بخش 13

305

فصل ششم

كوه ها ، وادي ها و ثناياي مدينة النّبي ( صلّي الله عليه وآله )

307

الف ـ كوه ها

1 . اُحـداز كوه هاي مشهور و مهمّ مدينه ، كوه اُحُد است كه در شمال شرقي شهر و چهار كيلومتري مسجدالنّبي ( صلّي الله عليه وآله ) قرار دارد . چون اين كوه از ميان كوه هاي پيرامون مدينه ، تنها كوهِ جدا و مستقل است ، آن را « اُحُد » ناميده اند . ^{( 1 )} اين كوه با هفت كيلومتر طول ( از شرق به غرب ) طولاني ترين كوه در شبه جزيره است كه قلّه هاي بزرگي داشته و رنگ آن به قرمز متمايل وعرض آن نيز ميان 1تا 3كيلومتراست . ارتفاع آن از سطح زمين 300 متر و از سطح دريا 1000 متر فاصله دارد و در مجموع 19 كيلومتر مربع مساحت آن است . گويند بالاي اين كوه نقره هاي طبيعي يافت مي شود كه براي حفظ آب هاي جاري در آن پديد آمده است .

از پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در مورد فضل و اهميت اين كوه احاديث فراواني نقل شده است . از جمله : « كوه احد ما را دوست دارد و ما نيز آن را دوست داريم . » ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . فيروز آبادي ، المغانم المطابه في معالم طابه ، ص10

2 . ابن شبه ، تاريخ المدينة المنوره ، ج1 ، ص80 ؛ ابن حجر عسقلاني ، فتح الباري بشرح صحيح البخاري ، ج7 ، ص302

308

در روايتي ديگر ، از پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) آمده است : « كوه احد از كوه هاي بهشت است . »

همچنين پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) فرمودند : « كوه احد دري است از درهاي بهشت و كوه عير ما را دوست نمي دارد ما نيز آن را دوست نمي داريم ، چون دري است از درهاي جهنم . » ^{( 1 )}

قبر و قبه هارون ، برادر موسي ( عليه السلام ) ، بر فراز كوه واقع شده كه گويند وي هنگام عزيمت به حج ، در اين كوه وفات يافته و دفن شده است . ^{( 2 )}

از غزوات مهم پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) به نام اين كوه مشهور است كه در سال سوم هجري رخ داد و كوه احد پناهگاه مهمّي براي لشكريان اسلام و بهويژه پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) بود . در دامنه آن ، يعني شمال مقابر شهداي احد ، شكاف كوچكي است كه رسول گرامي ( صلّي الله عليه وآله ) به هنگام جراحت در جنگ احد توسط حضرت علي ( عليه السلام ) به اين شكاف برده شدند و در آنجا زخم هاي ايشان مداوا شد . اين مكان قابل ديدن است .

امروزه از طريق بزرگراه فهد بن عبدالعزيز مي توان به كوه احد و مزار شهدا رفت ، كه البته از شارع سيد الشهدا نيز مي توان به آن جا راه يافت .

2 . جبل عَينَين = الرُّماة

كوه كوچكي است در جنوب قبور شهداي احد ، در كنار وادي قنات ، به صورت مستقل و در فاصله تقريباً يك كيلومتري كوه احد . به طول 175 و به عرض 55 متر ، با ارتفاع 20 متر و مساحت 380 مترمربع . در نبرد مهم اُحد ، اين تپه نقش مهم و مؤثري به عنوان يك گذرگاه استراتژيك ايفا كرده است ؛ چنانكه پيشتر گفتيم ^{( 3 )} پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) براي اين كه نيروهاي دشمن از پشت سر به سپاه اسلام هجوم نياورند ، تعداد پنجاه نفر از تيراندازان را به فرماندهي « عبدالله بن جبير » بر اين كوه گمارد تا از تنگه محافظت كنند ، لذا به سبب استقرار اين نيروها ، تپه ياد شده به « جبل الرّماة » معروف شد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سمهودي ، وفاء الوفا باخبار دارالمصطفي ، ج2 ، ص108 ؛ فيروز آبادي ، همان جا .

2 . فيروز آبادي ، همان ، ص11 ؛ ابن شبه ، همان ، ج1 ، ص85 . در يكي از كوه هاي شهر پترا در اردن نيز قبري از هارون وجود دارد كه مورد زيارت يهوديان اسرائيل قرار مي گيرد .

3 . ر . ك . به : ص297 از همين كتاب .

309

در شرق اين تپه ، به ياد محلّ قتل حضرت حمزه ( عليه السلام ) مسجدي ساختند و آن را « مسجدالمَصْرَع » ناميدند . در بالاي اين تپه ؛ يعني در آخرين نقطه آن ، در سال هاي گذشته آثار و پايه هاي مسجدي به طول و عرض دوازده متر ديده مي شد . اين جا محل تيراندازان و « مسجد جبل الرماة يا جبل عينين » بوده است .

در طول قرون متمادي ، بر روي اين تپه خانه هايي ساخته شده و به مرور زمان رو به خرابي رفته اند . بر اساس تصاوير موجود ، طول و ارتفاع اين تپه از اندازه كنوني آن بسيار بزرگتر و بيشتر بوده است . ( تصوير شماره 88 )

3 . سَلْعاين كوه نيز يكي از كوه هاي مهم و استراتژيك شمال غرب مدينه است كه شاهد يكي از جنگ هاي پيروزي آفرين سپاه اسلام ؛ يعني نبرد بزرگ « احزاب » يا « خندق » بوده است . كوه سلع به عنوان يك استحكام طبيعيِ پشت سر سپاه اسلام قرار گرفت و خندق نيز در مقابل دشمن حفر گرديد . در دامنه آن ، قبيله بني حرام مي زيستند . در صخره هاي غربي آن ، غار و كهف بني حرام بوده كه از ميان رفته است . مساجد هفتگانه بر دامنه اين كوه ساخته شده است .

4 . سُلَيـعكوه كوچكي در جنوب كوه سلع است كه به آن « عثعث » نيز گفته اند . در دوران عثماني قلعه فرمانرواي مدينه بر آن ساخته شده بود . ^{( 1 )} بر فراز آن ، يكي از برج هاي قلعه باب شامي مدينه بوده كه اكنون نيز آثار اين قلعه و برج بر جاي مانده است . موقعيّت اين كوه در نزديكي كتابخانه « ملك عبدالعزيز » ( سمت باب السّلام ) است و به سبب احداث بناها و برج هاي بزرگ ، تنها بخشي از آن ديده مي شود .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . فيروز آبادي ، همان ، ص185

310

5 . عَيْـركوه بزرگي به نام « عَيْر » در جنوب مدينه ـ شرق « وادي عقيق » ـ و نزديك « مسجد شجره » است . از پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) نقل شده كه « كوه عير » يكي از درهاي جهنّم است ؛ اين كوه بر ما خشمگين است و ما نيز بر آن . ^{( 1 )} « عَيْر » در لغت به معناي « خَرِ چموش و وحشي » است . ^{( 2 )} اين خر از آنِ « مويلع » كافر بوده كه خداوند بر قنات يا ملك او آتشي زده و آن را سوزانده است . در حقيقت وي مورد غضب خداوند قرار گرفته است . ^{( 3 )}

6 . ثَــوْركوه كوچك و سرخي است در پشت كوه احد ، در شمال مدينه . پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) ميان « عير » تا « ثور » را حرم ( مدينه ) قرار داد . ^{( 4 )}

7 . ذِبـاب ^{( 5 )}

اين كوه در مشرق كوه سلع ( مساجد سبعه ) است و مسجد الرّايه يا مسجد ذِباب بر فراز آن است . « ذباب » نام پرنده و يا سمت برنده شمشير است و در بعضي از جاها به معناي زنبور عسل نيز آمده است . برخي گويند نام كسي است كه در دوران اموي بر اين كوه گردن زده شد . پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) هنگام غزوه خندق ، پرچم فرماندهي را برآن استوار ساخت .

8 . كوه هاي جماوات الثّلاثهاين كوه ها عبارت اند از : جماء تضارع ، جماء امّ خالد و جماء العاقر . در « جماء امّ خالد » قبر يكي از رسولانِ عيسي ، به نام اسود بن سواد است . ابن شبّه نيز كتيبه اي به اين

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن شبه ، تاريخ المدينة المنوره ، ج1 ، ص83

2 . ياقوت حموي ، معجم البلدان ، ج4 ، ص173 .

3 . فيروز آبادي ، همان ، ص288

4 . پيشين ، ص82 ؛ سمهودي ، وفاء الوفا باخبار دار المصطفي ، ج1 ، ص92

5 . اين كوه را « ذُباب » نيز خوانده اند .

311

عبارت بر آن ديده است : « من رسولِ پيامبر خدا عيسي بن مريم بر مردم اين قريه بوده ام » . ^{( 1 )} لشكريان قريش از « جماء عاقر » نيز براي جنگ با پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در احد ساماندهي و آماده شده اند .

ب ـ وادي ها ^{( 2 )}

1 . عَقيقاين وادي به سه بخش « صغير » ، « كبير » و « اكبر » تقسيم شده است . ^{( 3 )} قسمت اكبر آن در اختيار حضرت علي ( عليه السلام ) بوده كه 23 چاه در آن كنده بودند . اين چاه ها در منطقه مسجد شجره كنوني بوده و به همين جهت هنوز مسجد شجره به « مسجد ابيار » يا « آبار علي » معروف است . اين سه وادي در ابتدا به اقطاع بلال بن حارث المزني در آمد و پس از وي ، به دست ابو بكر و عمر افتاد . از پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) احاديث زيادي در فضل اين وادي نقل شده و آن حضرت آن را مبارك خوانده اند . ^{( 4 )} از ايشان نقل شده است كه جبرئيل ( عليه السلام ) در شبي نازل شد و از جانب خداوند فرمود : در اين وادي مبارك نماز بگزار . ^{( 5 )}

گفتني است آب اين وادي از طائف سرازير شده و سپس از سمت غربي مدينه مي گذرد . بنابراين ، طولاني ترين وادي هاي حجاز است . ^{( 6 )} به سبب آب اين وادي ، مناطق پيرامونيِ آن حاصل خيز و داراي آب وهوايي خوب هستند . قصر عروة بن زبير ، سعيد بن عاص و مروان بن حكم در كنار اين وادي ساخته شده بود .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن شبه ، همان ، ج1 ، ص149

2 . وادي به معناي « دره » و يا راهي است كه در آن آب جاري مي شود .

3 . يعقوبي ، البلدان ، ص76

4 . ابن شبه ، تاريخ المدينة المنوره ، ج1 ، ص148 ؛ فيروزآبادي ، المغانم المطابه في معالم طابه ، ص270

5 . محمد بن سليمان ، جمع الفوائد من جامع الاصول و مجمع الزوائد ، ج1 ، ص566

6 . الياس عبدالغني ، تاريخ المدينة المنوره ، ص120

312

2 . بُطْحان ^{( 1 )}

اين وادي به « ابي جَيده » نيز مشهور است . آغاز آن ، از نزديكي شرق قبا و پايان آن ، نزديك « مسجد فتح » يا مساجد سبعه بوده كه به وادي عقيق مي پيوسته است . پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) فرموده اند : « بطحان بركه اي از بركه هاي بهشت است » . ^{( 2 )}

3 . رانُوناءمسجد جمعه كه پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) نخستين نماز جمعه را در آن برگزار كرده اند ، در ميان اين وادي قرار داشته است .

وادي هاي ديگر مدينه عبارت اند از :

4 ـ وادي مُذَيْنب ، در جنوب شرق مدينه و محل سكونت بني نضير .

5 ـ وادي مَهْزور ، در شرق مدينه و محل سكونت بني قريظه .

6 ـ وادي قناة ، در منطقه اُحد و كنار تپه جبل الرماة و قبور شهداي احد .

براي استفاده از آب اين وادي ها چندين سد ساخته شده است .

ج ـ ثنيه ها ^{( 3 )}

1 . ثنيّة الوداعاين ثنيه در خارج باب شامي ؛ ميان « مسجد الرّايه » ^{( 4 )} و محل دفن « محمد نفس زكيه » است و امروزه در تقاطع شارع سيدالشهدا و شارع ابوبكر واقع شده و سمت راست كسي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آن را « بَطْحان » و بَطِحان نيز ثبت كرده اند . ( ياقوت حموي ، معجم البلدان ، ج1 ، ص446 ) به معناي انبساط و سرور .

2 . پيشين ، همان جا .

3 . در اطراف مدينه ، مكان هايي براي بدرقه و يا استقبال از سپاهيان وجود داشته كه به « ثنية الوداع » معروف بوده است . پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) گاهي در اين ثنيه ها حضور مي يافتند .

4 . چنان كه پيشتر گفته شد « مسجدالرايه » بر فراز كوه ذباب ، در نزديكي مساجد سبعه است .

313

است كه از تونل زيرگذر مناخه خارج مي شود . از مسجدالنبي ( صلّي الله عليه وآله ) تا آنجا ، 700 متر فاصله است . قبل از اسلام ، اين محل به « ثنيّة الركاب » شهرت داشته ^{( 1 )} و پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) هنگام عزيمت براي غزوه تبوك در آن جا اردو زده و به ساماندهي سپاه پرداختند . « ثنيّة الوداع » مكان وداع و خروج لشكريان و خارج شوندگان از مدينه بوده است .

هنگام غزوه خيبر ، زنان پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در اين ثنيه با ايشان وداع كردند . مسجدي نيز به نام ثنية الوداع در اين مكان ساختند كه در سال 1406ق . در توسعه خيابان تخريب شد .

2 . العَثْعَثاين ثنيه بر كوهي به نام « عثعث » ميان كوه « سُليع » و كوه « سلع » در مدينه قرار داشته و به سُليع نزديكتر بوده است . ^{( 2 )}

3 . ثنيّة الشريدثنية الشريد در شرق كوه عير و آخرين نقطه و خط هجرت پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) بوده است . گفتني است ، از اين ثنيه ها هيچ آثار و نشاني وجود ندارد .

د ـ حصار و دروازه هاي مدينه

در دوران گذشته ، براي حفاظت از هجوم دشمنان و تأمين امنيت ، ديوارهايي پيرامون شهرها مي ساختند و بيشتر در پشت اين ديوارها خندقي مي كندند تا دشمن نتواند به راحتي وارد شهر شود . پيرامون مدينه يا يثرب نيز ديواري مرتفع ساخته و در طول تاريخ از سوي حكمرانان و امراي شهر بازسازي و مرمت شده است . سلطان محمود عثماني ، در سال 1162ق . اين ديوار را تعمير و ارتفاع آن را به 25 متر رسانيد ؛ براي آن ، چهل برج ساخت كه بر شهر مشرف بود . در سال 1305ق . سلطان عبدالحميد عثماني از

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ياسين الخياري ، همان ، ص217

2 . ياقوت حموي آن را همان سليع دانسته است . ( معجم البلدان ، ج4 ، ص85 ) .

314

ناحيه « باب العنبريه » بر اين ديوار افزود و پس از آن كه دروازه ياد شده را تجديد بنا كرد ، آن را « باب الحميدي » ناميد .

حصار شهر از دو بخش داخلي و خارجي تشكيل شده بود كه ديوار داخلي از چهار سمت مدينه را در محاصره داشت و شش دروازه براي آن تعبيه كرده بودند ؛ از جمله :

1 ـ باب الشامي ( در شرق قلعه شامي ) 2 ـ باب المجيدي ( كنار حرم مطهر ) 3 ـ باب الجمعه يا باب البقيع ( پشت بقيع ) 4 ـ باب المصري 5 ـ باب الحمام 6 ـ باب صبري پاشا .

ديوار و حصار خارجيِ شهر از « باب العوالي » تا « باب قبا » امتداد يافته و از « باب العنبريه » نيز به سوي « السيح » تا « باب الكومه » و از شرق به « باب الصدقات » متصل مي شد . دروازه هاي اين حصار عبارت بودند از :

1 ـ باب العوالي ( متصل به ديوار جنوبي بقيع ) 2 ـ باب قبا ( نزديك مسجد عمربن خطاب ) 3 ـ باب العنبريّه ( وردي غرب شهر ) 4 ـ باب الكومه يا باب الجبل ( غرب قلعه شامي ) 5 ـ باب الصّدقات ( در شرق شهر ) . ^{( 1 )}

پس از توسعه مدينه ، اين حصار ونيز دروازه ها برداشته شده است . ( تصوير شماره 89 )

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ احمد سعيد بن سلم ، همان ، ص171 ـ 173

315

فصل هفتم

مساجد و مناطق تاريخي اطراف مدينة النبي ( صلّي الله عليه وآله )

317

1 ـ مسجد شجره = ذو الحُلَيْفه ( آبار علي ( عليه السلام ) )

اين مسجد ، كه امروزه به نامهاي « شجره » ؛ « ذوالحُلَيفه » و « اَبيار علي » مشهور است ، يكي از مساجد بسيار مهم خارج از مدينه بوده و به عنوان يكي از ميقات ها و مساجد احرام از اهميت بسزايي برخوردار است . وجه تسميه آن به نام هاي فوق چنين است :

الف ـ شجره ؛ از آن رو آن را چنين خوانند كه پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در آن جا ، كنار درختي به نام « سَمَره » فرود آمد و احرام بست . ^{( 1 )}

ب ـ اِحرام ؛ به سبب آن كه حاجيان براي تشرف به حج ، در اين مسجد اِحرام مي بندند .

ج ـ ذو الحُلَيفه ؛ « حُليفه » نام آبي است ميان دو قبيله قريش ، كه پيامبرخدا ( صلّي الله عليه وآله ) دوست داشتند براي بستن احرام ، كنار درختي در اين محل فرود آيند . ^{( 2 )}

د ـ ابيار علي ( عليه السلام ) : از آن جهت به اين نام شهرت يافت كه حضرت علي ( عليه السلام ) براي آبياري نخلستان ها ، چاه هاي فراواني در اين منطقه كندند و ابيار نيز اسم جمع « بئر » يعني چاه است . فيروز آبادي كه در قرن هشتم آن را توصيف كرده ، گويد : اين مسجد جز به نام

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . فيروز آبادي ، المغانم المطابه في معالم طابه ، ص199 ؛ بخاري ، صحيح ، [ كتاب الصّلاة ] ، ص322 ، حديث441

2 . فيروز آبادي ، همان ، ص119

318

« ابيار علي ( عليه السلام ) » شناخته نيست . ^{( 1 )}

پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) سه بار در اين مكان مُحرم شده اند : 1 . هنگام صلح حديبيه ( سال ششم هجري ) 2 . عمره ناشده ( سال هفتم هجري ) ـ 3 . حَجّة الوداع ( سال دهم هجري ) . ^{( 2 )}

زين الدين الاستدار ، در سال 961ق . بناي مسجد را بازسازي كرد و در پيرامون آن ديواري بزرگ ساخت كه تا پايان دوره عثماني همچنان پا بر جا بود .

طول اين مسجد ، از جنوب تا شمال ، 52 ذراع ( 65/25 متر ) و از شرق به غرب نيز به همين مقدار بوده است . ^{( 3 )} در دوران فهد بن عبدالعزيز بگونه بسيار زيبايي بازسازي شد . اكنون مساحت آن به 88000 مترمربع رسيده كه 5000 نمازگزار در آن جاي مي گيرند . ( تصويرهاي شماره 90 ـ 91 )

2 ـ مسجد مَعْرس

مَعرس به معناي محل خواب صبحگاهي است . پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) بيشتر در راه انجام عمره ، واجب و يا پس از بازگشت از غزوات ، در اين مكان استراحت مي كردند . ^{( 4 )} به مرور زمان بقاياي اين مسجد رو به ويراني گذاشت و جز چند تكه سنگ چيده شده بر روي هم ، اثري از آن نماند . اكنون مكان آن ، در پشت مسجد شجره ، به فاصله يكصد متري ، صاف و تنها درختي علامت آن است .

3 ـ مسجد سَرِف

اين مسجد كه ميان راه مكّه و وادي مهزور واقع است ، محلّ وفات و دفن « ميمونه » ،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . پيشين ، همان ، ج82 ؛ علي بن موسي ، رسالة في وصف المدينه ، صص16 ـ 8

2 . ابن هشام ، سيرة النبويه ( صلّي الله عليه وآله ) ، ج3 ، صص355 و 424 ؛ ابن قتيبه ، المعارف ، ص70 ؛ ابن سعد ، طبقات الكبري ، ج1 ، صص87 و 124 و ج2 ، ص172

3 . سمهودي ، همان ، ج3 ، ص1002

4 . سمهودي ، همان ، ج3 ، ص1006 ؛ كليني ، فروع كافي ، ج4 ، ص565

319

همسر پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در سال 39ق . است . سمهودي آن مسجد و قبر را زيارت كرده است . ^{( 1 )}

سَرِف اردوگاهي نيز براي لشگريان اسلام بوده است كه عمدتاً پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در غزوه هاي خارج مدينه ، همراه لشگريان در اين جا اردو مي زده اند .

4 ـ مسجد علي عُرَيْضيدر « عُرَيض » ^{( 2 )} كنار مقبره علي عريضي ، فرزند بزرگوار امام صادق ( عليه السلام ) ، مسجدي قرار داشته كه به « علي عريضي » مشهور بوده است . اين مسجد كه در شش كيلومتري جاده فرودگاه مدينه در دنباله شرقي كوه احد ، در محله مشهور « عُريض » موجود بود ، در سال 1382 ش . تخريب شد .

5 ـ منطقه فدكفدك از مناطق بسيار حاصلخيز بوده كه به يهوديان تعلق داشته است . هنگامي كه غزوه خيبر رخ داد ، يهوديان فدك ، كه از شكست هم كيشان خود در اين جنگ آگاهي يافتند ، نماينده اي نزد رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) فرستادند و از او امان خواستند . آن حضرت نيز محيصة بن حرام را فرستاد و فدك را از آنان گرفت . طي قراردادي كه بسته شد ، نيمي از فدك جزو اموال خاص پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) شد و نيمي ديگر به مسلمانان واگذار گرديد . ^{( 3 )} پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) نيز فدك را به فاطمه ( عليها السلام ) واگذار كرد . ^{( 4 )}

امام علي ( عليه السلام ) گويد : در زير اين آسمان ، تنها فدك به ما تعلّق داشت كه آن را از ما

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . پيشين 3/1020 .

2 . « عُرَيْض » يكي از وادي هاي شرقي مدينه بوده است . ( فيروز آبادي ، همان ، ص260 ، ياقوت حموي ، همان ، ج4 ، ص114 ) .

3 . ابن هشام ، همان 2/353 ؛ بلاذري ، فتوح البلدانص 42 ، 43 ؛ ابويوسف ، الخراج ، ترجمه شعاع ص 76 .

4 . ابن ابي الحديد ، شرح نهج البلاغه ، ج4 ، ص78

320

دريغ كردند . ^{( 1 )} فدك تا مدينه 130 كيلومتر و تا خيبر حدود ده كيلومتر فاصله دارد . امروزه اين سرزمين ، بسيارحاصلخيزوآباد است وآب هاي گواراي آن بسته بندي شدهودر سرتاسر عربستان عرضه مي شود . براين بطري ها اين عبارت ديده مي شود : « ماء لوادي فاطمة ( عليها السلام ) » .

( تصوير شماره 92 )

6 ـ منطقه خيبردر زبان يهود ، « خيبر » به معناي حصن و قلعه بوده و جمع آن « خيابر » است .

برخي گويند : اين اسم براي منطقه خيبر ، از نام « خيبر بن قانية بن مهلائيل بن ارم » گرفته شده است . ^{( 2 )} غزوه معروف خيبر ، در سال هفتم هجرت ، در اين منطقه رخ داد و پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) قلعه هاي آن منطقه را ، كه هفت قلعه بود ، يكي پس از ديگري فتح كردند . در اين غزوه ، يهوديان تمامي اموال و مزارع خود را رها كرده و از مدينه تبعيد شدند . ^{( 3 )} هنگامي كه عمر به خلافت رسيد ، باقي مانده يهود را از خيبر به شام تبعيد و منطقه را ميان مسلمانان و نيز همسران پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) تقسيم كرد . خيبر در 120 كيلومتري جنوب مدينه واقع شده و تا فدك ده كيلومتر فاصله دارد . ( تصوير شماره 93 )

7 ـ زيارتگاه يَنبوعيَنبوع يا يَنْبُع در غرب مدينه ( در ساحل درياي سرخ ) و 213 كيلومتري مكه واقع شده و امروزه به عنوان يك شهر بندري ، از رونقي برخوردار است . از آن جا كه اين قريه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابن ابي الحديد ، همان ، ج4 ، ص78

2 . ياقوت حموي ، همان ، ج2 ، ص410

3 . ابن هشام ، همان ، ج2 ، ص334 ؛ فيروزآبادي ، همان ، ص134 ؛ ابن حجر عسقلاني ، فتح الباري بشرح صحيح البخاري ، ج7 ، ص400

321

چشمه ها و آب هاي فراواني داشته ، به اين نام شهرت يافته است . ^{( 1 )} هنگامي كه پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) غنايم جنگي را ميان مجاهدان تقسيم مي كردند . اين مكان سهم علي ( عليه السلام ) شد و آن حضرت با كندن چاه هايي به ايجاد نخلستان پرداخته و در آمد آن را به يتيمان و مستمندان بني هاشم اختصاص دادند . ايشان تا پيش از خلافت ، عمدتاً در اين مكان سكونت يافته و به كار مشغول بوده اند . در آن مكان مسجدي ساختند كه به گفته ابن رشيد ، پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در مكان آن نماز گزارده بودند . ^{( 2 )} امروزه در ينبوع ، كه يكي از زيارتگاه هاي مهم و فراموش شده است ، چند تن از فرزندان ائمه و سادات جليل القدر به خاك سپرده شده اند . معروف ترين آنان عبارت اند از :

1 . عمر الاطرف ، آخرين فرزند امام علي ( عليه السلام ) و فردي بسيار با تقوا و زاهد بوده است .

2 ـ علي اصغر ، كوچك ترين فرزند امام سجاد ( عليه السلام ) .

3 ـ احمد بن عليبن علي بن محمدبن عون بن محمد حنفيّه .

4 ـ داوود بن محمد بن عبدالله بن عبيدالله بن حسن بن عبيدالله بن عباس بن علي ( عليه السلام ) كه در زمان اخيضر ، عليه جور و ستم او قيام كرد و به دست ادريس بن موسي در اين مكان به قتل رسيد و مدفون شد . ^{( 3 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . « ينبوع » يا « ينبع » از فعل مضارع گرفته شده تا كثرت چاه هاي آب آن را بيان كند .

2 . ابن رشيد فهري ، ملءُ العيبه بما جمع بطول الغيبه ، صص 278 و 279

3 . كمّونه حسيني ، آرامگاه هاي خاندان پاك پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) و بزرگان صحابه و تابعين ، ترجمه عبدالعلي صاحبي ، صص365 و 366

322

نقشه جديد مدينه