بخش 10

231

فصل سوم

خانه ها و مساجد تخريب شده در دوران سعودي

233

الف ـ خانه هاي تخريب شده در پيرامون مسجد النبي ( صلّي الله عليه وآله )

هنگامي كه پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) مسجد النبي را بنا كردند ، هر يك از صحابه در كنار مسجد ، خانه اي براي خود ساختند و در آن را به مسجد گشودند . صحابه و تابعان و تابع تابعان ، در اين خانه ها مي زيستند و پس از زماني ، آن ها را خريد و فروش مي كردند و برخي خانه ها در توسعه مسجد تخريب مي شد . تعدادي از خانه هاي تاريخي مجاور مسجد النّبي ( صلّي الله عليه وآله ) تا دوران سعودي نيز باقي بود و در طرح توسعه اول و دوم همه تخريب شدند .

1 . ابو ايّوب انصارياين خانه حدود هفت ماه ، در ابتداي هجرت پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) ، افتخار ميزباني آن حضرت را داشته است . بناي آن را به « تُبَّع » پادشاه « حِمْيَر » به نام اسعد بن مَلِكيكَرْب نسبت مي دهند . اين خانه در چند متري ديوار جنوبي ( قبله مسجد النبي ( صلّي الله عليه وآله ) ) در مجاورت باب البقيع بود . پس ازمرگ ابو ايّوب ، خانه وي به افلح ازغلامان پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) منتقل شد و مغيرة بن عبدالرحمان آن را به هزار دينار خريد . ^{( 1 )} بعدها ملك شهاب الدين غازي برادر نورالدين محمود زنگي شهيد ، در آن مدرسه اي به نام « شهابيه » ساخت . ^{( 2 )} طبقه زيرين اين خانه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن هشام ، السيرة النبويه ، ج2 ، ص498 ؛ ابن حجر عسقلاني ، تهذيب التهذيب ، ج1 ، ص368

2 . سمهودي ، همان ، ج1 ، صص256 و 267 ؛ فيروز آبادي ، المغانم المطابه ، ص367

234

دوطبقه در دوران سعودي به مغازه اي تبديل شده بود . كنار آن نيز كتابخانه عارف حكمت پاشا قرار داشت .

2 . امام صادق ( عليه السلام ) اين خانه در جنوب شرقي مسجد النّبي ( صلّي الله عليه وآله ) قرار داشت و به خانه ابو ايّوب انصاري متّصل بود . آن را حارث بن نعمان به امام صادق ( عليه السلام ) داد . در قرن نهم هجرت ، شيخ حرم نبوي در حياط آن ساكن شد . تا آن زمان اثر محراب و نمازگاه امام صادق ( عليه السلام ) در آن باقي بود . ^{( 1 )} از اينجا كوچه هاي بني هاشم آغاز مي شد و تا بقيع امتداد مي يافت .

3 . حسن بن زيدحسن بن زيد بن علي ( عليه السلام ) اين مكان را كه قبلاً اُطم يا قلعه اي بود در پشت ديوار قبله مسجد النبي ( صلّي الله عليه وآله ) خريد و آن را به خانه اي تبديل كرد . در دوران عثماني ، عارف حكمت پاشا آن را از بازماندگان وي خريد و كتابخانه اي در آن احداث كرد كه از لحاظ منابع ، بهويژه نسخ خطي منحصر به فرد و داراي ارزش و امتياز ويژه اي بود ، ^{( 2 )} كتب اين كتابخانه پس از تخريب به مكتبه ملك عبدالعزيز ، در خيابان مناخه ( پانصد متري باب السّلام ) منتقل شد .

4 . ابوبكر بن ابي قُحافهپيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) خانه اي در غرب مسجد النّبي ( صلّي الله عليه وآله ) به ابوبكر دادند و او در همين خانه از دنيا رفت . به گفته سمهودي ، اين خانه بعدها به خاندان عُمر و فرزندان او واگذار گرديد . ^{( 3 )} البته امروزه محل آن با تابلويي در كنار ابواب صديق در بين باب السلام و باب الرحمه با

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سمهودي ، همان ، ج2 ، ص733

2 . نگارنده نزديك به 200 جلد نسخه خطي به زبان فارسي در اين كتابخانه ديده كه از ذخاير گرانبهاي فرهنگ اسلام و ايران اسلامي محسوب مي شود .

3 . سمهودي ، همان 2/721 .

235

نام « خوخة ابوبكر » حفظ شده است . ^{( 1 )}

5 . عمر بن خطّاباين خانه ميان باب الرّحمه و باب السّلام در غرب مسجد النّبي ( صلّي الله عليه وآله ) قرار داشته و موقعيت آن كنار « ابواب صديق » كنوني بوده است . سلطان محمود عثماني مدرسه اي بالاي اين خانه ساخت كه به نام او مشهور شد . ^{( 2 )}

6 . عبدالله بن عمر بن خطاباين خانه درجنوب مسجد وسمت قبله قرار داشته كه آن را « دار العشره » مي ناميدند . مكان آن ، مَرْبَد ( محل خشكانيدن خرما ) بوده كه عثمان بن عفان هنگام توسعه مسجد ، به حفصه داد و اين در ازاي خانه او بود كه به مسجد افزوده شد . ^{( 3 )}

7 . خالد بن وليداين خانه كنار خانه ابوبكر و در غرب مسجد بود ، كه به « زاوية السّمان » شهرت داشت . خالد بن وليد از تنگي و كوچكي آن به پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) شكايت كرد و آن حضرت فرمود : بناي آن را بالا ببر و او چنين كرد . ^{( 4 )}

8 . مروان بن حكمخانه مروان كنار باب السّلام بود و به همين دليل باب السّلام به « باب مروان » نيز مشهور شد . وي در دوره معاويه حاكم مدينه بود كه چشمه « زرقاء » را در

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن شبه ، همان ، ج1 ، ص242 . ابوبكر خانه ديگري در سنح ( يك مايلي ) مدينه داشته است .

2 . پيشين ، ج2 ، ص718

3 . احمد ياسين الخياري ، همان ، ص169

4 . سمهودي ، همان ، ج2 ، ص730 ؛ ابن شبه ، همان ، ج1 ، صص243 و 244

236

مدينه جاري ساخت و اطراف مسجد نبوي را با سنگ تزيين كرد . ^{( 1 )}

9 . عثمان بن عفانخليفه سوم در اين خانه ، كه در شرق مسجد النبي ( صلّي الله عليه وآله ) بود ، محاصره و كشته شد . گويند محكم تر از خانه وي در مدينه نبوده است ؛ زيرا ديوارهاي آن از سنگ و با شكوه بوده است . خانه عثمان تا دوران سعودي به « رباط ^{( 2 )} عجم » معروف بود و قبر پدر و عموي صلاح الدين ؛ يعني اسدالدّين شيركوه ، در آن قرار داشت . ^{( 3 )}

10 . طلحة بن عبيداللهطلحه ميان خانه عبدالله بن جعفر و عمرو بن زبير بن عوام خانه اي داشت كه ميان فرزندانش تقسيم شد . ^{( 4 )}

11 . عمار بن ياسرخانه عمار بن ياسر ، در گوشه غربي مسجد النّبي بود كه امّ سلمه ، همسر پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) به وي بخشيده بود . ^{( 5 )} بعدها فرزندان عمار آن را به ارث برده و فروختند . اين خانه در كنار گوشه غربي مسجد النّبي ( صلّي الله عليه وآله ) بود .

12 . رَيْطَه دختر سفّاح عباسيرَيْطَه دختر سفاح عباسي ، رو به روي « باب النّساء » خانه اي داشت كه به اين سبب باب النّساء به « باب الرّيطه » نيز معروف بود . ^{( 6 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سمهودي ، همان ، ج2 ، صص721 و 722

2 . رباط به معناي ميهمانسرا و كاروانسرا است .

3 . سمهودي ، همان ، ج2 ، ص732

4 . ابن شبه ، همان ، ج1 ، ص243

5 . پيشين ، ج1 ، صص245 و 246

6 . سمهودي ، همان ، ج2 ، صص731 و 732

237

13 . رباح پدر بلال حبشيخانه رباح ، غلام پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) ^{( 1 )} و پدر بلال حبشي ، نزديك باب السلام بود كه در سال 840 ق . به مدرسه « باسطيه » تبديل شد . ^{( 2 )}

14 . مقداد بن اسوداين خانه كنار خانه رباح در كوچه عاصم بود كه همراه آن خانه به مدرسه باسطيه تبديل شد .

سقيفه بني ساعدهسقيفه بني ساعده به قبيله بني ساعده ، كه از انصار بودند ، اختصاص داشت . سعد بن عباده رييس اين طايفه ، در اين محل براي مشورت در امور مهم قبيله خود با بزرگان حضور مي يافت .

مكان سقيفه در « باب شامي » و كنار چاه « بضاعه » قرار داشت و مسجدي نيز به همان نام در كنار آن بوده است . در سال 1030ق . علي پاشا در محل سقيفه بنايي ساخت و اين بنا تااوايل سده سيزده هجري بر پا بود . ^{( 3 )} سقيفه ، كه درشمال غربي مسجد النّبي ( صلّي الله عليه وآله ) و در فاصله 300 متري آن بود ، در توسعه اول وهابيان ، در تخريب خيابان سحيمي از ميان رفت . اكنون ساختمان بلديه ( شهرداري ) به جاي آن بنا شده و تقريباً در فاصله 150 متري ، رو به روي كتابخانه ملك عبدالعزيز كنوني است . ( تصاوير شماره 52 ـ 53 )

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن حجر ، تهذيب التهذيب ، ج3 ، ص233

2 . سمهودي ، همان ، ج2 ، ص732

3 . نجفي ، مدينه شناسي ، ص254

238

نقشه مكان سقيفه و مسجد بني ساعده

239

موقعيت تقريبي خانه هاي تاريخي صدر اسلام در اطراف مسجدالنّبي ( صلّي الله عليه وآله )

240

ب ـ مساجد تخريب شده در دوران سعودي

افزون بر آثار تاريخي و اسلاميِ پيرامون مسجد النّبي ( صلّي الله عليه وآله ) ، كه در دوران وهابيان تخريب شده و پيشتر به آن ها اشاره كرديم ، در درون و بيرون مدينه نيز مساجد ، خانه ها ، آثار و بناهاي تاريخي و اسلامي فراواني وجود داشته كه حامل كوله باري از قرن ها حوادث بوده اند . بسياري از اين آثار كه به فرمان امرا و سلاطين در دوران هاي مختلف تعمير و بازسازي شده ، به وسيله وهابيان تخريب گرديده اند .

1 . بنوعديّ بن نَجّار = دارالنّابغهاين مسجد در « دارالنّابغه » يعني كنار مقبره « عبدالله بن عبدالمطّلب » ، پدر گرامي رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) قرار داشت . گويند پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در اين مسجد نماز گزارده اند . ^{( 1 )} مسجد دارالنابغه در خيابان مناخه و مقابل باب السّلام بود كه همراه مقبره پدر پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در تعريض و توسعه خيابان ياد شده ، در سال 1364ش . تخريب شد .

2 . بنو ظفر = بَغْلهپيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در مسجدي كه به بني ظفر ، از قبيله اوس تعلّق داشت و در شرق بقيع ، كنار

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن شبه ، تاريخ المدينة المنوره ، ج1 ، ص65

241

باغ برادران العائده و آل رفاعي واقع شده بود ، نماز گزاردند . ^{( 1 )} برخي گفته اند : سوره « مائده » در اين مكان بر پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) نازل شد ، از اين رو ، به مسجد مائده نيز مشهور گشت . دليل نامگذاري آن به بغله ( = قاطر ماده ) ، اين است كه گويند جاي پاي قاطر پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) بر آن سنگ باقي مانده بود . ^{( 2 )} محل آن ، در پانصد متريِ خيابان ملك عبدالعزيز ؛ خياباني كه در مجاورت شمال بقيعبوده و از شارع ستين به آن راه دارد ، قرار داشته است ، اكنون ساختمان مربوط به هيأت امر به معروف و نهي از منكر ، در آغاز شارع ملك عبدالعزيز ( سمت راست ) ، در جاي آن ساخته شده است .

3 . مسجد دار سعد بن خيثمهپيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) هنگام اقامت در قبا ، ميهمانان خود را در منزل سعد بن خيثمه پذيرايي كردند و در آن جا بسيار نماز گزاردند . ^{( 3 )} اين مكان را به سبب نماز پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) ، مسجد دار سعدبن خيثمه مي خواندند ، كه در توسعه جنوبي مسجد قبا ، همراه خانه سعد بن خيثمه تخريب و به شبستان مسجد ملحق شد .

4 . بنو حارثه

اين مسجد در كنار شارع الشهدا ، كمي پايين تر از مسجد شيخان و المستراح بوده است .

5 . عرفه = عمرهپيامبر گرامي اسلام ( صلّي الله عليه وآله ) سال هايي كه عازم حج نبودند ، در روز عرفه ، گوشه اي نشسته و نظاره گر حاجيان مي شدند ؛ بعدها در جاي نشستن آن حضرت مسجدي بنا شد

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . پيشين ، ج1 ، ص66

2 . علي بن موسي اين مكان را محل دفن استر پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) ذكر كرده و لذا آن را البغله خوانده است . ( رسالة في وصف مدينة المنوره ، ص11 ) .

3 . ابن شبه ، همان ، ج1 ، ص70

242

كه به عرفه يا عرفات شهرت يافت . ^{( 1 )} اين مسجد را كه عمره نيز مي گفتند ، در پشت مسجد قبا ، از سمت قبله ( جنوب ) ، قرار داشته و در توسعه ميدان قبا تخريب شده است .

6 . مَصْرع = وادي

اين مسجد در شرق ( پايين ) جبل الرماة ، در احد قرار داشته است . هنگامي كه حضرت حمزه ( عليه السلام ) در كناره شرقي اين تپه با نيزه مجروح گرديد و خود را تا اين مكان رسانيد و سپس به شهادت رسيد ؛ در مكان شهادت عموي بزرگوار پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) مسجدي ساخته و آن را « مسجدالمَصْرَع » خواندند . سمهودي سنگ نبشته اي را كه بر قبر حمزه قرار داشته ، در اين مسجد ديده است . ^{( 2 )} اين مسجد در تعريض و تسطيح منطقه كناري شهداي احد خراب شد .

7 . حمزه سيد الشهدا ( عليه السلام )

اين مسجد كه مدفن اوليّه حضرت حمزه ( عليه السلام ) و عبدالله بن جحش بوده ، بر اثر سيلي در دوران مروان ، خليفه اموي ، تخريب شد و به گفته رفعت پاشا ، جنازه حمزه را به مكان كنوني ، كه به مزار شهداي احد معروف است ، منتقل ساختند . در سال 570ق . مادر خليفه الناصر عباسي ، بر محلّ كنوني آن قبر مسجدي ساخت كه داراي گنبد و دري آهنين بود و قبر عموي پيامبرخدا ( صلّي الله عليه وآله ) در درون ضريحي قرار داشت .

طبق نوشته يكي از قلم به دستان وابسته به حكومت ، چون زائران ديوارهاي اين مسجد را مسح و لمس كرده ، نذر و هدايا مي دادند ، بنابراين ، مسؤولان ، آن را خراب كرده ، مسجد ديگري در كنار آن بنا كردند كه اكنون به مسجد اُحد ، مسجد علي و مسجد حمزه معروف است . چون قبرهاي شهدا آشكار و مكشوف شد و نياز به

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ياسين الخياري ، همان ، ص126

2 . سمهودي ، همان ، ج3 ، صص849 و 850

243

حفظ آن ها بود ، در سال 1383ق . ديواري بر گرد قبرها كشيدند و آن را محصور ساختند . ^{( 1 )}

8 . جبل رماة

در دوران گذشته ، به ياد تير اندازان مستقر در تپه عينين يا رماة ، كه در منطقه احد واقع است ، مسجدي در گوشه شرقي آن ساخته شد و به مسجد جبل رماة شهرت يافت . نيم ديواره هاي خشتي آن ، كه ارتفاعي حدود 5/1 متر داشت ، تا سال 1371 ش . بر روي تپه موجود بود ليكن در سال هاي پس از آن ، همه را تخريب و محو كردند . امروزه با اندكي دقت ، پايه هاي آن را ، كه يك چهار ديواري 4 متري است ، مي توان ديد .

9 . بنو زريقمي گويند پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در اين مسجد نماز گزارده و قرآن تلاوت كرده اند . به گفته برخي روايات ، نخستين مسجدي است كه در آن قرآن تلاوت شده است . ^{( 2 )} مسجد بنو زريق كه رو به روي باب السّلام و در خيابان مناخه قرار داشته ، در توسعه اطراف مسجد النّبي ( صلّي الله عليه وآله ) تخريب و مكان آن به هتل تبديل شده است .

10 . اُبَيّ بن كَعب = مسجد البقيعاين مسجد ، داخل قبرستان بقيع و غرب مدفن عقيل و همسران پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) بوده و به ابي بن كعب ؛ صحابي بزرگ حضرت رسول ( صلّي الله عليه وآله ) و يار با وفاي علي ( عليه السلام ) تعلّق داشته است . پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در مورد ايشان گفته اند : « أُبيَّ أَقْرَؤُنا » ؛ « بهترين قاري ما ابي بن كعب است . » ^{( 3 )}

گويند پيامبر در اين جا بسيار نماز مي گزارد . ^{( 4 )} مكان آن در امتداد ديوار غربي بقيع

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . احمد ياسين الخياري ، همان ، ص137

2 . سمهودي ، همان ، ج3 ، ص857

3 . ابن سعد ، طبقات الكبري ، ج3 ، ص498

4 . ابن شبه ، همان ، ج1 ، ص64

244

و به عبارتي ، تقريباً رو به روي قبور ائمه شيعه در سمت غرب بوده كه همراه تخريب گنبد و بارگاه هاي بقيع ، اين مسجد نيز خراب شد .

11 . بني ساعدهابن شبّه نقل كرده كه پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در مسجد بني ساعده نماز گزاردند . عبدالله بن عياشروايت كرده كه آن حضرت در سقيفه بني ساعده مي نشست و سهل بن سعد با كاسه اي از آب ، ايشان را سيراب مي كرد . ^{( 1 )} مسجد بني ساعده را علي پاشا در سال 1030ق . تكميل و تجديد بنا كرد . ^{( 2 )}

مكان دقيق آن در خيابان سحيمي ؛ شمال غربي مسجدالنّبي ( صلّي الله عليه وآله ) واقع بود كه در توسعه اطراف مسجد تخريب شد .

12 . فَيْفاء الخَبارپيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در غزوه « ذات العشيره » هنگام تعقيب بني دينار ، وقتي بر فيفاء الخبار ( در وادي عقيق ) وارد شدند ؛ زير درختي در « ذات السّاق » فرود آمده ، در آن جا نماز گزاردند . ^{( 3 )} در جاي نماز آن حضرت مسجدي ساخته شد .

13 . فاطمه صغريمحل سكونت فاطمه صغري ، دختر حضرت امام حسين ( عليه السلام ) ، كه به مسجد تبديل شده بود ، در توسعه غربي مسجد النّبي ( صلّي الله عليه وآله ) تخريب گرديد .

14 . قشله = عسكريّهمسجد قشله نيز يكي از نمازگاه هاي پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) بوده ، كه در دوران وهابيان ، همراه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . پيشين ، همان جا .

2 . احمد ياسين الخياري ، همان ، ص147

3 . سمهودي ، همان ، ج3 ، ص881

245

پادگان عثماني ، تخريب شد . ^{( 1 )}

15 . بلال بن رباحاين مسجد هم يكي از نمازگاه هاي پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در اعياد مقدسه بوده كه در اين دوران تخريب و ساختمان پست عنبريه جايگزين آن شده است . ^{( 2 )}

16 . ثَنيّة الوَداعمسجد ثَنيّة الوَداع ، بر كوه ذباب واقع شده و ميان مسجدالرّايه و مقبره « محمد نفس زكيه » ، مكان بدرقه سپاهيان بوده است . پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در اين ثنيه ، براي بدرقه سپاهياني كه عازم نبرد مؤته و تبوك بودند ، حاضر شده اند .

17 . عثمان بن عفّانجاي مسجد عثمان بن عفان ، از نمازگاه هاي اعياد پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) بوده كه بعدها به صورت مسجد در آمد و در توسعه اطراف مسجد النبي ( صلّي الله عليه وآله ) تخريب گرديد .

18 . علي عُرَيضي

مسجد علي عريضي محلّ سكونت و عبادت عليّ بن جعفر ، برادر امام موسي كاظم ( عليهما السلام ) بوده و در شش كيلومتري مدينه ، در سمت فرودگاه قديم و در قريه معروف به عُريض قرار داشته است . مسجد ياد شده در سال 1383 ش . تخريب شد . ^{( 3 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ر . ك . به : 257 از همين كتاب ، مكان آن اكنون به مجمع حكومتي سعودي تبديل شده است .

2 . ر . ك . به : ص260 از همين كتاب .

3 . ر . ك . به : ص319 از همين كتاب .