بخش 12

279

الف ـ قبرستان بقيع

براي بقيع ، معاني گوناگون نوشته اند ؛ از جمله : به مكاني وسيع گفته مي شود كه در آن درخت و ريشه آن باشد . ^{( 1 )} قبرستان عمومي مدينه را ، كه زميني مملو از آن درختان بوده « بقيع الغرقد » ناميده اند . غرقد نام نوعي درخت بوده كه در آنجا مي روييده است . برخي نيز بقيع را از بقعه گرفته اند ؛ ^{( 2 )} زيرا قبور آن داراي بقعه بوده است .

شمال غربي اين قبرستان را ، كه عمّه هاي پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در آن مدفون اند « بقيع العمّات » نام نهاده اند . اين قسمت ، پيشتر به وسيله ديواري ، از بقيع جدا بوده و در سال 1373 ق . ديوار آن را برداشتند . جنوب شرقي بقيع را ، كه محل دفن مردگان يهود و غير مسلمان بوده « حش كوكب » خوانده اند . بعدها در دوران اموي ، ديوار آن را خراب و به بقيع ملحق كردند .

بقيع الغرقد تاريخچه اي ديرينه در دل شبه جزيره دارد ؛ زيرا تاريخ نگاران پيشينه آن را به دوران جاهلّيت بازگردانده اند . در ابتدا اين مكان قبرستان مردم يثرب بوده و قبل از اسلام اموات خود را در آن به خاك مي سپردند . پس از اسلام ، تنها به دفن اموات

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ياقوت حموي ، معجم البلدان ، ج2 ، ص473

2 . ابن منظور ، لسان العرب ، ج1 ، ص463 ؛ دائرة المعارف الاسلاميه ، ج7 ، ص462 ؛ فيروزآبادي ، المغانم المطابه في معالم طابه ، صص 61 و 62

280

مسلمانان اختصاص يافت و يهوديان و غير مسلمانان را در حش كوكب به خاك مي سپردند . قبرستان بقيع ، كه به صورت مستطيل شكل و بسيار كوچك بوده ، بيرون از ديوار شهر قرار داشته ^{( 1 )} و مساحت آن 3493 متر مربع بوده است . ( تصوير شماره 82 )

فضايل بقيعقبرستان تاريك و خاموش بقيع ، آرامگاه چهار امام معصوم شيعه و بسياري از صحابه بزرگوار ، ياران ائمه اطهار ( عليهم السلام ) و شهداي گرانقدر صدر اسلام است . در اين قبرستان ، بيش از 1000 و به روايتي 10000 نفر از صحابه گرامي پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) ، تابعان ، قاريان ، سادات بني هاشم و . . . مدفون اند . بيشتر قبور آنان جز چند تن ، گمنام و ناشناخته است .

از امّ قيس نقل شده كه همراه پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) به بقيع آمدم ، فرمود : « ام قيس ، از اين قبرستان در آخرت 70000 نفر برانگيخته شده و بدون حساب به بهشت مي روند ، در حالي كه صورت هاي آنان مانند ماه شب بدر مي درخشد . » ^{( 2 )}

همچنين از رسول گرامي اسلام روايت شده كه از اين مكان در روز قيامت نوري بلند مي شود كه ميان آسمان ها و زمين را روشن مي كند . روايت ديگري است كه آن حضرت در بقيع ايستاد و فرمود :

« السَّلامُ عَلَيْكُمْ يَا أَهْلَ الْقُبُورِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُسْلِمِينَ » . ^{( 3 )}

مُوَيهبه ، غلام حضرت رسول ( صلّي الله عليه وآله ) گويد :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . دائرة المعارف الاسلاميه ، ج7 ، ص463

2 . مسلم ، صحيح ، ج4 ، ص40 ، نسائي ، سنن ، ج4 ، ص91 ؛ ابن ماجه ، سنن ، ج1 ، ص493 ( با اندكي اختلاف در عبارت ) ؛ ابن شبه ، تاريخ المدينه ، ج1 ، ص92 ؛ سمهودي ، وفاء الوفا باخبار دار المصطفي ، ج3 ، ص888 و ج3 ، ص916

3 . محمد بن سليمان ، جمع الفوائد من جامع الاصول و مجمع الزوائد ، ج1 ، ص566 ؛ متن كامل زيارت بقيع در فروع كافي آمده است ( ج4 ، ص559 ) .

281

پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) مرا در دل شب از خواب بيدار كرد و فرمود : مأمورم تا براي اهل بقيع استغفار كنم ، پس همراه من بيا . همراه ايشان رفتم ، وقتي رو به روي قبور بقيع ايستاد ، گفت :

« اَلسَّلامُ عَلَيكُمْ يا أَهْلَ المَقابِر ، لَيَهن لَكُم ما أَصْبَحتُم فِيهِ مِمّا أَصْبَحَ النّاسُ فِيهِ أَقْبَلَتِ الفِتَنُ كَقِطَعِ اللَّيْلِ المُظْلِمِ يَتَّبِعُ آخِرَها أَوَّلها الآخِرَةُ شَرٌّ مِنَ الأُولي » .

پس مدّتي طولاني براي آنان به استغفار پرداخت .

يكي از همسران پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) نيز نقل كرده است كه آن حضرت هر شب به زيارت قبور بقيع مي رفتند . ^{( 1 )}

عايشه گويد : « پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) برخي شب ها از منزل بيرون مي رفتند ، من گمان مي بردم كه به منزل همسران ديگر مي رود ؛ لذا حساس شده و ايشان را سايهوار تعقيب كردم تا ديدم به زيارت اهل بقيع رفته اند . هنگامي كه از تعقيب من آگاه شدند ، گفتند : « تو گمان مي كني به تو ظلم خواهم كرد ، خير ، من از سوي خدا مأمور شده ام كه براي اهل بقيع استغفار كنم . » ^{( 2 )}

در كتب زيارات و ادعيه آمده است كه هنگام زيارت بقيع به سبب قداست آن مكان ، كه روزي قدم هاي مبارك پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) بر آن نهاده شده و بهترين اولياي خدا در آن مدفون شده اند ، با پاهاي برهنه وارد شويد . پيامبرخدا ( صلّي الله عليه وآله ) فرمودند : كسي كه در مقبره ما ( بقيع ) مدفون شود ، از شفاعت من برخوردار گردد ؛ ^{( 3 )} لذا شايسته است بر كساني كه مورد شفاعت پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) قرار خواهند گرفت ، كمال احترام و خضوع را رعايت كرد .

گنبد و بارگاه هاي بقيعطبق تصاويري كه جهانگردان ، سفرنامه نويسان و . . . ارائه كرده اند ، بيشتر قبور بقيع تا دوران سعودي داراي گنبد و ضريح آهنين ، مسي يا نقره اي بوده و كتيبه ها و سنگ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن شبه ، تاريخ المدينة المنوره ، ج1 ، ص90 ؛ ابن سعد ، طبقات الكبري ، ج2 ، ص203

2 . ابن شبه ، همان جا .

3 . سمهودي ، همان ، ج3 ، ص889

282

نبشته هايي نيز داشته اند كه نام و نشان صاحب قبر بر آن ثبت شده بود .

متأسفانه با تسلّط تفكّر وهابيت در سرزمين حجاز ، بسياري از آثار تاريخي ، كه در اعتقادات ايشان جايگاهي نداشت ، تخريب شد . آنان پس از تسلّط بر حجاز ، بقعه هاي بقيع ، شهداي احد ، محمد نفس زكيّه ، عبدالله ، پدر گرامي پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) و . . . نيز بقاع مكه و ساير نقاط را تحت عنوان شرك و بدعت تخريب كرده اند . مروان بن حكم نخستين كسي بود كه به برداشتن سنگ قبر اوّلين مدفون بقيع يعني « عثمان بن مظعون » اقدام كرد كه سنگ قبر او با دست مبارك پيامبرخدا ( صلّي الله عليه وآله ) نهاده شده بود . در اين جا قبوري كه در بقيع داراي بقعه و بارگاه بوده و در اين دوران دستخوش تخريب واقع شده اند ، معرفي مي گردند . ( تصوير شماره 83 )

الف ـ بقعه و بارگاه ائمه ( عليهم السلام )

پيش از آن كه بر فراز قبور امامان شيعه ؛ يعني امام حسن ، امام سجاد ، امام باقر و امام صادق ( عليهم السلام ) گنبد وبارگاهي ساخته شود ، سنگ نبشته اي برآن بوده كه بعضي از جهانگردان و مورّخان آن را ديده اند . قديمي ترين مورّخي كه از اين سنگ نبشته گزارش مي دهد ، مسعودي است . او كه در قرن چهارم فوت كرده است ، مي گويد :

بر قبور ايشان سنگ نبشته اي ديدم كه بر آن نوشته بود :

« بسم الله الرَّحمن الرَّحيم ، الحمد للهِِ مُبِيد الأُمَمْ و مُحيِي الرُّمَمْ ، هَذا قُبر فاطمة بنت رَسُول الله و قبر الحسن بن عليّ بن أبي طالب ( عليه السلام ) و عليّ بن الحسين ( عليه السلام ) و محمد بن علي ( عليه السلام ) و جعفر بن محمد ( عليه السلام ) » . ^{( 1 )}

ابن نجّار ( متوفّاي 643ق . ) از بناي گنبد و بقعه اي در ابتداي بقيع ياد مي كند كه هر روز صبح ، درهاي آن براي زيارت باز مي شده است . مطري گويد : گنبد آن را خليفه النّاصر عباسي ساخته است . ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مسعودي ، مروج الذهب و معادن الجوهر ، ج2 ، ص288

2 . ابن نجار ، اخبار مدينة الرسول ، ص45

283

ابن جبير و ابن بطوطه ، دو جهانگرد مسلمان نيز از گنبد مرتفعي كه بر قبر « عباس » و « امام حسن ( عليه السلام ) » بوده ، گزارش كرده اند . ^{( 1 )}

ميرزا حسين فراهاني ، از سيّاحان عصر قاجار نيز در سفرنامه خود مي نويسد :

« چهار ائمه اثني عشر ، در بقعه بزرگي كه به طور هشت ضلعي ساخته شده واقع اند و گنبد اندرون آن سفيدكاري است . بناي اين بقعه معلوم نيست كه از چه وقت بوده است . » ^{( 2 )}

علي بن موسي ، از ديگر سفرنامه نويسان عصر عثماني ، قبه و بارگاه اهل بيت را بزرگ ترين قبّه هاي بقيع ذكر كرده است كه بعضي از سادات علوي و بزرگان و امراي مدينه كنار آن به خاك سپرده شده اند . ^{( 3 )} ( تصوير شماره 84 )

ب ـ بقعه و بارگاه ساير قبور

قبور ديگري كه منابع از گنبد و بارگاه آن ها گزارش كرده اند ، عبارت اند از :

1 ـ دختران و همسران پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) 2 ـ عقيل و مالك بن انس 3 ـ ابراهيم فرزند پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) 4 ـ فاطمه بنت اسد 5 ـ عثمان بن عفان 6 ـ عثمان بن مظعون . . .

به خاك آرميدگان بقيع

1 ـ عثمان بن مظعون

نخستين كسي كه به فرموده پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در قبرستان بقيع دفن شد ، عثمان بن مظعون ، صحابه بزرگوار ايشان بود . او را در خانه محمد بن زيد ـ در گوشه خانه عقيل ، كه وسط بقيع بوده ـ به خاك سپردند . پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) سنگي بالا وپايين قبر وي قرارداده ، فرمودند :

« اهل بيت مرا در اين جا دفن كنيد . » ^{( 4 )} هنگامي كه مروان ، والي مدينه شد ، آن سنگ ها را برداشت و سوگند ياد كرد كه نمي گذارد بر قبر عثمان بن مظعون سنگي باشد و به اين

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . الرحله ، ص155 ؛ سفرنامه ابن بطوطه ، ص113

2 . فراهاني ، ميرزا حسين ، سفرنامه ، ص281

3 . علي بن موسي ، رسالة في وصف المدينة المنورة ، ص7

4 . ابي محمد عبدالرحمان رازي ، علل الحديث ، ج1 ، ص348 ؛ بيهقي ، السنن الكبري ، ج3 ، ص412

284

وسيله شناخته شود . ^{( 1 )}

برخي از شيعيان ، قبري را كه در انتهاي محدوده نخستين بقيع واقع شده ـ واهل سنت آن را از آنِ خليفه سوم ، عثمان بن عفّان مي دانند ـ به اشتباه گفته اند كه آن قبر عثمان بن مظعون است .

2 ـ ابراهيم فرزند پيامبر ( صلّي الله عليه وآله )

ابراهيم ، كه مادرش « ماريه قبطيه » بود ، در ذي حجه سال هفتم هجري به دنيا آمد . اما بسيار زود ؛ يعني در هيجده ماهگي از دنيا رفت . پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود : او را در بقيع ، كنار عثمان بن مظعون دفن كنند . در بهشت براي او مرضعه اي ( شير دهي ) است كه شيرخوردن او را تمام خواهد كرد . در روايت آمده است : پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) چهار تكبير بر او گفت و بر قبر وي آب پاشيد . ابراهيم نخستين كسي بود كه بر قبرش آب پاشيدند . ^{( 2 )}

3 ـ رقيّهرقيّه ، دختر پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) ابتدا همسر عتبة بن ابي لهب بود ، كه بعد از اسلام ، از همسرش جدا شد و به عقد عثمان بن عفّان درآمد . ^{( 3 )}

روايت شده كه فاطمه ( عليها السلام ) كنار قبر رقيّه مي گريست و پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) با جامه خود اشك چشمان او را پاك مي كردند . ^{( 4 )} گفتني است رقيّه هنگام جنگ بدر از دنيا رفت و عثمان بن

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن شبه ، همان ، ج1 ، صص100 و 101 ، سمهودي گويد : وي اين سنگ را بر قبر عثمان بن عفّان گذاشت ( ج3 ، ص894 ) .

2 . ابن شبه ، همان ، ج1 ، ص98 ، مرگ ابراهيم فرزند پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) بر آن حضرت بسيار سنگين و گران بود . اين مرگ مقارن با خسوفي رخ داد و باعث شد تا مردم تصور كنند خورشيد در مرگ او گرفته شده است ! لذا پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) به شدت اين اعتقادات را نكوهش كرد و فرمود : خورشيد و ماه در مرگ كسي كسوف يا خسوف نمي كنند .

3 . مصعب زبيري ، كتاب نسب قريش ، ص22

4 . سمهودي ، همان ، ج3 ، ص897

285

عفّان ، همسر وي ، كه به سبب مريضي رقيّه از جنگ بازمانده بود ، او را به خاك سپرد . ^{( 1 )} پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود : او را كنار عثمان بن مظعون به خاك بسپاريد .

4 ـ امّ كلثومهنگامي كه امّ كلثوم دختر پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) وفات يافت ، در كنار خواهرش رقيّه مدفون شد . اسماء بنت عميس او را غسل داد و علي ( عليه السلام ) و فضل بن عباس در قبرش نهادند . ^{( 2 )} امّ كلثوم نيز همسر عتبة بن ابي لهب بود كه بعد از اسلام از همسرش جدا شد و پس از فوت رقيه به عقد عثمان بن عفّان درآمد . ^{( 3 )}

5 ـ زينبزينب ، بزرگترين فرزند رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) بود كه پيش از اسلام به ازدواج ابوالعاص بن ربيع درآمد . پيامبر به مدينه هجرت كرد و ابوالعاص ، به رغم علاقه اي كه به زينب داشت مسلمان نشد و در مكه ماند . او در جنگ بدر به اسارت مسلمانان درآمد و پس از چندي مسلمان شد و به زينب پيوست . دختر گرامي پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در سال هشتم هجرت از دنيا رفت و پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) نيز بر او نمازگزارد و كنار دو خواهر ديگرش ؛ يعني در جوار عثمان بن مظعون به خاكش سپرد . ^{( 4 )}

6 ـ فاطمه بنت اسد

مادر بزرگوار علي بن ابي طالب ( عليه السلام ) و همسر فداكار ابوطالب ، به منزله مادر پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) بود . آن حضرت فرمود : اگر مادرم فاطمه از دنيا رفت مرا خبر دهيد ؛ وقتي او وفات يافت ، پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) بر جنازه اش حاضر شدند . هنگامي كه براي ايشان قبري حفر شد ، پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) به

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن هشام ، همان 2/334

2 . ابن عبدالبر ، الاستيعاب في معرفة الاصحاب ، ج4 ، ص487

3 . مصعب زبيري ، كتاب نسب قريش ، ص22

4 . ابن هشام ، همان ، ج2 ، ص313 ؛ ابن عبد البرّ همان ، ج4 ، ص311

286

پشت ، داخل آن خوابيدند و قرآن خواندند ؛ آنگاه پيراهن خود را كف قبر پهن كرده و فاطمه بنت اسد را بر آن خوابانيدند ، سپس بر او نماز گزارده ، فرمودند : هيچ كس جز فاطمه بنت اسد از فشار قبر در امان نمي ماند . ^{( 1 )} پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در وفات مادر گرامي حضرت علي ( عليه السلام ) بي تابي فراوان مي كردند . وقتي دليل آن را پرسيدند ، فرمود : « او به راستي مادرم بود ؛ چرا كه كودكان خود را گرسنه مي داشت و مرا سير مي كرد ، آنان را خاك آلود مي گذاشت و مرا شسته و آراسته مي داشت ، به راستي كه او مادرم بود . » ^{( 2 )}

سمهودي روايت مي كند ، آن حضرت بر قبر فاطمه نشست و فرمود :

« رَحِمَكِ اللهُ يا أُمِّي بَعْدَ أُمّي ، اللهَ الَّذِي يُحْيِي وَيُمِيتُوَ هُوَ حَيٌّ لا يَمُوتُ اِغفِر لاُِمّي فاطِمَةَ بِنتَ أَسَد وَوَسِّعْ عَلَيْها مَدْخَلَها بِحَقِّ نَبِيِّكَ وَالاَْنْبياءُ الَّذينَ مِنْ قَبْلِي وَهُوَ حيٌّ لا يَموُتُ فَإِنَّكَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ » . ^{( 3 )}

شايان يادآوري است كه فاطمه بنت اسد در سال سوم هجرت از دنيا رفت . قبر مادر گرامي علي بن ابي طالب ( عليه السلام ) ، در كنار قبر عباس بن عبدالمطّلب و ائمه بزرگوار شيعه است . بعضي از تاريخ نگاران و پژوهشگران قبّه و بارگاه فاطمه بنت اسد را در شمال شرقي ؛ آخرين حدّ كنوني بقيع دانسته اند و بيشتر اهل سنت نيز بر همين نظريه اند . ^{( 4 )} كساني كه بر اين باورند ، اين قبر را از آن فاطمه ( عليها السلام ) دختر پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) مي دانند . ^{( 5 )} والله اعلم بالصواب .

7 ـ امام حسن مجتبي ( عليه السلام )

از قبرهاي بسيار محترم و عزيز بقيع ، قبر امام حسن بن علي بن ابي طالب ( عليهما السلام ) دوّمين امام شيعه و نواده حضرت رسول ( صلّي الله عليه وآله ) است . آن امام همام ، در نيمه ماه رمضان سال سوم

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سمهودي ، همان ، ج3 ، ص898 ؛ ابن عبد البرّ ، همان ، ج4 ، ص382

2 . يعقوبي ، تاريخ اليعقوبي ، ج1 ، ص368

3 . سمهودي ، همان ، ج3 ، ص899

4 . ابن عماد حنبلي ، شذرات الذهب ، ج1 ، ص15

5 . ر . ك . به : بحث بيت و مرقد فاطمه ( عليها السلام ) در مسجد النبي ، از همين كتاب .

287

هجرت متولد شد و پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) او را حسن ناميد . آن مظلوم را ، همسرش جعده ، دختر اشعث مسموم كرد و پس از چهل روز ، در هشتم ماه صفر ، سال پنجاه هجري به شهادت رسيد . ^{( 1 )} از نوفل بن فرات نقل شده كه حسن بن علي ( عليه السلام ) به برادر خود حسين ( عليه السلام ) وصيت كرد كه دركنار قبر جدش پيامبر دفن شود ؛ اگر بني اميه منعش كردند ، در بقيع به خاك بسپارد .

هنگامي كه امام حسن ( عليه السلام ) وفات يافتند ، مروان گفت نمي گذارم فرزند علي را در جايي دفن كنند كه فرزند عفان را نگذاشتند . امام حسين ( عليه السلام ) نيز ايشان را در بقيع و در مقابر بني هاشم دفن كردند . ^{( 2 )}

قبر شريف آن حضرت در ابتداي بقيع و بالاي قبر عباس بن عبدالمطّلب است كه سه امام ديگر نيز بعدها كنار ايشان به خاك سپرده شدند .

8 ـ امام زين العابدين ( عليه السلام )

علي بن الحسين ( عليهما السلام ) ، چهارمين امام بزرگوار شيعه است . او در سال 38 هجري در مدينه متولد شد و در سن 57 سالگي ، در سال 95ق . به توطئه هشام ، خليفه اموي ، مسموم گرديد و به شهادت رسيد و كنار عمويش حسن ( عليه السلام ) به خاك سپرده شد .

9 ـ امام باقر ( عليه السلام )

پيشواي پنجم شيعيان ، درروزدوشنبه ، سوم صفر سال57ق . به دنيا آمد و در دوشنبه ، هفتم ذي حجه سال114ق . وفات يافت . آن حضرت را كنارپدرگرامي اش به خاك سپردند .

10 ـ امام صادق ( عليه السلام )

ششمين پيشواي بزرگ شيعيان ، امام صادق ( عليه السلام ) در هفتم ربيع الاول سال 83ق . در مدينه به دنيا آمد و در سال 148ق . وفات يافت . او را در كنار پدرش دفن كردند . قبور ائمه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن عنبه ، عمدة الطالب في انساب آل ابي طالب ، ص85

2 . ابن شبه ، همان ، ج1 ، صص110 و 111 ؛ ابوالفرج اصفهاني ، مقاتل الطالبيين ، ص74 ؛ مسعودي گويد : او را در بقيع ، كنار قبر مادرش فاطمه ( عليها السلام ) مدفون ساختند . ( مروج الذهب ، ج3 ، ص10 ) .

288

به اين ترتيب است كه : اول قبر امام حسن ، دوم قبر امام سجّاد ، سوم قبر امام باقر و بالأخره چهارم قبر امام صادق ( عليهم السلام ) است . ^{( 1 )}

11 ـ عباس بن عبدالمطّلب

عباس بن عبد المطّلب ، عموي پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) سه سال پيش از عام الفيل به دنيا آمد ^{( 2 )} و در دوازدهم رجب سال 32ق . در سن 87 سالگي درگذشت . قبر او در مزار بني هاشم ، ^{( 3 )} كمي جلوتر از قبور چهار امام شيعه واقع شده و سنگ قبرش بزرگتر از ديگر قبور مي باشد . قبر فاطمه بنت اسد در سمت راست او واقع شده و اين مكان پيشتر « مسجد بني قباله » بوده است .

20 ـ 12 ـ قبور همسران رسول الله ( صلّي الله عليه وآله )

اين قبرها در « خانه عقيل » بوده و سنگ آن ها بعدها در اين مكان يافت شده است . غير از ميمونهوخديجه ( عليهما السلام ) ، ديگر همسران پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) دراين محل مدفون اند كه عبارت اند از : امّ سلمه ، امّ حبيبه ، عايشه ، سوده ، جويريه ، حفصه ، صفيّه ، زينب و ماريّه قبطيّه .

اين قبرها ، همگي در كنار هم و كمي بالاتر از قبور دختران پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) قرار دارند .

21 ـ صفيّه بنت عبد المطّلب

عمه گرامي حضرت رسول ( صلّي الله عليه وآله ) در سال بيستم هجرت از دنيا رفت . قبر او در بقيع ، نزديك در ورودي خانه « مغيرة بن شعبه » و متّصل به ديوار شرقي بقيع بوده است . اين قسمت درگذشته ازبقيع جدا بوده وبه سبب وجود قبر عمّه هاي پيامبر ( صلّي الله عليه وآله )

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ر . ك . به : نقشه صفحه 296 از همين كتاب .

2 . سن او سه سال از پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) بيشتر بود .

3 . ابن شبه ، همان ، ج1 ، ص127 ، بسياري از سياحان و مورخان ، از بناي قبه بزرگ و باشكوهي بر قبر وي و چهار امام شيعه كه هم اكنون آثار پايه هاي ديواره آن نيز ديده مي شود ياد كرده اند .

289

به « بقيع العمّات » مشهور شده است . قبر صفيه سمت چپ كسي است كه از درِ كنوني وارد قبرستان مي شود .

22 و 23 ـ عاتكه و جمانه بنت عبد المطّلب

عاتكه يكي ديگر از عمّه هاي پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) است كه همراه خواهرش صفيّه ، كنار ديوار شرقي مدفون اند . گويند جمانه نيز در آن جا به خاك سپرده شده است . ^{( 1 )}

24 ـ امّ البنينقبر مادر گرامي ابوالفضل ، عباس بن علي بن ابي طالب ( عليهم السلام ) كنار قبور عمه هاي پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) است . لازم به يادآوري است كه امّ البنين از همسران فداكار علي ( عليه السلام ) و مادري مهربان براي فرزندان فاطمه ( عليها السلام ) بوده است . همه فرزندان او ، در كربلا و در ركاب امام حسين ( عليه السلام ) به شهادت رسيدند .

25 ـ عقيل بن ابي طالب

عقيل برادر امام علي ( عليه السلام ) خانه اي در وسط بقيع داشت . هنگامي كه از دنيا رفت او را در « دار عقيل » مدفون ساختند . بعدها بيشتر بني هاشم نيز كنار او به خاك سپرده شدند . موقعيت آن در سمت چپ قبور همسران پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) بوده است . در قبرستان باب الصغير دمشق نيز قبري منسوب به عقيل وجود دارد .

26 ـ عبدالله بن جعفر بن ابي طالب

قبر فرزند جعفر طيار ، برادرزاده و داماد علي ( عليه السلام ) كنار قبر عمويش عقيل واقع است . گويند وي بخشنده ترينِ عرب بوده و در سن نود سالگي ؛ يعني در سال هشتاد هجري در مدينه از دنيا رفت . ^{( 2 )} در « باب الصّغير » دمشق نيز قبري به او منسوب است كه با توجه به

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مسعودي ، همان ، ج2 ، ص2

2 . دو تن از فرزندان وي ، كه از زينب ( عليها السلام ) ، دختر علي ( عليه السلام ) بودند در واقعه حرّه در مدينه به شهادت رسيدند و فرزند ديگرش ، عون در كربلا به همراه امام حسين ( عليه السلام ) شهيد شد .

290

اسناد و قرائن ، ايشان در مدينه به خاك سپرده شده اند . ^{( 1 )}

27 ـ محمد بن زيد بن علي ( عليه السلام )

محمد بن زيد ، نواده بزرگوار امام سجّاد ( عليه السلام ) ، خانه اي كنار خانه عقيل داشته است . هنگامي كه وي در خانه خود مشغول حفاري بود ، به سنگ قبري برخورد كرد كه بر آن نوشته بود : « هذا قَبْرُ اُمّ سَلَمَة زوجُ النبيّ ( صلّي الله عليه وآله ) » پس او وصيت كرد همان جا دفنش كنند و چنين كردند .

28 ـ مالك بن انس

مالك بن انس پيشواي مذهب مالكي ( متوفّاي 174ق . ) در نزديكي « خانه عقيل » دفن شده است . قبر وي كمي بالاتر از قبر عقيل و سمت چپ آن قرار دارد .

29 ـ نافع الفقيه

ابو عبدالله نافع الفقيه تابعي ، در سال 120ق . درگذشت و او را در مجاورت قبر « مالك بن انس » به خاك سپردند .

30 ـ سفيان بن حارث

وي كه يكي از صحابه پيامبرخدا ( صلّي الله عليه وآله ) بود ، در سال بيست هجري وفات يافت و در دار عقيل به خاك سپرده شد . ^{( 2 )} عقيل نيز وقتي وفات يافت ، كنار او دفن شد . درآن هنگام به اين مكان « مشهد عقيل » مي گفتند .

31 ـ مجروحان اُحد

برخي از مجروحان نبرد احد ، كه پس از چندي در مدينه به شهادت رسيدند ، در

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ر . ك . به : تاريخ و اماكن سياحتي و زيارتي سوريه تأليف نگارنده اين سطور ، نشر مشعر ، چاپ 1374

2 . ابن شبه ، همان ، ج1 ، ص127 . وي شبيه ترين افراد به پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) بوده است . آن حضرت او را « سيد فتيان اهل الجنّة » ، خوانده اند . ( يعقوبي ، همان ، ج2 ، ص504 ؛ متقي الهندي ، كنزالعمال ، ج2 ، ص318 ) .

291

قبرستان بقيع دفن شدند . اين شهدا ، كه تعداد دقيق آنان مشخص نيست ، در شمال شرقي بقيع ، حدود بيست متر بالاتر از قبر ابراهيم فرزند پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) و سمت چپ آن ، به خاك سپرده شده اند .

32 ـ شهداي واقعه حرّهدر سال 63 هجري به دستور يزيد بن معاويه ، « مسلم بن عقبه مُرّي » براي سركوبي مردم مدينه ، كه بر ضدّ حكومت يزيد قيام كرده بودند ، عازم اين شهر شد و در « حرّه واقم » ^{( 1 )} به قتل عام مردم مدينه پرداخت . در اين قتل عام ، حدود هفت هزار نفر از ساكنان شهر مدينه ، كه بيشترشان از انصار ، مهاجر ، سادات و شيعيان بودند ، كشته شدند و نواميس مردم مورد تجاوز سپاه بني اميه قرار گرفت . ^{( 2 )} قبور شهداي حرّه كمي بالاتر از قبور مجروحان احد است .

33 ـ عثمان بن عفّان

هنگامي كه عثمان به قتل رسيد ، حاميانش خواستند او را كنار قبر پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) دفن كنند ليكن ناراضيان مانع شدند ؛ لذا او را به سوي بقيع بردند و در آخر بقيع دفن كردند . ^{( 3 )}

بني اميه ديوار اين قسمت را ، كه ديوار انتهايي بقيع بود ، خراب و قبرستان را وسيع كردند . قبر خليفه سوم تقريباً در نيمه دوم قبرستان واقع شده است . بعضي از پژوهشگران شيعي آن را قبر « عثمان بن مظعون » دانسته اند كه به يقين صحت ندارد و نظر اهل سنت ، كه آن جارا مقبره خليفه سوم مي دانند ، صحيح است و ما درگذشته درمورد مكان قبرعثمان بن مظعون سخن گفتيم .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . « مدينه » ميان دو حرّه واقع شده كه يكي از آن ها حره واقم است و پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) ميان اين دو حرّه را حرم قرار دادند . ( ر . ك . به : الجندي المكي ، فضائل المدينه ، ترجمه نگارنده اين سطور ، فصلنامه ميقات حج ، شماره 5 ) .

2 . ابن اثير ، الكامل في التاريخ ، ج4 ، ص114 ؛ ابوالفرج اصفهاني ، مقاتل الطالبيين ، ص123

3 . ابن شبه ، همان ، ج1 ، ص111

292

34 ـ عبدالله بن مسعود

عبدالله بن مسعود در حال احتضار وصيت كرد كه او را كنار قبر « عثمان بن مظعون » دفن كنند . ^{( 1 )} عبدالله بن مسعود از صحابه بزرگ پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) ، فقيه ، قاضي ، قاري قرآن و از ياران و شيعيان علي ( عليه السلام ) بود كه در 32ق . وفات يافت .

35 ـ ابو سعيد خُدْري

او يكي از صحابه گرانقدر پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) و از شيعيان علي ( عليه السلام ) بود . پيش از وفات ، همراه فرزندش به بقيع رفت و در آخرين نقطه قبرستان ؛ جايي كه هيچ كس دفن نشده بود ، ايستاد و به فرزندش گفت : هرگاه از دنيا رفتم ، اين جا دفنم كنيد . ^{( 2 )} قبر وي در آخرين نقطه شمال شرقي بقيع است .

36 ـ حليمه سعديه

مادر رضاعي حضرت محمد ، از طايفه « سعد بن بكر » بود . او در آخرين نقطه بقيع ؛ شمال شرقي آن و كمي بالاتر از شهداي حرّه و اُحد ـ تقريباً رو به روي قبر عثمان بن عفّان ـ دفن شد . اين قبر گنبد بزرگي داشته كه پس از سلطه وهابيان تخريب گرديد . ^{( 3 )}

37 ـ اسماعيل بن جعفر الصادق ( عليه السلام )

قبر فرزند امام صادق ( عليه السلام ) در مقابل درِ كنوني بقيع ؛ يعني بيرون آن ، قرار داشته است . در سال 1395ق . در توسعه سعودي ، اين قبر تخريب و به درون بقيع ، در مجاورت قبور شهداي حرّه و اُحُد منتقل شد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سمهودي ، همان ، ج3 ، ص900

2 . پيشين ، ج3 ، ص915

3 . علي بن موسي ، همان ، ص12

293

ديگر قبور بقيع

همان گونه كه پيشتر گفتيم ، بيش از ده هزار نفر از صحابه ، تابعان ، قاريان ، سادات ، بني هاشم ، نوادگان ائمه و . . . در بقيع مدفون اند . ^{( 1 )} معروف ترين آن ها عبارت اند از :

38 ـ سعد بن معاذ . احتمالاً كنار قبر حليمه سعديه يا ابو سعيد خدري ، در آخر بقيع دفن شده است .

39 ـ ابيّ بن كعب . احتمالاً ايشان در منزل خود ، كه بعدها به مسجد تبديل شد ، دفن شده اند . موقعيت مسجد ابيّ بن كعب رو به روي قبور ائمه و سمت راست درِ ورودي بقيع بوده است .

40 ـ مقداد بن اسود

41 ـ خالد بن سعيد

42 ـ مالك بن حارث

43 ـ ابوالهيثم التيهان

44 ـ جابر بن عبدالله انصاري

45 ـ خزيمه ذوالشهادتين

46 ـ زيد بن حارثه

47 ـ ابودجانه انصاري

48 ـ سعد بن عباده خزرجي

49 ـ زيد بن ارقم

50 ـ حسان بن ثابت

53 ـ 51 ـ حميده و رقيه همسران مسلم و عبدالرحمان بن عقيل

54 ـ حسن مثني

55 ـ زيد بن علي بن الحسين ( عليه السلام )

56 ـ جعفر بن حسن ( عليه السلام )

57 ـ خنيس بن حذافه

58 ـ صهيب بن سنان

59 ـ ابو طلحه انصاري

60 ـ اسيد بن حُضير

61 ـ معاذ بن جبل

62 ـ قتادة بن نعمان

63 ـ ارقم بن ابي ارقم

64 ـ مسطح بن اثاث

ه65 ـ زيد بن ثابت

66 ـ محمد بن مسلمه

67 ـ فرزندان امام باقر ( عليه السلام )

68 ـ فرزندان امام موسي كاظم ( عليه السلام )

69 ـ نوادگان امام سجاد ( عليه السلام )

70 ـ نوادگان امام صادق ( عليه السلام )

71 ـ فرزندان عباس بن علي ( عليه السلام )

72 ـ سالم ، غلام ابو حذيفه

« رَحِمَ اللهُ عَلي كُلّ مُسْلِم وَمُسْلِمَة دُفِنَ فِي الْبَقِيعِ . اَللّهُمَّ احْشُرْنا مَعَهُمْ » .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سمهودي ، همان ، ج3 ، ص916

294

نقشه قبرستان بقيع

295

بيت الأحزانفاطمه ( عليها السلام ) ، دختر گرامي و معصوم پيامبرخدا ( صلّي الله عليه وآله ) ، در فراغ پدر بزرگوار خود و شِكوه از اوضاع زمانه ، به گفته برخي روايات ، در گوشه اي از بقيع به گريه و زاري مي پرداخت . اين محل ، كه چونان خانه اي بدون سقف بود ، بعدها مقبره او نام گرفت و سپس به « مسجد فاطمه » مشهور شد . مكان آن ، كنار قبر عباس و ائمه شيعه بوده است . دختر پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) شبانه روز در منزل خود ، در حال گريه و زاري بود . بعضي نزد علي ( عليه السلام ) آمده ، از آن حضرت خواستند كه از فاطمه بخواهد يا شب گريه كند و روز آرام باشد و يا روزها بگريد و شب ها آرام گيرد . لذا علي ( عليه السلام ) ايشان را با رضايت خود در محلي نزديك خانه عقيل در بقيع ساكن كرد و اين مكان بعدها نام « بيت الأحزان » به خود گرفت . در دوران عثماني ، ضريحي كوچك از آهن در اين محل قرار داده شد كه زائران آن را زيارت كرده و از آن تبرّك مي جستند . در دوران سعودي ، همراه با تخريب گنبد و بارگاه هاي بقيع ، آن ضريح را برداشتند .

ب ـ زيارتگاه شهداي اُحددر سال سوم هجري ، مشركان و در رأس آنان ، ابوسفيان ، براي جبران شكست فاحشي كه در جنگ بدر از مسلمانان متحمّل شده بودند ، به فكر انتقام جويي و بسيج نيروها پرداختند و با سپاهي متشكل از پنج هزار نيروي جنگ جو ، به فرماندهي ابوسفيان ، براي نبرد به سوي مدينه روان گشتند .

سپاه دشمن در شمال شهر ، كنار كوه احد استقرار يافت . اين كوه با هفت كيلومتر طول ، يكي از طولاني ترين و بزرگترين كوه هاي مدينه است كه مستقل بوده و به كوه هاي مجاور متصل نيست . ^{( 1 )}

پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) به رغم اين كه رويا رويي با سپاه مكّه را در خارج از شهر ، به مصلحت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . در اين مورد ، ر . ك . به : ص307 از همين كتاب .

296

نمي دانستند ، امّا به سبب اهميت قائل شدن براي امر شور و مشورت ، نظر فرماندهان سپاه را پذيرفتند . نيروهاي سپاه اسلام ، كه تعداد آنان هفتصد نفر بود ، پيشقدم شده و در دامنه احد استقرار يافتند و آن را چون يك دژ مستحكم طبيعي ، پشت سر سپاه خود قرار دادند .

در سمت چپ استقرار نيروهاي اسلام ، تپه ياكوه كوچكي است به نام « جبل العَينيْن » . از اين تپه تا نخلستان هاي درهم تنيده و غير قابل عبور ، مَعْبر يا تنگه كوچكي بود كه پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) براي تأمين عقبه سپاه ، پنجاه تيرانداز را به فرماندهي « عبدالله بن جبير » بر اين تپه گمارد تا به حفاظت از آن گذرگاه بپردازند ؛ لذا اين تپه به « جبل الرمّاة » معروف شد . اين عدّه به رغم تأكيد آن حضرت ، مبني بر رها نساختن تنگه ؛ چه در حال پيروزي و چه هنگام شكست ، به گمان اين كه كار دشمن تمام شده ، به طمع جمع آوري غنايم ، تنگه را رها كردند . سواران دشمن نيز به فرماندهي خالد بن وليد ، كه در پي چنين فرصتي بودند ، با يك حمله غافل گيرانه ، از تنگه عبور كرده و از پشت به سپاه اسلام هجوم آوردند . اين هجوم حساب شده دشمن و غفلت نيروهاي محافظ تنگه ، سرنوشت سپاه اسلام را تغيير داد و پيروزي آنان را به شكستي دردناك بدل كرد . تپه ياد شده ، كه همچنان موجود است ، رو به رو و سمت جنوب مقبره شهداي احد و كوه احد واقع شده و امروزه زائران بالاي آن رفته و خاطره آن نبرد بزرگ را در ذهن خود مجسم مي سازند .

در اين جنگ ، ضايعات جبران ناپذيري به سپاه اسلام وارد شد ؛ از جمله : شهادت يكي از بهترين حاميان پيامبرخدا ( صلّي الله عليه وآله ) ؛ يعني حضرت حمزه سيدالشهدا به همراه پرچمدار اسلام ، مُصْعَب بن عُمَيْر ، عبدالله بن جحش و فرمانده تيراندازان و نگهبانان تنگه ؛ يعني عبدالله بن جبير و بيش از هفتاد تن از بهترين صحابه پيامبر خدا . ( صلّي الله عليه وآله )

پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) ميان انبوه دشمن تنها ماند و جز علي ( عليه السلام ) و معدود ياران پايدارو مقاوم وي ، كه همواره كنار آن حضرت حضور داشتند و شجاعانه از جان ايشان حفاظت مي كردند ، بقيه صحابه گريختند و به دامنه اُحد عقب نشيني كردند . در اين درگيري ، پيشاني و دندان آن حضرت شكست . علي ( عليه السلام ) ناگزير ايشان را به سمت احد برد و در شكافي به استراحت پرداختند و جراحات ايشان را مداوا كردند . اين غار يا شكاف ، امروزه در شمال مقابر شهدا و در دامنه اُحد است . ( تصوير شماره 85 )

297

به دستور پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) حمزه ( عليه السلام ) و ديگر شهدا را ، كه همه مُثله شده بودند ، پس ازاقامه نماز ، در همان معركه جنگ وبا لباس هاي خود به خاك سپردند . ^{( 1 )}

عموي گرانقدر رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) ابتدا به وسيله نيزه وحشي ، غلام جبير بن مطعم ، كنار جبل الرمّاة مجروح شد و خود را تا دامنه اين تپه كشانيد و سپس به ديدار خدا شتافت . پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) بر جنازه او ، كه گوش و بيني اش بريده و سينه اش دريده شده بود ، با تأثر و خشم ايستادند ^{( 2 )} و فرمودند : هرگز چنين مصيبتي به من نرسيده است و تاكنون جايي نايستاده ام كه از جايگاه كنوني خشمگين تر باشم . ^{( 3 )} سپس فرمود : جبرئيل ( عليه السلام ) مرا خبر داد كه نام حمزه را در آسمان هاي هفتگانه چنين نوشته اند : « حمزة بن عبدالمطّلب ، اسدالله و اسد رسوله » . آنگاه فرمان دادند جسدش را با پارچه اي كفن كرده و آنگاه هفتاد تكبير بر وي گفتند . سيد و سالار شهداي احد را همراه مصعب بن عمير در يك قبر دفن كردند . بعضي گفته اند عبدالله بن جحش نيز كه خواهرزاده حمزه ( عليه السلام ) بود ، همراه آنان به خاك سپرده شد . كساني نيز گفته اند : هيچ كس همراه ايشان در قبر دفن نشد . ^{( 4 )}

بعدها در مكاني كه عموي پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) به شهادت رسيد ، مسجدي ساختند كه ديوارهاي مخروبه آن ، تا دوران سعودي همچنان پا برجا بود . اين مسجد كه به « المَصْرَع » شهرت داشت ، در تعريض خيابان كنار جبل الرماة تخريب شد . ^{( 5 )} برخي گويند : دندان پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) نيز در اين جا شكسته شده است . ^{( 6 )}

قبور اين سه بزرگوار رو به رو و شمال تپه جبل الرماة ، كمي جلوتر ( حدود

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . براي آگاهي بيشتر از واقعه جنگ احد ، ر . ك . به : ابن هشام ، سيرة النبويه ، ج3 ، ص120 ـ 60 ؛ واقدي ، المغازي ، ج1 ، ص199 به بعد ؛ زهري ، المغازي ، ص60 به بعد و همچنين مقاله نگارنده اين سطور ، با عنوان احد در بستر تاريخ ( مجله « ميقات حج » شماره 8 ) .

2 . ابن ابي حاتم رازي ، علل الحديث ، ج1 ، ص352

3 . ابن هشام ، همان ، ج2 ، ص98 ؛ عساف احمد بن محمد ، خلاصة الأثر في سيرة سيد البشر ، ص174

4 . ابن هشام ، همان ، ج2 ، ص98 ؛ به دستور پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) بعضاً هر سه نفر را داخل يك قبر دفن كردند . ( محمدبن جرير طبري ، تهذيب الآثار ، السفر الثاني ، صص524 و 525 ) .

5 . ر . ك . به : صفحه 242 همين كتاب .

6 . سمهودي ، همان ، ج3 ، ص848

298

پنجاه متر ) از ديگر شهدا قرار دارد . در دوران عثماني ، بر مقبره عموي پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) ، گنبد و بارگاه زيبايي وجود داشت كه سلطان اشرف قايتباي آن را در سال 893ق . تعمير كرد و توسعه داد و داخل آن تابوت و ضريحي آهنين نهاد .

در دوران سعودي ، به اعتراف نويسنده اي سعودي ؛ يعني « ياسين الخياري » ، مردم ، كنار اين مقبره كه به « مسجد حمزه ( عليه السلام ) » معروف بود ، نذر مي پختند و قبور را لمس و مسح مي كردند ، لذا مسؤولان براي جلوگيري از اين اعمال كه آن را خلاف شرع قلمداد مي كنند گنبد و بارگاه وي را تخريب كرده و قبر ديگر شهدا را با زمين يكسان ساختند . سرانجام در سال 1383 ق . براي عدم دسترسي زائران ، اطراف قبور شهداي احد ديواري كشيدند و آن را محصور كردند . ^{( 1 )} اكنون اين ديوار با دري آهنين مانع تماس و نزديكي زائران با قبور محترم شهداي احد است .

1 . قبر حضرت حمزه ( عليه السلام ) . مصعب بن عمير . عبد الله بن جحش = مكان اصلي مسجد حمزه كه در دوران سعودي تخريب شد .

2 . قبور ساير شهدا .

3 . مسجد احد = حضرت علي ( عليه السلام ) = حضرت حمزه ( عليه السلام ) [ جديد الاحداث ] .

4 . پناهگاه حضرت رسول ( صلّي الله عليه وآله ) هنگام جراحت و عقب نشيني ( شكاف باريك در كوه ) .

5 . مكان مسجد المصرع = الوادي ـ مكان شهادت حضرت حمزه ( عليه السلام ) كه در دوران سعودي تخريب شده است .

6 . مكان مسجد الرماة = مكان استقرار تير اندازان سپاه اسلام ، كه امروزه بقاياي مخروبه و تنها ديواره يك متري آن وجود دارد .

7 . مكان مسجد الفسح = مسجد جبل احد ؛ اين مسجد در قرون گذشته رو به ويراني رفته است و اكنون چهار ديواري مخروبه آن ديده مي شود .

8 . مكان مسجد ثنايا = قبة الثنايا ؛ مكاني است كه دندان حضرت رسول ( صلّي الله عليه وآله ) شكسته شد .

9 . مسجد المستراح = مكاني است كه پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) پس از بازگشت از نبرد احد در اين مكان به استراحت پرداختند . اين مسجد اكنون در كنار مدرسه عمرو بن جموح قرار دارد .

10 . مسجد الدرع = البدائع = شيخان ؛ پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) هنگام عزيمت به سوي احد ، در اين مكان نماز عصر ، عشا و صبح را اقامه كردند و زره و لباس جنگي خود را براي اين امر در اين مكان گذاردند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ياسين الخياري ، تاريخ المعالم المدينه ، ص137

299

نقشه تقريبي صحنه نبرد و آثار تاريخي منطقه احد

300

ج ـ آرامگاه ها و مقابر تخريب شده ( دوران سعودي )

1 . مقبره عبدالله بن عبد المطّلبپدر گرامي رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) در جايي به نام « دار النّابغه » در خيابان مناخه رحلت كرد و در همان جا دفن شد . كنار مقبره او مسجدي به همين نام وجود داشت كه به روايت ابن شبّه ، پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در آن نماز گزاردند . ^{( 1 )}

جاي دقيق آن ، رو به روي باب السّلام ؛ 300 متري جنوب غربي مسجد النّبي ( صلّي الله عليه وآله ) ، در خيابان مناخه بوده كه پس ازتخريب ، در 1355ش ، تبديل به محل توقّف ( پاركينگ ) ماشين هاي سنگين شد و سرانجام در بازسازي مسجدالنّبي ( صلّي الله عليه وآله ) و پيرامون آن ، به آن جا ملحق گرديد .

2 . مقبره محمد بن عبدالله محض ( نفس زكيّه ) محمد بن عبدالله بن حسن بن حسن ( عليه السلام ) مشهور به « محمد نفس زكيّه » ، از نوادگان امام دوم شيعيان و از بزرگان و زهّاد بني هاشم بود . منصور دوانيقي ، پيش از به خلافت رسيدن ، در دو نوبت با وي بيعت كرد ، امّا آنگاه كه به خلافت رسيد ، به تعقيب محمدبن عبدالله محض و برادرش ابراهيم پرداخت و بسياري از سادات و نوادگان امام علي ( عليه السلام ) را به زندان انداخت . در جمادي الآخر 145ق . محمد نفس زكيه بر ضدّ خليفه و حكومت عباسي قيام كرد . جمع زيادي از مردم مدينه به او پيوستند و به عنوان « مهدي » با محمد بيعت كردند .

محمد نفس زكيه در اين قيام پيروز شد و مدينه و حتي مكّه را به تصرف در آورد . منصور ، عيسي بن موسي را با چهار هزار نفر براي سركوبي او فرستاد . وي پس از چندي مدينه را محاصره و در نبردي نابرابر آن نواده بزرگوار امام حسن ( عليه السلام ) و يارانش را در

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن شبه ، همان ، ج1 ، ص65 . دارالنابغه متعلق به نابغة بن اسحاق بوده است .

301

رمضان 145 هجري به شهادت رساند . ^{( 1 )} جنازه وي را در شرق كوه هاي سلع ( پشت مساجد سبعه ) دفن كردند . اين بقعه و آرامگاه ، كه به محله « استسقاء » معروف بود ، در دوران سعودي تخريب گرديد .

3 . آرامگاه علي عُرَيْضي بن جعفر بن محمد ( عليه السلام ) « عُرَيض » ، قريه اي در شرق مدينه است . چون علي بن جعفر ( عليه السلام ) ، برادر امام موسي كاظم ( عليه السلام ) در آن مكان ساكن بوده ، لذا به « علي عُريضي » مشهور گشته است . او از زهاد عصر خود بود و ولايت برادر و برادر زادگانش را تا امام دهم بر خود پذيرا شد . نقل كرده اند با وجود كثرت سن ، ارادت خاصي نسبت به امام جواد ( عليه السلام ) داشته است . علي بن جعفر از پدر ، برادر و از پسرِ برادرش امام رضا ( عليه السلام ) روايت مي كرده است . مقبره وي سمت فرودگاه مدينه در شش كيلومتري مسجدالنبي ( صلّي الله عليه وآله ) قرار داشت . گنبد و بارگاه وي تا سال ها پيش موجود بود و در دهه گذشته گنبد و مقبره تخريب و مسجدي نيز كه به نام وي در آن منطقه ساخته بودند ، متأسفانه در 1382 ش . به طور كلي تخريب گرديد . اكنون بقاياي سنگ هاي قديميِ مسجد در اطراف انباشته شده است . ( تصويرهاي شماره 86 ـ 87 )

4 . مقبره عبدالله بن عباس در طائفعبدالله بن عباس بن عبدالمطّلب ، پسر عموي گرامي پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) مفسّر ، فقيه ، محدّث و مشهور به « حَبْر اُمَّت » در طائف وفات يافت و در آن جا دفن شد . گنبد و بارگاه عالي به رنگ سفيد با ضريحي بر قبر او قرار داشت كه در دوران سعودي تخريب و قبر وي با زمين يكسان شد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مسعودي ، التنبيه و الاشراف ، ص295

302

نقشه جديد آثار تاريخي مدينة النبي ( صلّي الله عليه وآله )

303

1ـ مسجد شريف نبوي

2ـ مسجد قبا در شارع قبا

3ـ مسجد ذو قبلتين در شارع سلطانيه

4ـ مسجد فتح = احزاب

5ـ مسجد سلمان فارسي

6ـ مسجد ابي بكر

7ـ مسجد عمر بن خطاب

8ـ مسجد فاطمه ( عليها السلام )

9ـ مسجد علي بن ابي طالب ( عليه السلام )

10ـ مسجد جمعه = بني سالم در شارع قبا

11ـ مسجد شجره در شارع عروه به سوي جده

12ـ مسجد سقيا ميدان عنبريه

13ـ مسجد غمامه = مصلي اعياد

14ـ مسجد ابي بكر = مصلي اعياد

15ـ مسجد علي ( عليه السلام ) = مصلي اعياد

16ـ مسجد عمر بن خطاب = مصلي اعياد

17ـ مسجد فضيخ = شمس در شارع عوالي

18ـ مسجد ابوذر غفاري در شارع ابوذر

19ـ مسجد بني ساعده و سقيفه بني ساعده

20ـ بقيع الغرقد

21ـ مكان قبلي قبر اسماعيل بن جعفر الصادق ( عليه السلام )

22ـ قبر ابي سعيد خدري در پايان بقيع

23ـ مقبره محمد نفس زكيه نوه امام حسن

24ـ مقبره حمزه و شهداي احد

25ـ چاه قضاعه ـ تخريب شده است .

26ـ چاه حاء ـ تخريب شده است .

27ـ چاه بصه ـ تخريب شده است .

28ـ چاه اريس ـ تخريب شده است .

29ـ چاه سقيا ـ تخريب شده است .

30ـ هيأت امر به معروف

31ـ محكمه شرعي

32ـ كتابخانه عمومي مدينه

33ـ جبل الرايه ـ مسجد ذباب

34ـ ميدان عنبريه