بخش 1

1

3

شفاء الغرام

بأخبار البلد الحرام

جلد اوّل

مؤلّف : تقي الدين فاسي

مترجم : محمّد مقدّس

4

بسم الله الرحمن الرحيم

{  اَلْحَمْدُ للهِِ رَبِّ الْعَالَمِينَ * الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ * مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ * إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ * إهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ * صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلاَ الضّالِّينَ }

« ستايش خداي را كه پروردگار جهانيان است * آن بخشاينده مهربان * آن فرمانرواي روز جزا * تنها تو را مي پرستيم و تنها از تو ياري مي جوييم * ما را به راه راست هدايت كن * راه كساني كه ايشان را نعمت داده اي ، نه خشم گرفتگان بر آنها و نه گمراهان . »

15

مقدّمه

كتاب « شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام » ، پس از كتاب هاي « أخبار مكّه ازرقي » ^{( 1 )} و « أخبار مكّه فاكهي » ^{( 2 )} از معتبرترين كتاب ها در تاريخ مكّه مكرّمه است . علاّمه ابوطيب تقي الدين محمد حسني فاسي مكّي مالكي كه سلسله نسب او به حسن بن علي بن ابي طالب ( عليه السلام ) مي رسد از اشراف و تاريخ نويسان مشهور حجاز است كه در سال 775 هـ . ق در مكّه مكرّمه به دنيا آمده و در سال 832 هـ . ق نيز پس از انجام عمره در بيست و هفتم ماه مبارك رمضان در همان شهر از دار دنيا رفته است .

وي تأليفات ارزشمندي دارد كه يكي از آنها همين كتاب « شفاءالغرام بأخبار البلدالحرام » است كه از دقت و محتواي تاريخي غني برخوردار مي باشد .

فاسي كتاب خود را در چهل باب تنظيم نموده و از دوره جاهلي تا زمان خود آنچه را كه به تاريخ مكه مربوط مي شود ذكر كرده است .

گرچه مي توان گفت : اساس و ريشه كتاب برگرفته از دو كتاب پيش گفته يعني « أخبار مكّه أزرقي » و « أخبار مكّه فاكهي » است ، ليكن به دليل اينكه او خود از علم و دانش بهره مند بوده و با دانشمندان هم عصر خود نيز محشور بوده است ، طبعاً مطالب

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . ابوالوليد ازرقي ، متوفي حدود 250 هـ . ق .

2 . عبدالله محمدبن اسحاق فاكهي ، متوفي حدود 280 هـ . ق .

16

ديگري نيز بر آنها افزوده و مي توان گفت ويژگي هاي خاص خود را داراست .

طبيعي است كه تاريخ نگاران در استفاده از منابع تاريخي گاهي از روايات غير معتبر نيز بهره گرفته اند كه فرهيختگان و انديشمندان در استناد به آنها بايد دقت لازم را مبذول دارند .

معاونت آموزش و پژوهش بعثه مقام معظم رهبري در راستاي وظايف خود به منظور فراهم آوردن زمينه براي محققان و پژوهشگران كشور اقدام به ترجمه اين اثر تاريخي نمود كه اميد است مورد توجه دانش پژوهان و علاقمندان به اينگونه آثار قرار گيرد .

اين كتاب توسط يك گروه از محققان ، مورد تحقيق قرار گرفته كه نظرات آنان در مقدمه و پاورقي هاي كتاب آمده است و طبيعي است كه مركز تحقيقات حج در قبال آن و نظرات آنها هيچگونه مسؤوليتي ندارد .

از برادر محترم آقاي محمّد مقدس كه زحمت ترجمه اين اثر را برعهده گرفتند و نيز از حضرات آقايان : مهدي سرحدي ، علي ورسه اي و علي اكبر امامي كه ويراستاري و مقابله و تصحيح كتاب را انجام داده اند و از واحد كامپيوتر مركز تحقيقات حج ، صميمانه تشكر و سپاسگزاري نموده ، توفيق همگان را از خداوند متعال مسألت دارم .

معاون آموزش و پژوهش

بعثه مقام معظم رهبري

17

پيشگفتار محقّقان

ـ 1 ـ

به نام خداوند بخشاينده مهربان .

و سپاس خداي را كه پروردگار جهانيان است .

اينك كتاب « شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام » براي نخستين بار ، به صورتي نو و در قالبي آراسته ، با شرح و توضيحات و اصلاحات سودمندِ گروهي از كارشناسان و استاداني كه كار نظارت بر چاپ و تنظيم شرح و توضيحات ارائه شده و اصلاح خطاها و لغزش هاي نسخه خطّي آن را بر عهده داشته و تلاش و كوشش فراواني در انتشار آن به عمل آورده اند ، پيش روي شماست .

ـ 2 ـ

در چاپ و انتشار اين كتاب ، نسخه خطّي منحصر به فردي در كتابخانه مصر ( دارالكتب المصريّه ) با شماره عمومي 7484 و شماره اختصاصي « 504 تاريخ » اساس كار قرار گرفته كه از اين پس به نحو اختصار با حرف « ك » نشان داده مي شود . ابتدا با كمك هاي ارزشمند استادان گرامي آقايان : احمد رامي ، محمّد ابوالفضل ابراهيم و فؤاد سيد ، نسخه تصويري كاملي از آن را كه 394 برگ از قطع متوسّط است ، تهيه كرديم و

18

آنگاه به وسيله « محمّد بن مصطفي ديار بكري » از روي آن استنساخ شد . اين نسخه جز جمله اي كه در پايان آن آمده ، تاريخ نگارش ندارد ؛ جمله مزبور اين است :

« به ياري و فضل پروردگار ، در روز مبارك آخر ماه ربيع الأول ، به دست نيازمندترين بندگان خدا ؛ محمّدبن مصطفي ديار بكري ـ عفا الله عنهم ـ به پايان رسيد . »

و در نخستين برگ اين كتاب آمده است :

« سپاس تنها خداي را سزا است . از عطاهاي خداوند متعال به بنده اش محمّد بن محمّد سقّاف ـ عفا الله عنهم ـ 1238هـ . »

عكسبرداري از اين كتاب ، در سال 1955م . با نظارت بخش عكس برداريِ كتابخانه مصر صورت گرفته است .

نسخه خطّي ديگري نيز ، كه از روي همين نسخه استنساخ شده و در مكه نگهداري مي شود ، مورد استفاده قرار گرفت . اين نسخه را شيخ عبدالستار دهلوي در دو جلد بزرگ به قلم آورده است ؛ جلد اوّل در 638 برگ با قطع متوسّط گنجانيده شده كه در پايان آن عبارت زير آمده است :

« بخش اوّل از اين كتاب ، با به آخر رسيدنِ باب بيست و پنجم پايان يافت . پس از آن بخش دوّم ـ با تقسيم بندي كاتب ـ خواهد آمد . سپاس تنها خداي را سزا است و سلام و درود بر آخرين پيامبر و ياران او ! »

در برگ نخستِ جلد دوّم كتاب ، كه با فهرستي از مطالب آن آغاز مي شود ، چنين آمده است :

« اين بخش دوم از « شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام » ، تأليف امام علاّمه ، حافظ أبوطيّب تقي الدين محمّدبن شهاب الدين أبوالعباس محمد بن علي فاسي حسني مكّي مالكي است . خداوند او را غريق رحمت سازد و ما را از دانشش بهره مند گرداند ، آمين ! »

19

و پس از آن چهار سطر زير آمده است :

« به ضميمه ادامه اي مختصر از سوي كاتب درباره كارگزاران مكّه پس از مؤلّف ( رحمه الله ) تا تاريخ كتابت ، همراه با زندگينامه مؤلّف اصلي در پايان در 335 صفحه به اضافه ضميمه اي كه از صفحه 336 تا 378 را در بر گرفته و در پايان بخش دوم نوشته شده است : در پايانِ نسخه اي كه از آن استنساخ شده ، چنين آمده است : « به ياري و فضل پروردگار در روز مباركي چون آخر ماه ربيع الأول به خط علاّمه دهر و يگانه عصر ، محمّد بن مصطفي ديار بكري ـ عفا الله عنهم ـ پايان گرفت . » ^{( 1 )}

و در ابتداي ضميمه ( ذيل ) آمده است :

« كتابت اين نسخه شريفه همراه با ضميمه آن به وسيله كمترين بندگان و نيازمندترين آنها ، مقيم در امّ القري ، عبدالستار صديقي حنفي ، فرزند مرحوم شيخ عبدالوهاب مكّيِ بكري ، روز جمعه بيست وسوم ربيع الأول ، يك هزار وسيصد و سي و پنج از روي نسخه كتابخانه مصر در مصر به انجام رسيد . »

اين ضميمه با شرح حالي از مؤلّف ـ در حدّ توان نويسنده ـ آغاز مي گردد و پس از آن ، به ذكر اخبار مكّه بعد از « فاسي » تا زمان استنساخ ؛ يعني سال هزار و سيصد و سي و پنج هجري قمري پرداخته مي شود .

بدين ترتيب روشن مي شود كه اين نسخه ( نسخه دوّم ) از همان نسخه اوّل ( مربوط به مصر ) استنساخ شده ، از اين پس با حرف « م » نشان مي دهيم . اين نسخه را آقاي شيخ عبدالوهاب دهلوي ـ كه خداوند نگاهدارش باد و به وي پاداش نيك دهاد ! ـ در اختيارمان قرار داد . هر دو نسخه ، خط بسيار بدي دارند و پر از نقص ، تحريف و تصحيف و خطايند . از اين رو براي تصحيح و اصلاح متن آن ، علاوه بر صدها نوشته تاريخي ،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 از آنجا كه اين عبارت با عبارت پاياني نسخه « ك » متفاوت است ، احتمال استنساخ از عين اين نسخه ، ضعيف است و نمي توان به طور قطع مطلب محقّقان را پذيرفت ، « مترجم » .

20

لغوي ، ادبي ، فقهي و شرعي ، به ناچار بر شمار بسياري از كتاب هاي خطي و چاپي ديگر تكيه كرديم و از آنها ياري جستيم .

شيخ سليمان صنيع مدير « مكتبة الحرم المكّي » در تنظيم برخي يادداشت هاي مربوط به رجال حديث با ما همكاري كرد .

شيخ محمّد نصيف از بزرگان و علماي جدّه نيز نسخه خطّي ارزشمند خود از كتاب « إفادة الأنام بأخبار البلد الحرام » تأليف شيخ غازي را براي كمك به ويرايش كتاب ( شفاء الغرام ) و تحقيق در متن و اصلاح روايتي آن ، در اختيارمان قرار داد .

ما براي مقابله اين دو نسخه خطّي « شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام » ؛ يعني نسخه « ك » و نسخه « م » با يكديگر و نيز به منظور مقايسه سطر به سطر محتويات آنها با صدها كتاب چاپي و خطي ، تلاش و كوشش بسيار به عمل آورديم .

در اصلاح متن اين نسخه ها ، از كتاب « منتخب شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام » چاپ 1880م . اروپا نيز بهره گرفتيم .

اين كتاب را به چهار نقشه آراستيم كه آقاي جلال جويلي از روزنامه « الأهرام » با ياري گرفتن از نقشه هاي هفده گانه اداره نقشه برداري كه از حجاز و عربستان تهيّه كرده و نيز با استفاده از اطلس هاي فرنگي ونقشه هاي جديدي كه شركت آرامكو تهيّه كرده ، رسم كرده است . در اينجا از فرصت استفاده كرده از دست اندركاران اداره نقشه برداري به خاطر چاپ نقشه و ارائه اين اسناد گرانقدر درباره عربستان ، سپاسگزاري مي كنيم . ^{( 1 )}

در پايان هر « جلد » ، فهرست جامعي از باب هاي مطرح شده آورده ايم و در پايان كتاب نيز فهرست هاي كاملي از نام ها و جاي ها ، پيوست كرده ايم . ^{( 2 )}

تدارك همه جانبه و تلاش و كوشش پيگير براي ارائه مراتب علمي و شايستگي اين اثر ، از جمله دلايل تأخير در انتشار كتاب بوده است ؛ به ويژه آنكه ( همچنانكه اشاره شد )

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ متأسّفانه در هيچ يك از دو جلد چاپي اين اثر ، نقشه اي ديده نشد ، « مترجم » .

2 اين وعده نيز تحقّق پيدا نكرده و اثري از فهرست جامع و فهرست اعلام در متن اصلي اين دو جلد چاپي ، يافت نشد ، « مترجم » .

21

هر دو نسخه خطي داراي خط بسيار بد و خطاها و لغزش ها و كاستي هاي فراوان و نيز ابيات شعري تحريف شده است كه لازم آمد در مورد هر يك تأمّل و تحقيق كافي ، صورت گيرد . بهويژه آنكه بسياري از شواهد شعري ـ كه بيشتر زبان عاميانه نيز دارند ـ از هر گونه فايده اي خالي اند .

ـ 3 ـ

كتابِ « شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام » كتابي ارزشمند و بسيار مفيد است كه اخبار مكّه با تفصيل بسيار و فراگيري گسترده و دقّت نظر فراوان در آن گرد آمده و پس از كتاب « ازرقي » ^{( 1 )} و « فاكهي » ^{( 2 )} از جمله منابع دست اول در موضوع خود به شمار مي رود .

« فاسي » كتاب خود را در چهل باب مرتّب كرده و در آنها به تمامي آنچه ـ از دوران جاهلي تا زمان خود ـ به نحوي به تاريخ مكّه مربوط مي شود ، پرداخته است و نيز تاريخ تأسيس و ساخت و عمارت مسجدالحرام را در زمان هاي گوناگون و همچنين ويژگي هاي جغرافيايي تاريخي ، سياسي و اجتماعي جزيرة العرب را در همه دوره هاي تاريخي بيان كرده و به فضايل كعبه و اعمال مربوط به آن و اماكن مقدّس مكّه و اطراف آن ، اشاره نموده است . نيز تاريخ مكّه را در زمان جاهليّت رقم زده و از آثار بنا شده در مكّه و اطراف آن ؛ از جمله مكتب خانه ها ، نوانخانه ها و . . . سخن رانده و هر آنچه درباره كارگزاران مكّه در دوره اسلامي مي دانسته ، به طور اجمال بر مطالب كتاب خود افزوده است . در ضمن درباره ابعاد و اندازه كعبه و مسجدالحرام مطلب نوشته و انواع

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ أبوالوليد ازرقي صاحب كتاب « اخبار مكّة و ما جاء فيها من الآثار » است كه حدود سال 250هـ . ق . وفات يافته است . اين كتاب مورد استناد بيشتر تاريخ نگاران در دوره هاي بعدي قرارگرفته و بسياري از ايشان آن را خلاصه كرده اند .

2 ـ كتاب « فاكهي » يعني « تاريخ مكّه » از جمله كتاب هاي بنيادي است كه « فاسي » ( نويسنده كتاب مورد نظر ما ) بر آن تكيه كرده و از آن بهره گرفته است . از اين كتاب نسخه هايي در اروپا يافت شده و هم در آنجا ، گزيده هايي از آن به چاپ رسيده است . نام كامل مؤلّف : « عبدالله محمّدبن اسحاق فاكهي » و در گذشته حدود 280هـ . ق . است .

22

دانستني هاي سودمند و حوادث تاريخي را ـ كه « ازرقي » و « فاكهي » ( در گذشته 280 ق . ) در كتاب هاي خود نياورده اند ـ گرد آورده است .

فاسي خود مي گويد : پايه هاي اصلي كتابش را بر مبناي گفته هاي آن دو استوار كرده است . در كتاب « محمّدبن اسحاق بن عباس مكّي فاكهي » مطالب مفيد بسياري است كه در كتاب ازرقي يافت نمي شود . « ازرقي » و « فاكهي » هر دو در سده سوّم هجري ـ البته « فاكهي » اندكي ديرتر از ازرقي ـ زيسته اند و پس از ايشان درباره تاريخ مكّه و كارگزاران آن و فضيلت هايي كه دارد ، جز شماري اندك ، كتابي به رشته تحرير درنيامد تا اينكه « فاسي » اين كتاب را ـ كه منبع بسيار ارزشمندي در تاريخ مكّه به ويژه در فاصله زماني قرن چهارم تا نهم هجري به شمار مي آيد ـ نوشت .

« فاسي » به كتاب خود ، نظمي مناسب بخشيد و در آن از مكّه و حرم ، روايات مربوط به آن ، توصيف كعبه و عمارت آن ، مصلاّي پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در كعبه ، ثواب درآمدن به خانه كعبه و فضايل و آيات مربوط به آن ، اخبار « حجرالأسود » و « ملتزم » ^{( 1 )} و جايگاه هاي مقدس مكّه و مقام ابراهيم و حجر اسماعيل سخن گفته و از توسعه مسجدالحرام و بناي آن و توصيف ستون ها و سقف ها و ايوان ها و آويزها و درها و منبرهاي آن و از اخبار زمزم و جاهايي كه با مناسك حج پيوند دارند و مكتب ها و نوانخانه ها و سقاخانه ها و چشمه ها و . . . كه در مكّه بنا گرديده ، صحبت كرده است .

همچنين از اخبار مكّه در زمان جاهليّت و در عهد حضرت ابراهيم و اسماعيل ( عليهما السلام ) سخن به ميان آورده و فرزندان اسماعيل را برشمرده و از ولايت خاندان « معدبن عدنان » بر مكّه و ولايت « جُرهم » و « خُزاعه » و « قريش » دادِ سخن داده و بدين ترتيب چيزي از اخبار مكّه در زمان جاهليّت فروگذار نكرده است ، همچنين به مناسبت ، به اخبار « بني قُصَيّ » و كارهاي ماندگار آنان در زمان جاهليّت و به سخاوتمندان و فرمانروايان قريش در جاهليّت نيز پرداخته و پس از آن به فتح مكّه و كارگزاران آن در دوره اسلامي و اخبار مكّه پس از پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) اشاره كرده است . سرانجام در باب چهلم از بت هاي پيرامون

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ ملتزم موضعي است نزديك ركن يماني كه حاجتمندان در آنجا دعا مي كنند . ( لغت نامه دهخدا ) .

23

مكّه ، اخبار بازارهاي مكّه در جاهليّت و اسلام سخن رانده و با اين باب ، كتاب ارزشمند خود را به پايان برده است .

اهميّت و ارزش اين كتاب ، در همين فراگيري و گستره اخبار و اطلاعات مربوط به مكّه است كه پس از « ازرقي » و « فاكهي » ، كسي آنها را گرد نياورده است .

تاريخ نگاراني كه پس از « فاسي » آمدند و به اخبار مكّه و بيت الله الحرام پرداختند ، تحت تأثير وي قرار داشتند ؛ از جمله مورّخ مشهور ، جمال الدين محمّدبن ظهيره قرشي در كتاب خود « الجامع اللطيف في فضل مكّة وأهلها وبناء البيت الشريف » اخبار مكّه را تا سال 950هـ . ق . يعني سال پايان تأليف كتاب ، در آن گنجانده است . همچنين علاّمه قطب الدين حنفي ( در گذشته 988هـ . ق . ) در كتاب خود « تاريخ القطبي » به نام « الإعلام بأعلام بيت الله الحرام » كه او نيز اخبار مربوط به مكّه را تا سال تأليف ؛ يعني 984هـ . ق . گردآورده است .

آنچه بر اهميّت اين كتاب افزوده ، وجود مطالب نقل شده از كتاب هاي خطي ناياب در لابه لاي آن است .

لازم نمي بينيم تلاش و كوشش هايي كه در راهِ عرضه كتاب به اين شكل ، افزودن پاورقي ها ، ضبط اعلام و تحقيق در متن آن و نيز شرح شواهد شعري و ديگر خدمات علمي ، صورت گرفته را يك به يك برشماريم .

از خداي متعال مي خواهيم ما را به آنچه صواب است رهنمون سازد و به راه راست هدايت كند . تنها از او توفيق مي جوييم و به درگاهش روي مي آوريم و به سوي او رهسپاريم .

گروه محقّقان