بخش 11

259

باب نهم :

مصلاّي پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در كعبه معظمه

در اين بخش به بيان نمازهاي آن حضرت در كعبه معظمه و وقت آنها وصحابه اي كه آنها را روايت كرده يا نفي كرده اند ، همچنين ترجيح روايتي كه تأييد كرده بر روايتي كه نفي كرده است و آنچه در جمع اين دو نظر نقل شده ؛ و دفعات ورود آن حضرت به كعبه پس از هجرت به مدينه و نخستين باري كه آن حضرت پس از هجرت وارد كعبه شد ، خواهيم پرداخت .

نمازگاه پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در كعبه

ابراهيم بن محمد مؤذن به طور شفاهي در مسجدالحرام براي من نقل كرد كه احمدبن ابي طالب حجّار صالحي به نقل از ابن اللتي و ابن بهروز نقل كرده اند كه : ابوالوقت سجزي به ما گفته كه ابوالحسن داودي از ابومحمدبن حمديه از ابراهيم بن خزيم از عبد بن حميد از سليمان بن حرب از حمادبن زيد از ايوب از نافع از ابن عُمَر نقل كرده كه گفت : رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) روز فتح مكه پيش آمد و در محوطه كعبه فرود آمد و به دنبال عثمان بن طلحه فرستاد ؛ او با كليد آمد و در ( كعبه ) را براي حضرت ( صلّي الله عليه وآله ) باز كرد .

260

رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) به اتفاق عثمان بن طلحه و اسامه و بلال وارد كعبه شد . وقتي بيرون آمدند ، مردم به سوي ايشان شتافتند . به بلال گفتم : آيا پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در كعبه نماز گزاردند ؟ گفت : آري . گفتم : كجا ؟ گفت : ميان دو ستون جلويي روبه روي خود .

اين حديث را مسلم در صحيح خود ^{( 1 )} به نقل از قتيبة بن سعيد و ابوربيع زهري و ابي كامل جحدري از حماد آورده و اين روايت را يك درجه عالي ( با رجال كمتر ) تلقّي مي كنيم . روايتي از اين هم عالي تر به نقل از امام مالك بن انس اصبحي ، به نقل از نافع ، از ابن عمر نقل كرده كه ابوهريرة بن ذهبي در زمان تحصيل نزد وي ، در غوطه دمشق در اولين سفر برايم نقل كرده و گفته است : عيسي بن عبدالرحْمان بن مُطْعَم به طور شفاهي و قاضي تقي الدين سليمان بن حمزه حنبلي ، هر دو به نقل از ابن الّلتّي از ابوالوقت نقل كرده كه لُبْني هرثميه دختر عبدالصمد ، از عبدالرحمان بن ابي شريح ، از ابوالقاسم بغوي ، از مصعب ، از مالك ، از نافع ، از ابن عمر نقل كرده كه گفته است : رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) به اتفاق اسامه و بلال و عثمان بن طلحه وارد كعبه شد و در آن را بست و در آن جا درنگ كرد . عبدالله بن عمر مي گويد : وقتي بلال خارج شد ، پرسيدم : رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) در آنجا چه كرد ؟ گفت : طوري قرار گرفت كه يك ستون در سمت چپ و يك ستون در سمت راست و سه ستون در پشت سر او قرار داشت ـ و كعبه در آن زمان داراي شش ستون بود ـ آنگاه نماز خواند .

اين حديث از نظر صحّت و درستيِ نقل آن از مالك ، مورد اتفاق و بسيار ارزشمند است و ابن عمر در اين حديث مصلاّي پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در كعبه را بهتر از حديث بعدي توضيح داده است .

بخاري در روايتي كه از او به ما رسيده ، آورده است : احمدبن محمد از عبدالله از موسي بن عقبه ، از نافع ، از ابن عمر نقل كرده كه وقتي وارد كعبه مي شد ، به روبرو مي رفت و در ( كعبه ) را در سمت پشت خود قرار مي داد و آن قدر مي رفت تا ميان او و ديواري كه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ مسلم به روايات مختلفي آن را نقل كرده است . نكـ : رقم 1329 ، في الحج : باب استحباب دخول الكعبة للحاج و غيره و الصلاة فيها و الدعاء في نواحيها كلها .

261

روبه رويش قرار داشت ، نزديك به سه ذرع فاصله باشد و در همان جايي نماز مي خواند كه بلال به وي گفته بود رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) در آنجا نماز گزارد . و البته اشكالي ندارد كه هر كس در هر جاي كعبه كه مي خواست ، نماز بگزارد . ^{( 1 )}

در روايتي كه تاريخ ازرقي آورده مي گويد : زماني كه معاويه در كعبه بود ، ابن عمر را فراخواند و گفت : اي ابوعبدالرحمان ، آنگاه كه پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) وارد كعبه شدند ، در كجا نماز گزاردند ؟ گفت : در ميان دو ستون جلويي . به طوري كه ميان آن حضرت و ديوار ، به اندازه دو يا سه ذرع فاصله بود . ^{( 2 )}

استاد ما ابوالفضل عراقي ، سخن نيكويي در تعيين جاي نماز پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در كعبه دارد . وي مي گويد : آنچه ما پس از ذكر احاديث وارده در اين باره فهميده ايم ، خلاصه و نتيجه اش اين است كه :

مصلاّي پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در كعبه از اين قرار است كه وقتي از در كعبه وارد آن مي شويم بايد بين دو تا سه ذرع ميان خود و ديوار را پشت سر بگذاريم و بهتر آن است كه همان فاصله سه ذرع را رعايت كنيم ؛ زيرا اگر همين سه ذرع محل واقعي مصلاي پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) باشد كه درست در روي آن قرار گرفته و اگر محل واقعي دو ذرع باشد ، صورت و دستان نمازگزار در جاي پاي پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) گذارده مي شود و بدين لحاظ اين كار بهتر از جلوتر آمدن ( يعني رعايت دو ذرع ) است .

تعداد ركعت هاي نماز پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) هنگام ورود به كعبه

بنا بر روايتي از عبدالله بن عمربن خطاب و بلال در روايتي كه از ابن عمر و از جابربن عبدالله در « شرح معاني الآثار » طحاوي ^{( 3 )} آمده است و نيز از عمر به روايتي كه عبدالرحمان بن صفوان از عمر و جماعتي كه در آن زمان با پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) بودند و روايتي از

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ ابن هشام اين روايت را در سيره خود ( ج2 ، ص275 ، چاپ جماليه ) با اندك اختلاف آورده است .

2 ـ اخبار مكه ، ج1 ، ص271

3 ـ « شرح معاني الآثار » ، ج1 ، ص391 ، چاپ دارالكتب العلميه 1399 هـ . = 1979 م .

262

عثمان بن طلحه كه همان حديث شيبة بن عثمان حجبي است كه در اصل كتاب آمده و عبدالله بن عباس ـ كه نقل از او ثابت نشده ـ و عبدالرحمن بن صفوان قرشي و عثمان بن طلحه حجبي و عمربن خطاب كه در بخش بعدي توضيح داده شده است ـ نقل كرده ، تعداد ركعت هاي اين نماز دو ركعت بوده است . در اينجا به حديث ابن عمر و بلال اشاره مي شود .

حديثي كه در اين مورد از ابن عمر نقل شده و در آن نامي از بلال برده نشده ، در مسند احمدبن حنبل چنين روايت شده است ^{( 1 )} ؛ عبدالله بن احمدبن حنبل درباره مسند پدرش مي گويد : در كتاب پدرم ديدم : يزيد از شعبه از سماك حنفي نقل كرده و گفته است : از ابن عمر شنيدم كه مي گفت : رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) در كعبه ، دو ركعت نمازگزارد .

اما حديثي كه از بلال دراين مورد از روايت ابن عمر آورديم ، درصحيح بخاري است ؛ آنجا كه در كتاب « صلاة » مي گويد : مسدّد از يحيي و او از سيف نقل كرده كه از مجاهد شنيدم هنگامي كه ابن عمر آمد ، به او گفتند : اين رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) است كه وارد كعبه گرديد ، ابن عمر گفت : من كه آمدم پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) خارج شده و بلال ميان مردم ايستاده بود . از او پرسيدم : آيا رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) در كعبه نماز خواند ؟ گفت : آري ، دو ركعت در ميان دو ستوني كه وقتي وارد مي شوي سمت چپ تو قرار مي گيرند . آن گاه حضرت ( صلّي الله عليه وآله ) بيرون آمد و در برابر كعبه ، دو ركعت نماز به جاي آورد .

نسائي نيز اين روايت را آورده ، مي نويسد : سليمان از ابونُعَيم و او ازسيف بن سليمان نقل كرده و سپس روايت را نقل مي كند . در سنن نسائي نيز اين مطلب در روايت سائب بن عمر ، از ابن مليكه ، از ابن عمر نقل شده كه از بلال پرسيد : آيا پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در كعبه نماز گزارد ؟ گفت : آري ، دو ركعت در ميان دو ستون كعبه .

و در سنن دار قطني روايتي نقل شده از زهيربن معاويه ، از ابن زبير ، از ابن ابي مليكه ، از ابن عمر در حديث ابن زبير آمده كه از بلال پرسيدم ، و او گفت : پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) دو

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ مسند احمد ، ج6 ، ص15

263

ركعت نماز به جاآورد .

از حديثي كه در صحيحين آمده ، چنين برداشت مي شود كه ابن عمر فراموش كرده از بلال بپرسد پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در كعبه چند ركعت نماز گزارد . اين حديث را بخاري از شريح بن نعمان ، از فليح از نافع ، از ابن عمر آورده و مسلم نيز از قتيبة بن سعيد و ابو ربيع زهري و ابي كامل جحدري ، همگي به نقل از حمادبن زيد ، از ايوب سخستياني ، از نافع ، از ابن عمر نقل كرده است . در سنن ابن ماجه نيز اين روايت چنين آمده : « آن گاه خود را سرزنش كردم كه چرا از او ـ يعني بلال ـ نپرسيدم پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) چند ركعت نماز خواند ؟ » .

اين احاديث با آن دسته از احاديثي كه حكايت دارند ابن عمر از بلال در باره تعداد ركعت هاي نماز پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در كعبه پرسيد ، تعارض دارد .

استاد ما ( عراقي ) در جمع ميان اين دو گفته متناقض ، سه احتمال آورده است . وي دو تاي آن را بعيد دانسته و در مورد سوّمي سكوت اختيار كرده است . احتمال اخير ، طبق آنچه من بدان آگاهي يافتم ، از اين قرار است :

ابن عمر گر چه از بلال شنيده كه حضرت ( صلّي الله عليه وآله ) دو ركعت نماز خواندند ، ليكن مطمئن نشده است كه جز آن دو ركعت ، نماز ديگري نخوانده اند ؛ زيرا اگر كسي چهار ركعت يا بيشتر نماز بگزارد ، مي توان گفت دو ركعت نماز ( هم ) خوانده است ، زيرا مفهوم تعداد در اينجا حجّت نيست و چه بسا آنچه را كه فراموش كرده از بلال بپرسد اين بوده كه آيا علاوه بر دو ركعت ، باز هم نماز خواندند يا خير ، والله اعلم .

نماز پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در كعبه ، از ديدگاه صحابه

اين نماز را بلال ، جابربن عبدالله ، شيبة بن عثمان حجبي ، عبدالله بن زبير ، ( و به قولي ) عبدالله بن عباس ، عبدالله بن عمربن خطاب ، ابوهريره ، عايشه ، عبدالرحمان بن صفوان قرشي ، عثمان بن طلحه حجبي و عمربن خطاب روايت كرده اند ، اما اسامه ـ بنا به روايت مشهور از او ـ و فضل بن عباس و برادرش عبدالله بن عباس ـ بنا به روايت مشهورتري كه از وي نقل شده ـ آن را نفي كرده اند . و در روايت بيشتر صحابه اي كه اين نماز را تأييد

264

كرده و آنهايي كه آن را نفي كرده اند مستقيماً بيان نشده كه اين نماز در روز فتح مكه به جاي آورده است ، بلكه اين امر در حديث ابن عمر و حديث جابر كه خواهد آمد و احاديث ديگر تصريح شده است ؛ بنابراين حديث كساني كه به زمان اين نماز اشاره نكرده اند ، حمل بر اين دسته احاديث مي شود ؛ چرا كه احاديث يكديگر را تفسير مي كنند و احاديث تفصيلي ، حديث مختصر را شرح مي دهند .

« نووي » در شرح صحيح مسلم ، پس از نقل حديث ابن عمر ـ كه گفته است : رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) روز فتح مكه پيش آمد و وارد محوطه كعبه شد ـ به همين نكته اشاره مي كند و مي گويد : اين نشان مي دهد است كه آنچه در احاديث مربوط به ورود آن حضرت ( صلّي الله عليه وآله ) به كعبه و نماز در آنجا گفته شده ، مربوط به روز فتح ( مكه ) است و در اين نكته ، خلافي نيست و ( مسلماً ) اين امر در روز حَجَّةُ الوداع صورت نگرفته است . اين مطلب با روايتي كه در تاريخ ازرقي آمده تأييد مي شود ؛ در اين روايت آمده است : جدّم به نقل از سفيان بن عُيَيْنَه گويد : از چند تن از علما شنيدم كه گفتند : پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) تنها يك بار در سال فتح مكه وارد كعبه شد و پس از آن تاريخ ، حج گزارد ولي وارد ( كعبه ) نشد . ^{( 1 )} در اينجا به برخي از احاديث صحابه در اين باره اشاره مي كنيم .

حديث « بلال » در صحيحين و كتب ديگر ، از روايت ابن عمر نقل شده است . حديث جابربن عبدالله در « شرح معاني الآثارِ » طحاوي روايت شده كه گفته است : فهد از ابوبكربن ابي شيبه ، از شبابه ، از مغيرة بن مسلم ، از ابن زبير ، از جابر نقل كرده است كه گفت : پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در روز فتح ( مكه ) وارد خانه ( كعبه ) شد و در آنجا دو ركعت نماز گزارد .

امّا حديث شيبه در معجمِ ابن قانع روايت شده و متن آن از اين قرار است : خليدبن محمد ، از قواريري ، از محمدبن حمدان ، از ابوبشر ، از مسافع بن شيبه ، از پدرش نقل كرده كه گفت : پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) وارد كعبه شد و دو ركعت نماز به جاآورد . آنگاه تصاويري در آن ديد و فرمود : اي شيبه ، اين تصاوير را از جلويم بردار . اين كار بر شيبه دشوار بود . مردي به او گفت : آنها را با زعفران بپوشان ( با زعفران اندود كن ) و او همين كار را كرد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ اخبار مكه ، ج1 ، ص273

265

در باب بعدي و در حديثي به همين مضمون ، باز از شيبه سخن خواهيم گفت .

همچنين در « شرح معاني الآثار » طحاوي ^{( 1 )} روايتي اين چنين آمده است : ابن ابي داود از محمدبن صباح ، از ابواسماعيل مؤدّب ، از عبدالله بن مسلم ، از هرمز ، از عبدالرحمان بن زجّاج نقل كرده كه گفته است : نزد شيبة بن عثمان آمده ، به او گفتم : ابن عباس مي گويد كه پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) وارد كعبه شد ، ولي نماز نگزارد . البته دو ركعت نماز در كنار دو ستون جلويي ، به گونه اي كه پشت آن حضرت به ستون ها بود ، به جا آورد . فهد از محمدبن سعيد ، از عبدالرحيم بن سليمان از عبدالله بن مسلم براي ما همين روايت را نقل كرده است .

حديث ابن زبير كه در مسند احمدبن حنبل آمده ، اين گونه است : عثمان از حماد ، از عبدالله بن ابي مليكه نقل كرده كه معاويه به مكه آمد ، وارد كعبه شد و به دنبال ابن عمر فرستاد و از وي پرسيد : پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در كجا نماز خواند ؟ او گفت : در كنار درِ كعبه و در ميان دو تيرك ( ستون ) . در اين ميان ابن زبير سر رسيد ، در را محكم به هم زد و به معاويه گفت : تو مي دانستي كه من از آنچه تو مي داني آگاهم ، ولي بر من رشك و حسد بردي .

و حديثِ ابن عباس كه در « سنن دار قطني » آمده ، چنين است : حسين بن اسماعيل ، از عيسي بن ابي حرب صفار ، از يحيي بن ابي بكير ، از عبدالغفار بن قاسم ، از حبيب بن ابي ثابت ، از سعيدبن جبير از ابن عباس نقل حديث كرده كه گفت : پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) وارد خانه ( كعبه ) شد و ميان دو تيرك آن ، دو ركعت نماز خواند و سپس بيرون آمد و ميان درِ كعبه و حِجْر هم دو ركعت نماز به جاآورد و فرمود : « اين قبله است » . يك بار ديگر هم وارد ( كعبه ) شد و در آنجا مشغول دعا گرديد و پس از آن بيرون آمد ، ولي نماز نخواند .

دار قطني در حاشيه اين حديث نوشته است : عبدالغفار ( از راويان اين حديث ) ضعيف است .

اين حديث در « معجم طبراني كبير » نيز آمده ، كه در سلسله اسناد آن ابومريم وجود دارد . معجم طبراني آن را از تابعين نقل كرده و بقيه رجال آن را مورد اعتماد و ثقه دانسته

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ « شرح معاني الآثار » ، ج1 ، ص392 ، باب « الصلاة في الكعبة » .

266

است ، هر چند در خصوص برخي از ايشان ، جاي سخن است . و نيز روايتي به نقل از ابن عباس در مُسْنَد بلال حسن بن محمد صباح زعفراني آمده كه دالّ بر همين نكته است . متن آن چنين است :

سعيدبن سليمان گويد : عبدالله بن المؤمل گفته است : از ابن ابي مليكه و او از ابن عباس شنيده كه گفت : رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) در كعبه بود و بلال و فضل كنارِ در بودند . بلال گفت : حضرت سجده كرد ، و فضل گفت : نه ، ايشان به ركوع رفت .

و حديث عبدالله بن عمر را ، كه در آن از بلال سخن رفته باشد ، ابواحمدبن حسين حاكم برايم نقل كرده و اجازه ام داده و گفته است : محمدبن ازبكِ بدري ، در طي دوران تحصيل نزد او در دمشق ، در سفر سوم گفته است : محمدبن عبدالمؤمن صوري از عبدالله بن احمدبن قدامه ، از احمدبن مقرّب كَرْخي و نفيسه دختر ابوطالب بزّار از طراد بن محمد قرشي ، از احمدبن محمدبن احمدبن حسنون نرسي ، از محمدبن عمروبن بَحْتَري ، از ابواحمد فرج بن عبيد جشمي ، از غارم ابوالنعمان ، از حمادبن زيدبن عمروبن دينار ، از ابن عمر نقل كرده كه گفت : « پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) درون كعبه نماز گزارد » . اين حديث را از غارم و او از حماد چنين روايت كرده اند ، ولي قتيبه به گونه اي ديگر روايت كرده ؛ وي حديث را از حماد روايت كرده ، ولي در اسناد آن بلال را افزوده است . روايت قتيبه را ترمذي به نقل از وي آورده و گفته است : اين حديث ، حسن و صحيح است .

طحاوي در « شرح معاني الآثار » ^{( 1 )} مي گويد : ابومرزوق از وهب ؛ يعني ابن جرير و او از شعيب ، از سماك حنفي نقل كرده كه مي گويد : از ابن عمر شنيدم كه مي گفت : پيامبرخدا ( صلّي الله عليه وآله ) در خانه ( كعبه ) نمازگزارد وكسي خواهد آمد ـ يعني ابن عباس ـ و اين را انكار خواهد كرد ، به سخن او توجهي مكن . همچنين مي گويد : فهد از ابونعيم ، از مسعر ، از سماك حنفي نقل كرده كه گفت : از ابن عباس شنيدم كه مي گفت : بقيه خانه كعبه را پشت سر خود قرار مده و به تمامي آن اقتدا كن . و از ابن عمر شنيدم كه مي گفت : رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) دركعبه نماز گزارد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ شرح معاني الآثار ، ج1 ، ص391 ، باب « الصلاة في الكعبة » .

267

و حديث عبدالرحمان بن صفوان در « معجم الكبير » طبراني روايت شده و متن آن چنين است : پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) را همراه يارانش ديدم ، نزد دو نفر از ايشان رفتم و گفتم : وقتي پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) وارد خانه كعبه شد ، چه كرد ؟ ( يكي از ايشان ) گفت : ميان دو ستون ، در سمتِ راستِ كعبه دو ركعت نماز گزارد . و آن گونه كه استادمان ابوالحسن حافظ مي گويد ، رجال طبراني ، همه رجال « صحيح » هستند .

در « مسند البزّار » نيز چنين آمده است : وقتي رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) مكه را فتح كرد ، گفتم : بايد لباس هايم را بپوشم ( و از خانه بيرون شوم ) . خانه ام بر سر راه قرار داشت . . . ( آنگاه حديث را ذكر مي كند تا آنجا كه مي گويد : ) وقتي رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) بيرون شد ، از يكي از همراهان پرسيدم : رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) در كجا نماز گزارد ؟ گفت : دو ركعت نماز در كنار تيرك مياني به طرف راست آن ، به جاي آورد .

در « سنن ابي داود سجستاني » نيز به نقل از اساتيد خود و از گروهي كه در « شرح معاني الآثار » طحاوي نامي از ايشان نيست ، چنين روايت شده است : ربيع حبري ، از عبدالله بن حميدي ، از محمدبن فضيل بن غزوان ، از يزيدبن ابي زناد ، از مجاهد ، از ابن صفوان يا عبدالله بن صفوان نقل كرده كه گفت : شنيدم كه رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) در روز فتح مكه ، وارد ( كعبه ) شده است . لباسهايم را پوشيدم ؛ وقتي رسيدم ( آن حضرت ( صلّي الله عليه وآله ) ) از كعبه بيرون آمده بود . پرسيدم : رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) در كجاي كعبه نماز به جا آورد ؟ گفتند : همين طرفي كه ايستاده اي . پرسيدم : چند ركعت نماز خواند ؟ پاسخ دادند : دو ركعت .

و نيز در حديث عثمان بن طلحه ، كه در « صحيح مسلم » با ترديد روايت شده ، ( زيرا با سند خود به نقل از ابن عمر ، داستان ورود پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) به كعبه را روايت كرده ) مي گويد : « بلال يا عثمان بن طلحه » خبرم دادند كه رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) وارد كعبه شد ؛ در برخي نسخه هاي ( صحيح ) مسلم به گفته « نووي » ، « بلال و عثمان بن طلحه » آمده و اين روايت با روايتي كه خود مسلم ذكر مي كند ـ و آن را خواهيم آورد ـ و بي اشكال هم نيست ، تأييد مي شود ؛ اشكالش در آن است كه يكي از راويان به توّهم منسوب شده است .

مضمون حديث عثمان بن طلحه ، بدون شك و ترديد ، در مسند احمدبن حنبل هم

268

روايت شده است و متن آن چنين است : پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در كعبه بوده است . مي گويد : اين حديث درستي است ( و عبارت كامل آن است كه ) روبه روي تو وقتي داخل كعبه مي شوي ميان دو ستون آن مصلاّي پيامبر بوده و رجال احمد همان رجال صحيحين است و طبراني نيز آن را در « معجم الكبير » روايت كرده است .

در « معجم ابن قانع » نيز بدين صورت روايت شده : محمدبن يونس از مسلم بن ابراهيم ، از حمادبن سلمه ، از هشام بن عروه ، از پدرش ، از عثمان بن طلحه نقل كرده كه رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) ( در كعبه ) ميان دو ستون ، نماز گزارد .

همچنين در « شرح معاني الآثار » طحاوي روايت شده كه متن آن چنين است : علي بن عبدالرحمان ، از عفان ، از حمادبن سلمه ، از هشام بن عروه ، از عروه ، از عثمان بن طلحه روايت شده كه رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) وارد خانه كعبه شد و در آنجا روبه رو ، ميان دو ستون ، دو ركعت نماز به جاآورد . استاد ما ابوالفضل حافظ اين حديث را كه از روايت ابن قانع است ، « حسن » مي داند .

حديث عمربن خطاب كه در « سنن ابي داود سجستاني » آمده ، اين گونه است : زهيربن حرب از جرير ، از يزيدبن ابي زناد ، از مجاهد و او از عبدالرحمان بن صفوان روايت كرده است كه گفت : به عمربن خطاب گفتم : وقتي پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) وارد كعبه شد ، چه كرد ؟ گفت : دو ركعت نماز خواند . طحاوي همين روايت را در « شرح معاني الآثار » آورده و گفته است : معلي بن شيبه از اسحاق بن ابراهيم حنظلي از جرير نقل كرده و بقيه حديث را عيناً مي آورد ، امّا به جاي « ابن خطاب » مي گويد : « ابن ابي زناد » و نيز آورده است : ابن ابي داود از ابوالوليد ، از جريربن عبدالحميد نقل كرده كه با همان اسناد روايت را نقل مي كند ، ولي اين بار ( به جاي عبدالرحمان بن صفوان ) عبدالله بن صفوان مي آورد .

و حديث ابوهريره كه در « مسند بزّار » روايت شده ، چنين است : در روز فتح مكه رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) به امّ عثمان بن طلحه پيغام داد كه كليد كعبه را بياورد . گفت : نه به لات و عزّي سوگند كه كليد را نمي فرستم ! كسي با خشونت به وي دستور آوردن كليد را داد . ^{( 1 )} پسرش

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ همچنان كه در « مجمع الزوائد » هيثمي آمده است : كسي را براي گرفتن قهريِ كليد ، نزد وي فرستاد .

269

عثمان گفت : اي رسول خدا ، مادرم هنوز در هواي كفر بسر مي برد . مرا بفرست تا كليد را برايت بياورم . مي گويد : او رفت و به مادرش گفت : مادر ! اين بار با دفعات ديگر تفاوت دارد و اگر كليد را به او ندهي تو را مي كشد . مادرش كليد را درآورد و به او داد و او نيز شتابان نزد پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) آمد . وقتي به آن حضرت ( صلّي الله عليه وآله ) نزديك شد ، كليد را اين دست و آن دست كرد . پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) برخاست . « عثمان » بر زانو نشست و كليد را به حضرت ( صلّي الله عليه وآله ) داد . آنگاه به كنار در آمده ، انعامش داد . وي در ادامه مي گويد : سپس رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) در را باز كرد و آنگاه به نزديك اركان كعبه و ديوارهاي آن رفت و دعا كرد و سپس در ميان دو ستون ، دو ركعت نماز به جا آورد .

در اسناد اين حديث در « مسند بزّار » ، زيدبن عوف وجود دارد كه ضعيف است .

حديث عايشه كه در « سنن بيهقي » آمده ، از اين قرار است : ابوعبدالله حافظ گويد : ابوالعباس محمدبن يعقوب از احمدبن عيسي بن زيدبن عبدالجباربن مالك لخمي در تنيّس از عمروبن ابي سلمه تنّيسي از زهيربن محمد ، از موسي بن عقبه و او از سالم بن عبدالله نقل كرده كه عايشه گفت : پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) وارد كعبه شد و تا هنگامي كه از آن بيرون آمد چشم از جاي سجده خويش برنداشت .

اين حديث را حاكم در « مستدرك » با همين اسناد آورده و گفته است : صحيح است به شرط نقلِ شيخين ، ^{( 1 )} ولي آن دو اين روايت را نياورده اند . ^{( 2 )}

اما حديث اسامه كه همچون روايات پيش گفته ، نماز خواندنِ پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در كعبه را تأييد مي كند ، در « شرح معاني الآثار » طحاوي نيز آمده ، آنجا كه مي گويد : حسين بن نصر از ابن ابي شريح ، از محمدبن جعفر ، از علاءبن عبدالرحمان نقل كرده كه گفت : همراه پدرم بودم كه به عبدالله بن عمر برخورديم . پدرم از او پرسيد ( و من مي شنيدم ) : وقتي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ يعني بخاري و مسلم .

2 ـ المستدرك علي الصحيحين ، ج1 ، ص479

270

رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) وارد كعبه شد ، در كجا نماز خواند ؟ ابن عمر گفت : پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در ميان اسامه ^{( 1 )} و بلال وارد كعبه گرديد . وقتي آن دو بيرون آمدند ، از ايشان پرسيدم كه پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) در كجا نماز گزارد ؟ گفت : در همان جهتي كه قرار گرفته است .

ابن خزيمه ، از احمدبن اشكاب ، از ابومعاويه ، از اعمش ، از عماره ، از ابي شعثاء ، از ابن عمر نقل كرده كه گفت : ديدم كه آن حضرت وارد كعبه گرديد و ميان دو تيرك قرار گرفت و رفت تا به ديوار چسبيد ، در آن جا برخاست و نمازگزارد . آمدم كنار وي قرار گرفتم ، چهار ركعت نماز خواند . گفتم : به من بگو رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) داخل كعبه ، در كجا نماز خواند ؟ گفت : اسامه به من گفت كه رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) در اين جا نماز خواند . ^{( 2 )} اين بود احاديث صحابه اي كه نماز پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در كعبه را تأييد مي كردند .

اما حديث كساني كه آن را نفي كرده اند ؛ از جمله حديث اسامه است كه در « سنن نسائي » اين گونه آمده است : حاجب بن سليمان منبجي ، از عبدالمجيدبن ابي رواد ، از ابن جُرَيج از عطا ، از اسامة بن زيد نقل كرده كه گفت : رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) وارد كعبه گرديد و در اطراف آن به تسبيح و تكبير پرداخت ، ولي نماز نخواند . آن گاه بيرون آمد و درپشت مقام ( ابراهيم ( عليه السلام ) ) دو ركعت نماز خواند . سپس فرمود : اين قبله است . در صحيح مسلم اين روايت از عطا ، از عبدالله بن عباس و آنگاه از اسامه نقل شده است .

حديث فضل بن عباس در نفي نماز خواندن ( پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در كعبه ) در كتاب « طبقات » محمدبن سعد ، كاتب « واقدي » نيز آمده و متن آن چنين است : موسي بن داود از حمادبن سلمه ، از عمرو بن دينار ، از ابن عباس ، از فضل نقل كرده كه گفت : پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) وارد كعبه شد و به تسبيح و تكبير و دعا مشغول بود ، ولي به ركوع نرفت . استاد ما شيخ ابوالفضل حافظ پس از آوردن اين حديث از اين طريق گويد : رجال آن ، رجال مسلم است . جز اين كه موسي بن داود صيتي قاضيِ طرطوش نيز در آن هست و گفته شده كه او به تنهايي از حمادبن سلمه نقل كرده است . استاد ما ابوالفضل حافظ اين حديث را از معجم ابن قانع نيز

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ در اصل ، « اسامة بن زيد » آمده است .

2 ـ « شرح معاني الآثار » ، ج1 ، ص391

271

آورده و پس از آوردن حديث از اين طريق ، گويد : اين حديث از اين نظر عجيب است . ( اين حديث ) در « مسند احمدبن حنبل » نيز روايت شده و متن آن چنين است : از ابن عباس و او از فضل بن عباس نقل كرده است كه گفت : همراه پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) وارد ( كعبه ) شد و پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در كعبه نماز نخواند ، ولي وقتي از آن بيرون شد ، ايستاد و در كنار درِ كعبه دو ركعت نماز به جاي آورد . « طبراني » نيز مضمون همين حديث را در « معجم الكبير » خود روايت كرده و رجال او ، رجال « احمدبن حنبل » و رجال « احمدبن حنبل » نيز همان رجال الصحيح است .

حديث عبدالله بن عباس در نفي نماز ( پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در كعبه ) بدون اسناد به اسامه و برادر خود الفضل در « صحيح بخاري » و « صحيح مسلم » آمده است . « بخاري » اين حديث را به نقل از اسحاق بن نصر ، از عبدالرزاق ، از ابن جُرَيج از عطا و او از ابن عباس آورده است كه مي گفت : وقتي پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) وارد كعبه شد ، در اطراف آن به دعا پرداخت . مشهور آن است كه اين حديث از عبدالرزاق با اين اسناد ، از ابن عباس ، از اسامه نقل شده است . « نسائي » و ديگران نيز آن را به همين صورت روايت كرده اند ، ولي « مسلم » مي گويد : شيبان بن فروخ از هُمام ، از عطا ، از ابن عباس نقل كرده كه وقتي پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) وارد كعبه شد ، در كعبه شش ستون وجود داشت ، كه وي به كنار يكايك آنها رفت و دعا كرد ، ولي نماز نخواند .