكه خارج شوم هرگز خارج نمي شدم . »

از امام صادق ( عليه السلام ) نقل شده كه بهترين زمين مكه است و هيچ خاكي نزد خدا محبوبتر از خاك مكه نيست و هيچ سنگي و درختي و كوهي و آبي از آن نيز نزد خدا محبوبتر نيست . ^{( 3 )} بسياري از محدّثان ، مسجدالحرام را بر ديگر اماكن و بقاع ، جز مكان دفن پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) ، كه به اجماع ، بهترين مكان ها است ، برتري داده و حتي گفته اند مسجدالحرام نخستين مسجدي است كه روي زمين ساخته شد . ^{( 4 )} روايات بسياري در فضل و ثواب نماز در مسجدالحرام وارد شده است ؛ از جمله :

پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) مي فرمود : ثواب يك ركعت نماز در مسجد من ، از هزار ركعت در

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . تين : 3 ـ 1

2 . فاسي المكي ، همان ، ج1 ، ص119

3 . حرّ عاملي ، وسائل الشيعة ، ج9 ، ص325 ؛ اين حديث از امام علي ( عليه السلام ) نيز نقل شده است ( ابن حجر عسقلاني ، المطالب العالية بزوائد المسانيد الثمانية ، ج1 ، ص363 ) .

4 . ابن قيم جوزي ، زاد المعاد في هدي خير العباد ، ج1 ، ص12 ؛ ابن حزم اندلسي ، المحلّي بالآثار ، ج5 ، ص335

48

مساجد ديگر ، جز مسجدالحرام بيشتر است و نماز در مسجدالحرام از نماز در مسجد من بر صد نماز افضل است .

در روايت ديگري آمده است : ثواب يك ركعت نماز در مسجدالحرام ، به اندازه يكصد هزار ركعت در مساجد ديگر است . ^{( 1 )} و بعضي نيز هزار ركعت گفته اند .

از پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) نقل شده ، كسي كه در مكّه بميرد ، خداوند در روز قيامت وي را امان دهد . ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن قيم جوزي ، همان ، ج1 ، ص13 ؛ كليني ، همان ، ج4 ، ص526

2 . نهرواني المكي ، همان ، ص19

49

نقشه مكه مكرمه