بخش 5

111

فصل پنجم

قبرستان ابوطالب و مزار شهداي فخ

113

الف ـ قبرستان ابوطالب ( جنّةُ المُعلّي )

گورستان تاريخي مكه ، به نام هاي مختلف ؛ چون « ابوطالب » ، « قريش » ، « حَجون » ، « بني هاشم » و « جَنة المُعَلّي » يا « جنّة المَعْلاة » مشهور است . ^{( 1 )} اين قبرستان در شمال شرقي مكه و در دو راهي خيابان مسجد الحرام ـ الحَجُون . بر دامنه كوه حجون قرار دارد . به گفته فاكهي ، در مكه شعبي نيست كه دقيقاً روبه روي كعبه قرار گرفته باشد ، جز همين شعب . ^{( 2 )}

مردم شهر در دوران جاهلي و ظهور اسلام مردگان خود را در « درّه ابي دُبّ » كه بخشي از حَجون است ، دفن مي كردند ، ^{( 3 )} بعد از آن ، منطقه گورستان وسيع تر شد . در دهانه اين درّه يا قبرستان ، ابو موسي اشعري سكو يا ايوان مسقفي از سنگ ساخته بود و پس از بازگشت از صفين در آن جا ساكن شد . ^{( 4 )}

فضايل قبرستان ابوطالباز عبدالله بن مسعود نقل شده كه گفت : پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) زماني وارد اين مقبره شد كه قبري

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . فاسي المكي ، شفاء الغرام باخبار البلد الحرام ، ج1 ، ص81

2 . فاكهي ، اخبار مكه ، ج4 ، ص50

3 . فاكهي ، همان ، ج4 ، ص54 ؛ ازرقي ، اخبار مكه ، ج2 ، ص470 ؛ فاسي المكي ، همان ، ج1 ، ص81

4 . ازرقي ، همان ، صص470 و 471 ؛ فاكهي ، همان ، ج4 ، ص55

114

از مسلمانان در آن نبود و در اينجا بود كه فرمود : از اين مكان و از حرم خداوندي هفتاد هزار نفر بدون حساب به بهشت مي روند و هر يك هفتاد نفر را شفاعت مي كنند . اين در حالي است كه صورت هاي آنان ؛ چه از اولين و چه از آخرين ، همانند ماه شب بدر مي درخشد . كساني كه در مكه و حرم وفات يابند ، روز قيامت ايمن برانگيخته خواهند شد . عبدالله بن مسعود افزود :

« همراه پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) به اين قبرستان آمديم . آن حضرت فرمودند : به زيارت قبور برويد و براي اموات خود استغفار كرده ، نماز بخوانيد كه ديدار قبور ، شما را به فكر مرگ خواهد انداخت . » ^{( 1 )}

براي زيارت قبور اين قبرستان و هر يك از آبا و اجداد پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) دعاهاي خاصي ذكر شده است . ^{( 2 )}

گرداگرد اين قبرستان ديواري كشيده اند كه تا دامنه كوه امتداد مي يابد . قبرستان از دو ناحيه مجزا تشكيل شده است . قبور آبا و اجداد پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) و بني هاشم در شمال قبرستان و در درّه و دامنه كوه واقع است . سمت جنوبي اين قبور به وسيله ديوار و نرده هاي آهني از بقيه قبرستان جدا شده است . قبور اجداد پيامبرخدا ( صلّي الله عليه وآله ) تا قبل از حكومت آل سعود ، همه داراي گنبد و بارگاه بوده كه سفرنامه نويسان و سيّاحان به آن اشاره كرده اند .

قبرستان امروزه تا آن سوي شارع حجون نيز امتداد يافته است و مردگان در آن دفن مي شوند .

به خاك آرميدگان قبرستان ابوطالبدر اين قبرستان ، آبا و اجداد پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) و بسياري از صحابه آن حضرت در خاك آرميده اند كه مهم ترين آنان عبارت اند از :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . فاكهي ، همان ، ج4 ، صص56 ـ 51

2 . ر . ك . به : محسن الامين . مفتاح الجنات في الادعية و الاعمال و الصلوات و الزيارات ، ج2 ، صص6 ـ 8

115

1 ـ قُصَيّ بن كِلاب ( جدّ اعلاي پيامبرخدا ( صلّي الله عليه وآله ) ) وي فرزند كلاب بن مُرَّه است . مادرش فاطمه دختر سعد بن سيل بود . قصيّ چهار پسر به نام هاي عبد مناف ، عبد الدّار ، عبدالعزّي و عبد قصيّ و دو دختر داشت كه همه در اين قبرستان مدفون اند . ^{( 1 )} لقب او ابوالمغيره و مُجَمَّعْ بود .

قصيّ هنگام نوجواني همراه حاجيان قُضاعه به مكه برگشت . در اين زمان ، كليدداري كعبه با قبيله خزاعه بود كه پس از جرهميان بر مكه غالب بودند . قصي دست آنان را پس از جنگي ، از اجازه حج كوتاه كرد و امور كعبه و مكه را در دست گرفت . وي نخستين كسي است كه قبيله قريش را از ميان طوايف پراكنده گرد آورد و آنان را به عزّت و سربلندي رسانيد و ضيافت حاجيان را واجب ساخت و مناصب كعبه را بنيان نهاد و آنان را ميان فرزندان خود تقسيم كرد . ^{( 2 )} قصيّ نخستين كسي بود كه در اين قبرستان به خاك سپرده شد و پس از او ، قبايل مردگان خود را كنار وي دفن كردند . ^{( 3 )}

2 ـ عبدالمطّلب بن هاشموي فرزند هاشم بن عبد مناف بن قُصيِّ بن كِلاب است . مادرش « سَلْمي » دختر عمرو بن زيد بود .

كنيه عبدالمطّلب « ابو الحارث » و نامش « شيبة الحمد » بود . او پس از مرگ عمويش مطّلب همه كاره قريش شد و چاه زمزم را مجدداً حفر و مردم را به يگانگي خداوند و پرستش او و ترك بت ها دعوت كرد . سنت هاي پسنديده و نيكي را در دوران جاهلي به جاي گذاشت كه بسياري از آن ها در دوران اسلام نيز پا بر جا ماند . در زمان او بود كه ابرهه با سپاه فيل به مكه روي آورد . گويند وي نخستين كسي بود كه در غار حِرا به اعتكاف مي پرداخت و در تمام ماه مستمندان را اطعام مي كرد . ^{( 4 )} مدفن وي در نزديكي قبر

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن قتيبه ، المعارف ، ص 42

2 . ابن سعد ، طبقات الكبري ، ج1 ، ص98 ؛ يعقوبي ، تاريخ اليعقوبي ، ج1 ، ص293

3 . فاكهي ، همان ، ج4 ، صص58 و 59

4 . ابن هشام ، سيرة النبويه ، ج1 ، ص119 ؛ ابن اثير ، الكامل في التاريخ ، ج2 ، ص9

116

ابوطالب و شمال قبر منسوب به آمنه بنت وهب است . قبر عبدالله بن زبير نيز در كنار او ، در زير يك گنبد قرار داشته است . ^{( 1 )}

3 ـ ابوطالب بن عبدالمطّلبوي پدر گرامي امام علي ( عليه السلام ) ، طالب ، عقيل ، جعفر ، امّ هاني و جُمانه است . ابوطالب در آغاز ظهور اسلام ، چتر حمايت خود را بر سر برادر زاده اش ، محمد ( صلّي الله عليه وآله ) گسترانيد و به طور بسيار جدّي از آن حضرت دفاع كرد . داستان تبعيد بني هاشم و خاندان ابوطالب در « شعب ابي طالب » در منابع تاريخي ضبط و ثبت است . ايمان ابوطالب به اسلام يقيني است و تاكنون رساله ها و كتب متعدّدي از سوي محدّثان و محقّقان شيعه در باره اين موضوع به رشته نگارش درآمده است . در سال دهم بعثت ، با وفات او ، پيامبرخدا ( صلّي الله عليه وآله ) بزرگترين حامي خود را از دست داد . او را كنار قبر پدر گرامي اش به خاك سپردند . بر مقبره آن دو ، گنبد و بارگاهي ساختند كه در 1325ق . تعمير و بازسازي شد . ^{( 2 )}

4 ـ خديجه ( عليها السلام )

خديجه بنت « خويلد بن اسد بن عبدالعزّي بن قصيّ بن كلاب » ، همسر گرامي پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) نخستين زني است كه مسلمان شد و با مال و ثروت خويش پيامبر را ياري كرد . علاقه اي كه پيامبر به ايشان داشت ، به هيچ يك از زنان ديگرش نداشت . روايات زيادي از آن حضرت در مورد اوصاف و القاب حضرت خديجه نقل شده است ؛ از جمله :

« أَفْضَلُ نِساءَ أَهْلَ الْجَنَّةَ خَدَيجَة . . . » ^{( 3 )}

در جاي ديگر مي فرمايد : « همانا من خديجه را بر زنان امّتم برتري مي دهم ،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . لبيب البتنوني ، الرحلة الحجازيه ، ص 96

2 . لبيب البتنوني ، همان ، ص 95

3 . احمد بن حنبل ، المسند ، ج6 ، صص117 و 118

117

همان گونه كه مريم بر زنان عالم برتري داده شد . ^{( 1 )} به خداوند سوگند كه بهتر از خديجه ، پس از او براي من جايگزين نكرد . . . او ايمان آورد هنگامي كه مردم مرا تكفير كردند و هنگامي كه مردم مرا تكذيب كردند ، او مرا تأييد كرد ، هنگامي كه مردم مالشان را از من دريغ كردند ، او اموالش را در اختيار من گذاشت . خداوند از او فرزنداني به من عطا كرد در حالي كه از زنان ديگر نداد . » ^{( 2 )}

پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) از خديجه صاحب دو فرزندِ پسر ، به نام قاسم و عبدالله و چهار دختر به نام هاي زينب ، امّ كلثوم ، فاطمه و رقيه شدند . ^{( 3 )}

شب هاي تاريك راه خانه خديجه تا غار حِرا ، به روزي روشن از اخلاص و اميد و فداكاري بدل شد . كوه بزرگ نور ، كه امروزه بعضي از مردان نيز از صعود به آن عاجزند ، در سايه اخلاص و فداكاري و عظمت گام هاي خديجه كوچك مي نمود . آن بانوي فداكار به رغم آن همه ثروت و مكنت ، سه سال در شعب ابي طالب ، گرسنه در كنار پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) ماند و آرامشِ جان او بود . سرانجام نيز در پايان آن محاصره وفات يافت و پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) او را در قبرستان حَجُون به خاك سپردند . در سال 905ق . « محمد بن سليمان چركسي » امين الدفاتر مصر در دوران سليمان قانوني ، پادشاه عثماني ، گنبدي بر قبر خديجه ( عليها السلام ) ساخت كه پيش از آن ، تابوتي چوبين و ضريحي بر روي قبر او بود . ^{( 4 )} اين گنبد در سال 1298 ق . بازسازي شد . در كنار اين بانوي بزرگ اسلام ، شانزده تن از اشراف در يك چهار ديواري مدفون شده اند . ^{( 5 )}

5 ـ قاسم بن محمد ( صلّي الله عليه وآله ) قاسم ، فرزند رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) بود كه آن حضرت به سبب نام اين فرزند ، كنيه اش

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . هيثمي ، مجمع الزوائد ، ج9 ، ص223

2 . هيثمي ، همان جا .

3 . مصعب زبيري ، كتاب نسب قريش ، همان ص 21

4 . رفعت پاشا ، مرآة الحرمين ، ج1 ، ص31 ؛ نهرواني المكي ، الاعلام باعلام بيت الله الحرام ، ص443

5 . لبيب البتنوني ، همان ، ص 95

118

« ابوالقاسم » شد . وي نخستين مولودي است كه خداوند از خديجه ( عليها السلام ) به پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) ارزاني كرد . قاسم زودتر از فرزندان ديگرِ پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) دار فاني را وداع كرد و آن حضرت او را در جايي كه اكنون نزديك قبر خديجه ( عليها السلام ) است دفن كرد . ^{( 1 )} ( تصويرهاي شماره 18 ، 19 )

قبور ديگر در گورستان ابوطالبدر اين قبرسان تعدادي از صحابه ، تابعان ، فرزندان ائمه ( عليهم السلام ) ، نوادگان ، سادات و علماي جليل القدر دفن شده اند كه مهمترين آن ها عبارت اند از :

1 ـ علي بن موسي بن محمد بن قاسم بن حسن بن زيد بن امام حسن ( عليه السلام ) .

2 ـ عبدالله بن زبير بن عوام .

3 ـ محمد بن محمد بن ابراهيم بن حسن بن زيد بن امام حسن ( عليه السلام ) .

4 ـ اسماعيل بن يوسف الاخيضر بن ابراهيم بن موسي الجون بن عبدالله محض بن حسن بن امام حسن ( عليه السلام ) .

5 ـ حسن بن يوسف الاخيضر بن ابراهيم بن موسي الجون بن . . . امام حسن ( عليه السلام ) .

6 ـ حسن بن محمد بن سليمان بن داود بن حسن بن امام حسن ( عليه السلام ) .

7 ـ سليمان بن عبدالله بن الحسن بن امام حسن ( عليه السلام ) .

8 ـ حسن بن محمد بن عبدالله بن الحسن بن الحسن ( عليه السلام ) . ^{( 2 )}

9 ـ فضيل بن عياض .

10 ـ ابن هوازن قشيري .

11 ـ شيخ تقي الدين السُّبكي .

12 ـ سفيان بن عُيَيْنه .

13 ـ محمد بن عون . ^{( 3 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . شيخ عباس قمي ، سفينة البحار ، ج2 ، ص399

2 . كَمّونه حسيني ، آرامگاه هاي خاندان پاك پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) و صحابه و تابعين ، ترجمه عبدالعلي صاحبي ، ص323

3 . نهرواني المكي ، همان ، ص 444

119

ب ـ مزار گمنام شهداي فخّ

هنگام خلافت هادي عباسي ، حسين بن علي بن حسن بن حسن بن علي بن ابي طالب ( عليه السلام ) نواده بزرگوار امام حسن مجتبي ( عليه السلام ) ( كه پس از شهادت به « شهيد فخّ » مشهور شد ) و چند تن از سادات و نوادگان امام حسن ( عليه السلام ) همراه نزديك به چهار هزار نفر از علويان ، كه از حكومت عباسيان به ستوه آمده بودند ، در مدينه دست به قيام زدند . آنان پس از تصرف مدينه به سمت مكّه حركت كردند . در مدخل ورودي مكه ، در نزديكي مسجد تنعيم ، كه به « وادي فَخّ » معروف است ، با سپاهيان خليفه رو به رو شدند . در اين نبرد كه در سال 169 ق . رخ داد ، سپاهيان عباسي فرزندان پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) را قتل عام و سرهاي بيش از يكصد نفر از شهدا را از تن جدا كردند و همراه اسرا نزد خليفه فرستادند .

بدن هاي بي سرِ شهداي فخ ، پس از سه روز ، در همان محل مدفون شدند . ^{( 1 )} از امام جواد ( عليه السلام ) نقل شده كه براي ما اهل بيت بعد از كربلا قتلگاهي بزرگتر از فخ نبوده است . همچنين امام باقر ( عليه السلام ) از پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) نقل كرده اند كه آن حضرت فرمود : در اين مكان ( فخّ ) مردي از فرزندان من ، با جماعتي ديگر كشته مي شوند كه ارواح آنان بر بدن هايشان به سوي بهشت سبقت خواهد گرفت و جبرئيل ( عليه السلام ) نيز به من خبر داده است كه يكي از فرزندان تو در اين جا شهيد مي شود كه اجر دو شهيد خواهد داشت . ^{( 2 )}

محل فخ يكي از ميقات هاي حج ، البته از نظر شيعه است كه آن را ميقات كودكان نابالغ دانسته اند . امام صادق ( عليه السلام ) قبل از ورود به حرم در مكان مذكور غسل فرموده و به آن امر مي كرده اند . ^{( 3 )}

مزار آنان ، همانند ساير قبور ، مورد بي توجهي قرار گرفته است . اين محل امروزه به

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مسعودي ، مروج الذهب ، ج3 ، ص309 ، طبري ، تاريخ الطبري ، ج10 ، صص34 ـ 24 ؛ ابوالفرج اصفهاني ، مقاتل الطالبيّين ، صص364 ـ 386 .

2 . ابوالفرج اصفهاني ، همان 366 ـ 367

3 . شيخ طوسي ، تهذيب الاحكام ، ج5 ، ص99

120

« حيّ الشهدا » معروف و در شارع الشهدا ، كنار جاده مدينه ، شش كيلومتري حرم و حدود 500 متر بالاتر از مسجد تنعيم ـ كه براي عمره در آن مُحْرم مي شوند ـ قرار دارد . در سال 1381ش . ديوار قبور شهداي فخ را بازسازي و دري براي آن قرار دادند و روي آن تابلويي با عنوان مقبره عبدالله بن عمر بن خطاب گذاشتند كه حاكي از تلاش براي محو اثر و نام شهداي فخ دارد . ^{( 1 )} در كنار اين مكان ، كه يك چهار ديواري حدود 300 متري است ، مسجد جديدي با نام اسعد بن زراره ساخته اند كه گنبدي سبز دارد . در مجاورت مقبره ، در بالاي تپه اي ، آثار قلعه اي قديمي نيز ديده مي شود . در كنار خيابان شهدا مسجدي نيز به نام مسجد الشهدا است كه محلّ قبور ، پشت اين مسجد و به فاصله اندكي از آن است . در مقابل آن مسجد نيز پمپ بنزين محطّة الجزيره قرار دارد . ( تصوير شماره 19 )

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . اينجا ، به يقين مقبره عبدالله بن عمر بن خطاب نيست زيرا وي در ميان مسير راه حجون و قبرستان ابوطالب ( عليه السلام ) تا مسجدالحرام دفن شده است .

121

فصل ششم

خانه ها ومساجد تاريخي مكه

( تخريب شده در دوران سعودي )

123

الف ـ خانه هاي تخريب شده

1 . خانه اَرْقَمْ بن ابي ارقم

اين خانه كه نخستين پايگاه سرّي تبليغ توحيد در صدر اسلام بود ، در دامنه كوه صفا قرار داشت . ^{( 1 )} پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در آغاز بعثت و پيش از اعلان رسمي رسالت ، براي تبليغ اسلام در اين محل به تشكيل جلسات مخفي اقدام مي كرد . بسياري از تازه مسلمان شده ها ، مخفيانه و شب هنگام در اين پايگاه گرد پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) حلقه زده و از محضر پرفيض او بهره مي بردند . بنابر آنچه در منابع آمده ، نزديك به چهل تن ، از جمله : حمزه سيد الشهدا ( عليه السلام ) و ابوذر غفاري ( رحمه الله ) در اين خانه به اسلام گرويدند . ^{( 2 )}

مَهدي عباسي آن خانه را به همسر خود خيزران ، كه مادر هارون و هادي بود ، بخشيد ^{( 3 )} و از آن سال به « دار خيزران » معروف شد . ^{( 4 )} در سال هاي مختلف آن را ترميم و تعمير كرده اند . ^{( 5 )} خانه ارقم همچنان تا سال 1395ق . =1354ش . بر سرِ پا بود و محل آن به

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . فاكهي ، اخبار مكه ، ج4 ، ص14

2 . ابن سعد ، طبقات الكبري ، ج3 ، ص243 ؛ ابن هشام ، سيرة النبويه ، ج1 ، ص253

3 . حلبي شافعي ، سيرة الحلبيّه ، ج1 ، ص319

4 . ابن ظهيرة القرشي المخزومي ، الجامع اللطيف في فضل مكه ص 204

5 . لبيب البتنوني ، الرحلة الحجازيه ، ص 102

124

كتابخانه اي تبديل شد كه در طرح توسعه سعودي ( پشت صفا ) تخريب گرديد . امروزه بر پلكان برقي سمت صفا كه مدخل ورودي به طبقه دوم است ، نام « مدرج كهربائية ارقم بن ابي ارقم » ديده مي شود .

2ـ دارالنَّدوه يا انجمن مشورتاين خانه ، از كهن ترين خانه هاي مكه بوده كه « قُصَيّ بن كِلاب » آن را ساخت تا مهمترين امور سياسي ، نظامي و اقتصادي در آن ، مورد بحث و مشورت قرار گيرد و از دوران جاهليّت تا هجرت پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) اهميّت فراواني داشته است . ^{( 1 )} ازرقي گويد : آن جا محلّ سكونت قُصَيّ نيز بوده است . ^{( 2 )}

سرپرستي دارالنَّدوه پس از قُصي ، به عبد مناف و سپس به هاشم رسيد . هنگام ظهور اسلام ، حكيم بن حزام ، دايي زاده حضرت خديجه ( عليها السلام ) اين خانه را به هزار درهم خريد . ^{( 3 )}

در اين خانه تصميمات شومي عليه پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) و بني هاشم گرفته شد كه نخستين آن ها محاصره اقتصادي و اجتماعي در شعب ابي طالب و دوّمين آن نيز توطئه قتل پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) بود .

بخشي از دار النَّدوه در توسعه عبد الملك و فرزند او ضميمه مسجد الحرام شد . ^{( 4 )} بعدها دار النّدوه را از اساس تخريب و به جاي آن مسجدي ساختند كه مسقّف بود و دوازده در ، از آن به داخل مسجد الحرام باز مي شد . اين مكان اكنون داخل مسجدالنبي ( صلّي الله عليه وآله ) شده است .

3 . خانه خديجه ( عليها السلام ) خانه همسر وفادار و گرامي رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) در نزديكي مولد پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در محلي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . فاسي المكي ، همان ، ج1 ، ص35

2 . ازرقي ، همان ، ج2 ، ص384

3 . سهيلي ، روض الانف ، ص 55

4 . ازرقي ، همان ، 2/387 ـ 388 .

125

معروف به « حيّ القشاشيه » و در كوچه حجر قرار داشت . اين خانه پس از مولد النّبي ( صلّي الله عليه وآله ) به عنوان يكي از مهم ترين و مقدس ترين مكان ها در مكّه محسوب و حوادث و وقايعي را در دل خود جاي داده است كه به آن ها اشاره مي گردد :

1 ـ ازدواج پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) با حضرت خديجه ( عليها السلام ) .

2 ـ تولد فاطمه ( عليها السلام ) ، كه سنگ مرمري به نشانه محلّ تولد ايشان در آن جا قرار داده بودند .

3 ـ تولد سه دختر ديگر پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) از خديجه ( عليها السلام ) . ^{( 1 )}

4 ـ نزول جبرئيل ( عليه السلام ) در اين مكان بر پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) كه اين خانه را پس از كعبه با فضيلت ترين مكان مكه ساخته است . ^{( 2 )}

5 ـ آزار پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در اين جا از سوي همسايه اي چون ابو لهب . ^{( 3 )}

6 ـ حادثه ليلة المبيت ؛ يعني شبي كه علي ( عليه السلام ) بر بستر پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) خوابيد و جان آن حضرت را نجات داد .

7 ـ آغاز هجرت پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) .

8 ـ وفات خديجه سلام الله عليها .

اين خانه در سال 640ق . از سوي خليفه عباسي الناصر بالله تعمير و كتيبه اي نيز بر آن نوشته شد . در دوران عثماني نيز قسمتي از آن به آموزش قرآن اطفال اختصاص يافت . ^{( 4 )}

پادشاهان مصر ، يمن و نيز سلطان سليمان قانوني ، خانه خديجه را ترميم و تجديد بنا كردند . اين خانه در توسعه دوره سعودي تخريب شد . مكان تقريبي آن ، حدود 150 متري ميدان پشت صفا و مروه ، در نزديكي زادگاه رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) بوده است ؛ جايي كه اكنون پايانه اتوبوسراني داخل شهري ( خيابان غزّه ) در آن جا است . اين خانه درست مقابل باب بني شيبه بود كه پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) از منزل خود به سوي آن حركت مي كردند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . فاسي المكي ، همان ، ج1 ، ص434

2 . پيشين ، ج1 ، ص446 ، در مكان وحي رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) قبه اي ساخته بودند ( ابن جبير ، الرحله ، ص81 )

3 . فاكهي ، همان ، ج4 ، صص7 و 8

4 . رفعت پاشا ، مرآة الحرمين ، ج1 ، ص191 ؛ لبيب البتنوني ، همان ، ص98

126

4 . خانه ابوطالب

از ديگر مكان هاي تاريخي مكه ، خانه ابوطالب ، پدر گرامي علي ( عليه السلام ) است . اين خانه محلّ رشد پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) نيز بوده است . هنگامي كه عبدالله ، پدر گرامي حضرت محمد ( صلّي الله عليه وآله ) از دنيا رفت ، آن حضرت تحت سرپرستي عموي خود ابوطالب قرار گرفت و دوران طفوليت را در اين مكان پشت سر گذاشت . خانه ابوطالب در ابتداي منازل بني هاشم و در چند متري زادگاه پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) بود كه در دوران سعودي و در توسعه ميدان پشت صفا تخريب شد .

5 . زادگاه حضرت حمزه ، سيدالشهدا ( ع )

زادگاه عموي گرامي پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در پايين مكه ، در محلّي به نام « بازان » بوده است ؛ خانه اي كه ايشان در آن جا متولد شدند و تا قرن نهم به طور كامل پا برجا بود .

نهرواني المكي كه محل آن را در اوايل قرن دهم هجري ديده است ، مي گويد : محراب ، در و ديوارهاي آن از ميان رفته ولي بقايايي از ديوارهاي آن مانده است . ^{( 1 )}

6 . خانه عبدالله بن جُدعان

از اماكن مهمي كه يادآور خاطره نخستين دخالت پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در امور سياسي و اجتماعي در روزگار جواني اش بوده ، خانه عبدالله بن جدعان است . در اين خانه ، پيمان معروف « حلف الفضول » بسته شد و پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) پيش از بعثت ، در انعقاد اين پيمان حضور يافتند و آن را امضا كردند . اين واقعه بيست سال پيش از بعثت رخ داد . ابن هشام از پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) نقل مي كند كه فرمود :

« در خانه عبدالله بن جدعان در پيماني حاضر شدم كه اگر يكصد شتر سرخ موي يمني را به من مي دادند ، به آن اندازه خوشحال نمي شدم . » ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . نهرواني المكي ، الاعلام باعلام بيت الله الحرام ص 445

2 . ابن هشام ، همان ، ج1 ، ص134 ؛ فاكهي ، همان ، ج5 ، صص193 ـ 190

127

خانه ياد شده ، پشت صفا و مروه و در دهانه « محله اجياد بزرگ و اجياد كوچك » قرار داشت .

7 . خانه حارث بن عبد المطّلب

از ديگر خانه هاي مهم اين شهر ، كه انذار عشيره در آن رخ داد ، خانه حارث ، فرزند عبد المطلب بود . ^{( 1 )} پس از نزول آيه : { وَأَنذِرْ عَشِيرَتَكَ الاَْقْرَبِينَ } ، ^{( 2 )} پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در آن خانه اقوام و خويشان خود را به اسلام دعوت كرد ، اما هيچ كس جز علي بن ابي طالب ( عليه السلام ) او را تأييد نكرد كه سه بار به پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) لبّيك گفت . آنگاه رسول الله فرمودند : « اين علي ، برادر ، وصيّ و جانشين من است ، سخن او را بشنويد و از او اطاعت كنيد . » در اين ميان ، گروهي با حالت تمسخر به ابوطالب گفتند : « تو دعوت شده اي تا از فرزند خردسالت ( يعني علي ) اطاعت كني ! » ^{( 3 )}

اين خانه كه در پشت صفا و مروه و در شعب بني هاشم قرار داشت ، در توسعه هاي دوران سعودي تخريب شد .

8 . زادگاه امام جعفر صادق ( عليه السلام ) ششمين امام شيعيان در خانه اي معروف به دار ابي سعيد ، نزديك دارالعجله ( سمت صفا و مروه ) به دنيا آمدند . فاسيِ مكّي كتيبه اي در اين خانه ديده كه بر آن نوشته شده بود : « هذا مَولدُ جَعفرٌ الصّادق ( عليه السلام ) و دَخَلَهُ النَّبيّ ( صلّي الله عليه وآله ) » بر اساس اين كتيبه ، بايد گفت اين خانه علاوه بر آن كه زادگاه امام صادق ( عليه السلام ) بوده ، پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) نيز به آن وارد شده اند . خانه ياد شده در سال 623ق . تعمير گرديد . گفته مي شود كه تولد « جعفر طيّار » نيز در همين خانه بوده است . ^{( 4 )} زادگاه امام صادق ( عليه السلام ) در دوران سعودي ، همراه دار العجله تخريب شد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . يعقوبي ، تاريخ اليعقوبي ، ج1 ، ص383

2 . شعرا / 214

3 . ابن سعد ، الطبقات الكبري ، ج1 ، ص200 ، طبري ، تاريخ الطبري ، ج2 ، ص62 ؛ يعقوبي ، همان ، ج1 ، ص383

4 . فاسي المكي ، همان ، ج1 ، ص436 ؛ نهرواني المكي ، همان ، ص446

128

ب ـ مساجد تخريب شده

1 . مسجد انشقاق القمر = بلال حبشيدر سال نهم بعثت ، برخي از مشركان ؛ از جمله ابوجهل از پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) خواستند تا براي اثبات نبوّت خود ، اگر قادر است ماه را دو نيم كند . در اين حال جبرئيل ( عليه السلام ) بر ايشان نازل شد و اجازه خداوند براي اين كار را ابلاغ كرد . آن حضرت نيز با انگشت سبابه به ماه اشاره كرد و ماه دو نيم شد ؛ نيمي در كوه ابوقُبَيس و نيمي در كوه قعيقعان ديده شد . در اين حال ، رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) به سجده افتاد و شكر كرد . ^{( 1 )} پس از آن ، بالاي كوه ابوقبيس مسجدي ساختند و آن را « انشقاق القمر » ناميدند . در دوران سعودي قسمت هايي از اين كوه صاف و بر آن دارالضيافه ساخته شد ؛ لذا اين مسجد به همراه چند مسجد ديگر تخريب گرديد . اين قصر بسيار بزرگ و بلند و مشرف بر كعبه ساخته شده است . خلفاي سه گانه ، ساختن هر خانه اي را كه بلندتر از كعبه باشد ، منع مي كردند و اگر خانه اي در اين سطح ساخته مي شد آن را تخريب مي كردند . برخي از فقها و علماي اهل سنت نيز ساختن خانه اي بلندتر از كعبه در اطراف آن را تقبيح و نكوهش كرده اند . ^{( 2 )}

در هر حال ، برخي اين مسجد را همان « مسجد بلال » دانسته اند كه بر فراز اين كوه قرار داشته و تخريب شده است ؛ در حالي كه برخي گفته اند آن ها دو مسجد مستقل بوده اند ؛ با اين تفاوت كه مسجد انشقاق القمر قبل از تخريب ، نمايي مخروبه داشت ولي مسجد بلال حبشي بازسازي شده بود . اين مسجد را ازآن رو به بلال حبشي منسوب دانسته اند كه وي بر كوه ابوقبيس اذان مي گفت و پس از آن در محلّ اذانِ وي ، مسجدي ساخته اند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن حجر عسقلاني ، فتح الباري بشرح صحيح البخاري ، ج7 ، صص148 ـ 144 ؛ عده اي گويند اين واقعه در منا اتفاق افتاده است . ( ر . ك . به : جعفر مرتضي العاملي ، الصحيح من سيرة النبي الاعظم ، ج2 ، صص117 ـ 112 ) .

2 . فاسي المكي ، شفاء الغرام باخبار البلد الحرام ، ج1 ، ص36

129

2 . مسجد ابراهيم ( عليه السلام ) هنگامي كه حضرت ابراهيم ( عليه السلام ) فرمان يافت مردم را به انجام فريضه حج فرا بخواند و بر فراز كوه ابوقبيس ايستاد و گفت : « اي بندگان خدا ، دعوت معبود را اجابت كنيد » ، پس از آن ، به ياد اين واقعه ، در اين مكان مسجدي ساختند كه پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در آن به نماز مي ايستادند . چون فردي به نام « ابراهيم قبيسي » در آن جا مي زيست ، اين مسجد به نام او نيز مشهور بود . ^{( 1 )} مسجد ابراهيم ، همراه مسجد انشقاق القمر تخريب شد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . فاكهي ، اخبار مكه ، ج4 ، صص18 ـ 16