بخش 18

425

باب نوزدهم :

ستون ها ، مناره ها ، طاق ها و دروازه هاي مسجدالحرام

در اين بخش ، تعداد ستون هاي مسجدالحرام و ويژگي آنها ، تعداد طاق هاي قوسي ، بالا خانه ها و قنديل هاي آن ، ورودي ها و نام هر يك از آنها ، منبرها و آنچه براي استفاده همگاني ساخته شده ، مقام ها و چگونگي نماز امامان جماعت در آنها به تفصيل بيان خواهد شد .

تعداد ستون هاي مسجدالحرام ( پيش از توسعه )

ازرقي در روايتي ، با سندي كه به خودش مي رسد ، چنين آورده است : تعداد ستون هايي كه در كناره هاي مسجدالحرام و درهاي آن قرار دارد 484 عدد ^{( 1 )} است كه بيست ستون از آنها مربوط به درهاست .

فاكهي ^{( 2 )} تعداد و ويژگي اين ستون ها و نيز ستون هايي كه هم اكنون در همه سوي مسجدالحرام و درهاي آن قرار دارد ، را به گونه اي مغاير با آنچه ازرقي بيان كرده است ،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ اين رقم در سال 984 هـ . ق . 496 ستون بوده است ( تاريخ عمارة المسجدالحرام ) ، ص101

2 ـ هم در چاپ اول و هم در چاپ اصلاح شده بعديِ متن عربي ، به جاي فاكهي ، ازرقي آمده است كه با توجه به كلّ جمله و مقايسه اي كه صورت گرفت ، اصلاح گرديد .

426

توصيف مي كند ^{( 1 )} زيرا در كناره ها و اطراف چهارگانه مسجدالحرام ـ بجز دو افزوده ـ تعداد 469 ستون و بر درهاي مسجد از داخل و خارج ، تعداد 27 ستون وجود دارد كه مجموع آن بالغ بر 496 ستون مي گردد . البته شامل دو افزوده نمي شود . و بدين ترتيب بر آنچه فاكهي ياد كرده ، تعداد ده ستون افزون تر است .

مجموع ستون هاي طرف شرقي 88 ستون است كه به جز يكي از آنها در رديف مياني باب علي ـ كه با آجر و گچ اندود است ـ بقيه از سنگ مرمر هستند و مجموع ستون هاي طرف شمالي كه به آن شامي گفته مي شود و در كنار دارالندوه و دارالعجله است ، 104 ستون است ؛ از جمله ستون « الحمراء » كه خود بيست و دومين ستون از رديف جلويي اين طرف است . همه ستون هاي اين طرف ، به استثناي چهارده ستون آخري از رديف وسط در كنار دار العجله و باب السدره ـ كه سنگ تراش هستند ـ از سنگ مرمر مي باشند . مجموع ستون هاي طرف غربي ، 87 عدد است كه همه آنها سنگ تراش است و از جمله ستون هايي است كه پس از آتش سوزي مسجدالحرام و فرو ريختن ستون هاي مرمري آن ، ساخته شد .

مجموع ستون هاي طرف جنوبي ؛ يعني يماني 140 ستون است كه به استثناي 25 تاي آنها ـ كه عمدتاً سنگ تراش و دو تاي آنها آجر گچ كاري شده است ـ بقيه از سنگ مرمر مي باشند . در حال حاضر در گرداگرد مسجدالحرام و درهاي آن بالغ بر 340 ستون سنگ مرمر و 117 ستون سنگ تراش و سه ستون از آجر گچ كاري شده وجود دارد . پيش از اين به مكان اين ستون ها ( ستون هاي آجري ) و ستون هاي سنگيِ تراش شده و نيز جاي ستون هاي مرمرين اطراف مسجدالحرام و درهاي آن ، اشاره كرديم .

تعداد ستون هاي محوطه مسجدالحرام و ويژگي آنها

تعداد اين ستون ها 230 تاست كه چهارده تاي آنها از سنگ ظريف و تراشيده شده است و بقيه آجرِ گچ كاري شده و بر روي هر دو ستون روبه روي هم ، چوبي قرار داده

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ اخبار مكه ، ج2 ، ص 82

427

شده است كه قنديل ها از آن آويزان شده اند . پيش از آن به جاي اين ستون ها ، چوب هاي عمودي قرار داشت و سپس قنديل هاي روشنايي را براي روشن ساختن پيرامون كعبه ، كار گذاشتند .

سخن قاضي عزالدين بن جماعه حكايت از آن دارد كه اين كار بعد از سال 720 صورت گرفت و ستون هاي سنگي نيز در سال 749 كار گذاشته شد و در سال 751 بادِ سختي وزيد كه آنها را انداخت و پس از آن بازسازي شدند .

سخن ابن محفوظِ مكي ، حكايت از آن دارد كه ايجاد اين تيرك ها براي قنديل ها در سال 736 صورت گرفته و برخي از ستون هاي مربوط در زمان ما و پيش از آن نيز مورد بازسازي قرار گرفته اند .

ازرقي در ادامه گويد : در اطراف محل طواف ، تعداد دَه ستون برنجي وجود دارد كه ( با قرار دادن روشنايي روي آنها ) ، محوطه را براي طواف كنندگان روشن مي كنند . آنها را واثق عباسي فرستاد ونخستين كسي كه روي اين تيرك ها روشنايي نصب كرد ، جدّ وي عُقْبة بن ازرقي غسّاني بوده است . ^{( 1 )}

تعداد ستون هاي افزوده دار الندوه

مجموع ستون هاي اين افزوده در هر چهار طرف 66 تا است كه دوازده تاي آن در سمت شرقي ، بيست تا در سمت شامي ، يازده تا در سمت غربي و 23 ستون در سمت جنوبي قرار دارد .

تعداد ستون هاي افزوده باب ابراهيم

تعداد ستون هاي افزوده باب ابراهيم 27 ستون سنگ تراش است كه از جمله هفده عدد در دو رديف در رواق شرقي كنار مسجدالكبير ( الحرام ) قرار دارد كه چهار تا از آنها چسبيده به ديوارهاي كاروانسراي خوزي و رامشت ( هر كدام دو ستون ) است . در طرف

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ اخبار مكه ، ج1 ، ص 286

428

شمالي آن ، شش ستون كه يكي از آنها به ديواره هاي ايوان غربي متصل است . در طرف جنوبي نيز شش ستون وجود دارد قرار دارد كه يكي از آنها به مناره موجود در اين افزوده متصل است . در آينده از آن سخن خواهيم گفت . در طرف غربي اين افزوده ـ همچنان كه در ويژگي هاي آن نيز گفتيم ـ ستوني وجود ندارد .

طاق هاي قوسي مسجدالحرام ، كنگره ها و قنديل ها

تعداد طاق هاي قوسي اطراف مسجدالحرام ؛ همان قوس هايي كه روي ستون هاي موجود در چهار طرف آن ـ به استثناي دو افزوده ـ وجود دارد ، 484 عدد است كه 99 تاي آنها در سه رديف در سمت شرقي ؛ 156 طاق در سه رديف در طرف شامي و 88 طاق در سه رديف در طرف غربي و بالأخره 140 طاق هم در سه رديف در طرف جنوبي ؛ يعني يماني قرار دارد .

ازرقي در مورد تعداد طاق هاي قوسي مسجدالحرام ، رقمي مخالف آنچه گفتيم آورده است . او مي گويد : تعداد 498 طاق قوسي روي ستون ها قرار دارد ^{( 1 )} ازرقي تعداد طاق هاي هر طرف را هم مشخص ساخته كه در اصل اين كتاب آورده ايم .

طاق هاي قوسيِ بخش افزوده بر دارالندوه

مجموع طاق هايي كه روي ستون هاي اين افزوده ، در چهار طرف آن قرار دارد 68 تا است . در سمت شرقي چهارده عدد در دو رديف ، در سمت شامي 24 طاق در دو رديف و در سمت غربي 14 تا و در سمت جنوبي 24 تا در دو رديف هر رديف شامل دوازده طاق قوسي وجود دارد . كه البته طاق هاي يازده گانه روي ديوار مسجدالكبير در اين سمت و نيز طاق هاي روي درها و دروازه ها ـ كه طاق هاي قوسي است ـ در اين شمارش منظور نشده اند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ اخبار مكه ، ج2 ، ص 84

429

شمار طاق هاي بخش افزوده بر باب ابراهيم

شمار طاق هاي اين افزوده 36 است كه پنج تاي آنها بر ديوارهاي « دار زبيده » و كاروانسراي خوزي و پنج تا بر ديوار روبه روي اين ديوار ؛ يعني ديوار كاروانسراي رامشت است و بقيه روي ستون ها قرار دارند كه شانزده تا در ستون هاي طرف شرقي در دو رديف هشت تايي و پنج تا بر ستون هاي طرف شمالي و پنج طاق بر ستون هاي طرف غربي قرار دارند .

تعداد كنگره هاي اين افزوده در سمت مسجدالحرام 413 و نيز هفت تا نيم كنگره است . كه در سمت شرقي 81 و يك نيم كنگره ، در سمت شمالي ، 125 و دو نيم كنگره و در سمت غربي 97 و چهار نيم كنگره و در طرف جنوبي 128 كنگره وجود دارد . و چيزي حدود نيمي از هر سمت در اين طرف هاي چهارگانه پوشيده از پنجره هاي بزرگ از آجرِ نماكاري شده با آهك است .

كنگره هاي موجود بر ديوارهاي خارجي مسجدالحرام ، عبارت از 52 كنگره از جمله پانزده تا بر دروازه معروف به باب العباس و يازده تا بر دروازه معروف به باب علي و يازده كنگره روي دروازه معروف به بازان در سمت جنوبي است . سه تا كنگره نيز روي باب اجياد در همين سمت جنوبي و شش كنگره روي درِ بعد از آن و شش كنگره نيز روي درِ بعدي قرار دارد . آنچه از شمارش كنگره ها گفتيم ، با رقم ذكر شده از سوي ازرقي ، متفاوت است ؛ او مي گويد : كنگره هاي روي ديوارمسجدالحرام ازبيرون ، 272عدد است . ^{( 1 )}

تعداد كنگره هاي افزوده دارالندوه

در چهار سوي اين افزوده كه از داخل 72 كنگره دارد ، در هر سوي ، هجده كنگره يك شكل و يكسان وجود دارد كه البته كنگره هاي واقع در گوشه ها ، شكل متفاوتي دارند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ اخبار مكه ، ج2 ، ص95

430

تعداد كنگره هاي افزوده باب ابراهيم

تعداد كنگره هاي اطرافِ اين افزوده ، چهل و اندي است كه ده تا در جهت شرقي و دوازده تا در سمت جنوبي و همين تعداد در سمت شمالي و نيز در سمت غربي روبه روي قبّه است و بقيه رديف ها خالي است و ظاهراً كنگره هايي در آنجا وجود داشته كه خراب شده است .

شمار قنديل هاي موجود در حال حاضر 93 تا است كه در سمت شرقي 7 قنديل ، در سمت شمال 11 قنديل و در سمت غربي همچون سمت شرقي 7 تا و در سمت جنوبي 8 قنديل وجود دارد . در دايره اطراف محل طواف نيز سي قنديل هست . در مقام ابراهيم خليل ( عليه السلام ) نيز چهار عدد و در هر كدام از مقام هاي چهارگانه پيرامون محل طواف ، پنج قنديل وجود دارد .

در قسمت بيرون باب بني شيبه ، نيز يكي و در افزوده دارالندوه نيز در هر سمت ـ به استثناي طرف شرقي كه قنديل ندارد ـ يك قنديل وجود دارد . در سمت داخلي باب الزياده ، معروف به باب ابراهيم در طرف غربي نيز يك قنديل قرار دارد . غالباً اين قنديل ها مرتب و قابل استفاده اند . در ماه رمضان هر سال تعداد سي عدد قنديل در دايره محل طواف افزوده مي شود . در هر يك از مقام هاي چهارگانه نيز يك قنديل اضافه مي گردد .

در مقام ابراهيم ( عليه السلام ) در برخي شب هاي دهه سوم ماه رمضان ، هر سال با ختم قرآن از سوي نمازگزاران قنديل هايي افزوده مي شود . در دايره مربوط به طواف در موسم حج نيز همچون ماه رمضان ، تعداد قنديل ها افزوده مي شود در اطراف و كناره هاي مسجدالحرام نيز در ايام موسم حج تعداد قنديل ها افزوده مي شود و علاوه بر آن چراغ هايي در زنجيري آويزان در رواق مياني ، هر كدام از اين سمت ها كه قنديل هاي ياد شده در آنها قرار دارد ، افزوده مي گردد ، هر چند كه در رواق سوم از سمت شمالي ، كنارِ افزوده دارالندوه ، شش زنجير جداي از هم وجود دارد .

در رواق مياني ، از همان سمت نيز تعداد 9 زنجيره و در رواق مياني سمت جنوبي

431

تعداد 10 ده زنجير و در طرف هاي شرق و غربي زنجيره هاي پراكنده اي وجود دارد كه در هيچ كدام از آنها قنديلي نيست .

شمار قنديل هاي مسجدالحرام و زنجيره هاي آن ، كه در حال حاضر وجود دارد ، از رقم ذكر شده از سوي ازرقي بسيار كمتر است ؛ زيرا او گفته است كه آنجا 465 قنديل وجود دارد !

دروازه هاي مسجدالحرام

مسجدالحرام در حـال حاضر تعداد نوزده دروازه دارد كه 38 لنگـه آن باز مي شود ؛ در طرف شرقي چهار در است :

درِ نخستين ، با سه لنگه موسوم به باب بني شيبه كه بدان باب السلام نيز مي گويند .

دومين در ، با دو لنگه معروف به باب الجنائز است ( چرا كه جنازه ها غالبا از آن دروازه بيرون برده مي شود ) . ازرقي يادآور شده : همين دروازه است كه پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) از منزل خود ( خانه خديجه بنت خويلد در كوچه عطارين ) از آن به مسجدالحرام رفت و آمد مي كرد . ^{( 1 )} همچنين يادآور شده است كه اين دروازه داراي يك لنگه بوده و نمي دانم كه چه هنگام دو لنگه اي شده است ، ولي بايد دانست كه اين كار در سال 579 انجام شده ، زيرا ابن جبير در گزارش سفرنامه خود كه در همين سال صورت گرفت ، آن را باز گفته است . ^{( 2 )}

در سوم ، داراي سه لنگه است كه باب عباس بن عبدالمطلب نيز ناميده مي شود ؛ زيرا روبه روي خانه او در « مسعي » است . ازرقي نيز به همين صورت آن را معرفي كرده است ^{( 3 )} و ابن الحاج در منسك خود آن را « باب الجنائز » خوانده است ؛ زيرا در بيان ويژگي سعي مي گويد : « آنگاه با پاي پياده از صفا پايين مي آيي تا در برابر پرچم سبز قرار گيري كه اينجا

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ اخبار مكه ، ج2 ، ص 78

2 ـ رحلة ابن جبير ، ص82

3 ـ اخبار مكه ، ج2 ، ص78

432

ابتداي سعي است و بايد به صورت هروله حركت كني و از پرچم سبزي كه در « باب الجنائز » قرار دارد و انتهاي سعي به شمار مي رود ، بگذري و از اين پس به آرامي راه بروي تا به مروه برسي » چه بسا كه نامگذاري اين دروازه به « باب الجنائز » از آن جهت باشد كه به گفته فاكهي در اينجا بر جنازه ها نماز خوانده مي شد . او همچنين دو دروازه ديگر مسجدالحرام را ذكر كرده كه در آنها بر جنازه ها نماز خوانده مي شد كه ان شاءالله بدان خواهيم پرداخت .

در چهارم ، داراي سه لنگه است كه به « باب علي » معروف است و ابن جبير به همين نام آن را معرفي كرده است . او مي گويد : ^{( 1 )} و باب علي [ ( عليه السلام ) ] و ازرقي آن را باب بني هاشم ناميده است . ^{( 2 )}

در سمت جنوبي هفت در است :

درِ نخست ، با دو لنگه به باب بازان معروف است ؛ زيرا چشمه معروف مكه در بازان ، در نزديكي آن است . ازرقي آن را باب ابن عايذ خوانده است . ^{( 3 )}

درِ دوم ، داراي دو لنگه است و آن را « باب البغله » مي گويند و نمي دانم علت اين نامگذاري و چنين شهرتي چيست . ازرقي آن را باب بني سفيان معرفي كرده است . ^{( 4 )}

درِ سوم : باب صفاست . اين در ، كنارِ صفا واقع است و خود شامل چهار در است . ازرقي مي نويسد : امروزه به آن « باب بني مخزوم » مي گويند .

چهارمين در ، داراي دو لنگه است و به نام « باب اجياد الصغير » خوانده مي شود و اين نام را ابن جبير بر آن گذارده و باب الخلقيّين نيز گفته است . به گفته ازرقي به آن باب بني مخزوم نيز گويند . ^{( 5 )}

درِ پنجم ، آن نيز داراي دو لنگه است كه مردم به « باب المجاهديه » مي شناسند ؛ بدان

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ رحلة ابن جبير ، ص82

2 ـ اخبار مكه ، ج2 ، ص88

3 ـ همان ، ص89

4 ـ همان باب بني سفيان بن عبدالأسد است .

5 ـ اخبار مكه ، ج2 ، ص90

433

سبب كه در همـان مكان مدرسه الملك المؤيـد المجاهد واليِ يمـن قرار دارد . به آن « باب الرحمه » نيز مي گويند كه علت اين تسميه را هنوز ندانسته ام . به گفته ازرقي ، اين نيز از درهاي بني مخزوم است .

ششمين در ، نيز داراي دو لنگه است و در حال حاضر به باب مدرسه الشريف عجلان واليِ مكه معروف است ؛ زيرا اين مدرسه در آنجا واقع است . ازرقي مي گويد : به اين دروازه باب بني تيم مي گويند .

در هفتم ، دو لنگه است و اكنون به نام باب « امّ هانيء بنت ابي طالب ناميده مي شود . ازرقي آن را بدين نام معرفي كرده است . به آن « باب الملاعبه » نيز مي گويند ؛ زيرا روبه روي خانه اي است متعلق به بزرگان نظامي ( فرماندهان ) و به نام الملاعبه به معناي زورخانه است .

در مطلبي به خط شيخ ابوطيبه محمدبن احمدبن امين اَقشهري ، ساكنِ حرمين شريفين ديده ام كه آن را « باب الفرج » ناميده است .

در سمتِ غربي سه در وجود دارد :

اولين در ، دو لنگه است كه به نام « باب عزوره » نامور است كه همان حزوره مي باشد كه تصحيف شده است و پيش از اين بدان اشاره كرديم . ازرقي مي نويسد : به اين در ، باب بني حكيم بن حِزام و بني زبيربن عوام مي گويند و معروف به باب حِزاميه است ؛ زيرا در كنار حزاميه قرار دارد .

درِ دوم ، يك لنگه بزرگ است كه به آن باب ابراهيم مي گويند و در افزوده اي واقع در همين سمت قرار دارد و ابراهيم كه اين باب بدان منسوب است ـ آن چنان كه گفته اند در كنار آن شغل خياطي داشته است . ابوعُبَيد بكري در كتاب خود « المسالك والممالك » به اين نكته اشاره كرده و يادآور شده است كه عوام اين در را به وي نسبت داده اند . حافظ ابوالقاسم بن عساكر ^{( 1 )} و ابن جبير و ديگر علما برآنند كه اين در منسوب به حضرت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ صاحب تاريخ دمشق و كتاب هاي ديگر ، متوفي سال 571 هـ . ق .

434

ابراهيم ( عليه السلام ) است كه البته بعيد به نظر مي رسد ؛ زيرا وجه نسبتي وجود ندارد .

درِ سوم ، يك لنگه است و به « باب العمره » شناخته مي شود ؛ زيرا عمره گزاران از « تنعيم » ، معمولاً از اين در رفت و آمد مي كنند . نام « باب العمره » را ابن جبير نيز در سفرنامه خود ^{( 1 )} و محبّ طبري در « القري » ذكر كرده اند و ازرقي آن را « باب بني سهم » ناميده است . در طرف شمالي ـ كه به آن شامي گفته مي شود ـ پنج در وجود دارد :

درِ اوّل ، يك لنگه و به نام « باب السّده » است و ابن جبير در سفرنامه خود و ديگران آن را بدين نام خوانده اند و بنا به گفته ازرقي ، به آن باب عمروبن عاص مي گويند .

درِ دوم ، يك لنگه اي و به نام « باب العجله » است ؛ زيرا كنار دارالعجله قرار دارد .

درِ سوم ، يك لنگه اي است و در افزوده دارالندوه و در گوشه غربي آن است .

چهارمين در ، دو لنگه اي است در افزوده دارالندوه و در طرف شامي آن .

درِ پنجم ، يك لنگه اي است كه آن را « باب المدرسه » مي گويند و در كنار مناره نزديك باب بني شيبه است . اين بود درهاي كنوني مسجدالحرام و نام هر يك از آنها .

ازرقي تعداد درها و نام و ويژگي هر يك را آورده است . ^{( 2 )} ولي از آن زمان در تعداد ، خصوصيات و حتي نام ، تغييرات فراواني پيدا شده است .

در مورد تعداد درها نيز ، او يادآور شده كه 23 در هستند و شامل 34 لنگه مي شود . در مورد ويژگي درها ، بايد گفت كه : برخي از آن ها ؛ از جمله چهار در از طرف غربي و چهار در از طرف شامي از ميان رفته اند و برخي نيز تغيير شكل داده اند . در مورد نام هاي آنها نيز گفتني است كه : تنها پنج در به همان نامي كه ازرقي ياد كرده ، مانده اند و آنها عبارتند از : باب بني شيبه ، باب العباس ، باب الصفا ، باب اُمّ هاني و باب العجله . و در اصل اين كتاب ، متن نوشته ازرقي را آورده ايم و ( تفاوت ها را ) آنچه كه ابن جبير در مورد درهاي مسجدالحرام و نام آنها آورده ، بيان كرده ايم . ابن جبير در گزارش خود ، از

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ رحلة ابن جبير ، ص82

2 ـ نكـ : اخبار مكه ، ج2 ، ص86 به بعد .

435

« باب بني سفيان » سخني نگفته است . ^{( 1 )}

در بخش مربوط به درهاي مسجدالحرام ، به درهاي داخليِ مسجد اشاره اي نكرده ام ، هر چند ازرقي اين كار را كرده است و علّت نپرداختن و اشاره نكردنم در آن است كه اين درها متعلق به خانه ها است و نه مسجد ، و غالباً هم درهاي كوچكي هستند كه به پشت بام مسجد راه دارند و پيش از سال هشتصد يا اندكي بعد و در جهت پيشگيري از مفاسدي كه بر پشت بام مسجد صورت مي گرفت ، تخته شدند و پس از آن باز شدند و تاكنون همچنان باز مانده اند . لا حَوْلَ وَلا قُوَّةَ اِلاّ بِالله الْعَلِيّ الْعَظِيم .

اينك به درهاي مسجدالحرام كه به گفته فاكهي درآنجا برجنازه ها نماز مي خواندند ، اشاره اي مي كنيم ؛ اين درها عبارتند از : باب بني شيبه ، باب العباس و باب الصفا .

فاكهي گويد : درگذشته ، مردم بر مردگان مشهور درمسجدالحرام نماز مي خواندند . ^{( 2 )} حال آن كه امروزه براي همه مردگان داخل مسجدالحرام نماز مي خوانند . او يادآور شده كه مردم بر مردگان اشراف و قريش بر در كعبه نماز مي خواندند . ما نيز ديده ايم كه بر ديگر اعيان ، پاي درِ كعبه نماز مي خوانند . در مورد انجام اين كار براي غير قريش و اشراف ، مشاجراتي ميان برخي از مردم صورت مي گرفت . اين مشاجرات در مورد خارج كردن ( جنازه ) ديگران هر چند بلند مرتبه و بزرگ ( از غير قريش و اشراف ) از باب بني شيبه هم صورت مي گرفت . البته من در مورد خارج كردن جنازه ها از باب بني شيبه مطلب قابل استنادي نيافته ام و به نظرم خارج كردن مردگان از مسجد از درِ معروف به باب الجنائز ، اولي است ؛ زيرا اين در ، راه عبور پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) از خانه همسرش خديجه امّ المؤمنين به مسجدالحرام بوده و براي همين به آن باب النبي ( صلّي الله عليه وآله ) مي گفتند .

در مورد نماز بر مردگان در كنار درِ كعبه ، از ازرقي خبري ديده ام حاكي از اين كه بر حضرت آدم ( عليه السلام ) ( پس از مرگ ) در آنجا نماز گزاردند و در مورد مردگاني كه كنار درِ كعبه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ رحلة ابن جبير ، صص 82 و 83

2 ـ اخبار مكه ، ج2 ، ص97

436

بر آنها نماز خوانده نمي شد ، پشت مقام ابراهيم در مقام شافعي اين كار صورت مي گرفت . بر برخي مردگان نيز در در حزوره داخل مسجدالحرام و روبه روي رواق نماز ميت خوانده مي شد كه اين دسته شامل فقرا و مستمندان مي شد و از اين جهت اين مكان انتخاب شده بود كه به محل غسل و محل دفن ايشان نزديك بود .

مناره هاي مسجدالحرام

در حال حاضر مسجدالحرام پنج مناره دارد كه چهار مناره ، در چهار گوشه آن و يكي هم در افزوده دارالندوه قرار دارد . ابن جبير نوشته است : در مسجدالحرام هفت مناره وجود دارد و پس از بر شمردن اين پنج مناره مي گويد : يكي هم در باب الصّفا است كه از همه كوچك تر است و در واقع نشانه باب الصفا به شمار مي رود و به خاطر تنگي ، كسي از آن بالا نمي رود . مي گويد : و ( هفتمين مناره ) مخروطي شكل بر باب ابراهيم است . ^{( 1 )} اين مناره مخروطي شكل هماني است كه اكنون به آن خزانه قاضي نورالدين علي نويري مي گويند كه قسمت بالاي آن فعلاً ويران شده و گفته مي شود يكي از امراي مكه آن را به دليل مسلّط بودن آن بر خانه اش ويران كرد .

ابوجعفر منصور مناره باب العمره ، از مناره هاي مسجدالحرام را مرمّت كرد و پسرش مهدي مناره اي را كه بر باب بني شيبه و نيز مناره باب علي و مناره باب حزوره رامرمّت كرد . جمال الدين محمدبن علي بن ابومنصور اصفهاني معروف به جواد ، وزير حاكم موصل نيز به گفته يكي از اساتيد ما ، مناره هاي مسجدالحرام را مرمّت و بازسازي كرد .

فرد مورد اعتمادي به من خبر داده كه نام « جواد » را بر مناره باب العمره ديده كه در آن نوشته ذكر شده است : در سال 551 دستور بناي آن را صادر كرده است . مناره باب حزوره در زمان ملك اشرف شعبان بن حسين ، حاكم موصل ، بازسازي شد . اين مناره در

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ رحلة ابن جبير ، ص68

437

سال 771 سقوط كرد ، ولي به كسي آسيب نرساند و بنّاها در موسم حج همان سال براي بازسازي آن دست به كار شدند و كار بناي آن در محرم سال 772 به پايان رسيد . مناره باب بني شيبه در زمان سلطان ملك ناصر فرج بن ملك ظاهر برقوق و در پي فرو افتادن آن در آخر شعبان سال 809 مورد مرمت قرار گرفت . اين كار در سال 810 شروع شد تا آخر ذي قعده سال بعد به پايان رسيد و بناي زيبايي گرديد .

فاكهي از چهار مناره اي كه در چهار گوشه مسجدالحرام قرار دارند ، نام برده و از مناره باب بني سهم شروع كرده است . پس از آن به مناره باب حَزْوَره و سپس به مناره اي كه نشان پاي سعي كنندگاني است كه در آنجا به هروله مي پردازند . پس از آن به مناره باب بني شيبه مي پردازد .

فاكهي يادآور شده است كه در مناره باب بني سهم « صاحب الوقت » مكه به اذان مي پردازد . منظورش از « صاحب الوقت » ـ چيست ، خدا بهتر مي داند ـ احتمالا همان كسي است كه امروزه به آن « رئيس اذان گويان » مي گويند كه البته با آنچه امروزه متداول است ، مغايرت دارد ؛ زيرا در حال حاضر مناره « صاحب الوقت » همان مناره باب بني شيبه است .

فاكهي يادآور شده است كه بر بالاي مناره باب حزوره در ماه رمضان مؤذّن به ( دعا و ) مراسم سحر مي پردازد و اشاره اي نكرده كه در مناره هاي ديگر نيز چنين مي كنند و اين نشان مي دهد كه اين مناره اختصاص به همين امر داشته است . حال آنكه امروزه ( اذان گوها ) در هر پنج مناره مسجدالحرام ، ( در ماه رمضان ) اذان مي گويند .

ازرقي و فاكهي از اين جهت اشاره اي به مناره پنجم در « افزوده دارالندوه » نكرده اند ، چون بعد از ايشان ، ساخته شده است .

اين بخش را با شمار مناره هايي كه در مكه و اطراف آن ـ ولي خارج از مسجدالحرام قرار دارند و در آنها اذان گفته مي شود ـ به پايان مي بريم . فاكهي از اين مناره ها ياد كرده است . متن سخن وي از اين قرار است : « تعداد مناره هايي كه بر كوه هاي مكه قرار دارند » مردم مكه در گذشته بر سر كوه ها اذان نمي گفتند و تنها در مسجدالحرام

438

اذان گفته مي شد و در نتيجه كساني كه ميان درّه ها و تنگه ها يا دور از مسجدالحرام بودند ، از وقت نماز با خبر نمي شدند تا اينكه در زمان هارون الرشيد عبدالله بن مالك ياكسي چون او وارد مكه شد و بر اثر نشنيدن اذان نمازش قضا شد ، لذا دستور داد كه بر قلّه كوه ها ، مناره هايي در نظر گرفته شود تا بر تنگه ها و درّه هاي مكه مسلّط باشد و براي نماز در آنجا اذان گويند . براي مؤذنان نيز مقرّري تعيين كرد كه به آنها داده شود .

عبدالله بن مالك خزاعي روي كوه ابوقيس كه مشرف به مسجدالحرام است و نيز روبه روي آن مشرف بر اجياد و در كنار مناره اي كه به سمت قبله است و نيز پايين تر از آن مناره هايي خود دارد كه مجموعاً چهار مناره مي شود . عبدالله بن مالك مناره اي نيز بر كوه مرازم دارد كه مشرف بر شعب ابن عامر و جبل الأعرج است . علاوه بر آن ، بُغا ، از غلامان متوكّل عباسي با كنيه ابوموسي نيز دستور داد بر بلنداي فلق برايش مناره اي بسازند . عبدالله بن مالك مناره اي نيز مشرف بر مجزره ( كشتارگاه ) دارد و در آنجا دو مناره نيز بر جبل تفاحه ساخته است . وي همچنين مناره اي بر بلنداي جبل الأحمر دارد كه در جايي از اين قلّه ، به نام كبش ، ساخته است . بغا نيز روي اين قلّه ، مناره اي براي خود دارد .

عبدالله بن مالك مناره اي نيز بر باب خليفه عمر دارد كه در همان جا بُغا نيز براي خود مناره اي ساخته است . عبدالله روي كُدَيّ نيز مناره اي دارد كه مشرف بر تنگه مكه است . بُغا مناره اي بر كوه مقبره دارد و مناره اي هم بر كوه حزوره و دو مناره بر كوه عمربن خطاب و بر كوه انصاب در كنار اجياد نيز مناره اي دارد . در بلندي ام الحارث نيز مناره اي دارد كه مشرف بر حصحاص است . بُغا ، مناره اي بر كوه معدان مشرف بر ديوار خرمان و نيز مناره اي مشرف بر خضراء و چاه ميمون دارد . مناره ديگري نيز در منا كنار مسجدالكبش دارد . بر اين مناره ها اذان گويان براي نمازهاي پنج گانه اذان مي گفتند و هر ماه ، مقرري نيز دريافت مي كردند . پس از آن ، مقرّري آنها قطع شد و برخي اذان گوها دست از اذان گفتن كشيدند ، البته مناره هايي نيز بود كه بر آنها همچنان اذان گفته مي شد . عبدالعزيزبن عبدالله سهمي امروزه براي اذان گويان آن مناره ها ، مقرّري تعيين كرده است .

439

در دوره ما ، اذان گفتن بر فراز اين مناره ها ترك شده است ، جز در ماه رمضان كه روي هر كوه يك نفر به ( دعاي ) سحر و اعلام وقت سحري مي پردازد و اذان هم مي گويد . اين كوه ها عبارتند از : كوه ابوقيس ، كوه معروف به لَعْلَعْ ، جبل الأحمر كه آن را با نسبت به موذّني كه در آن اذان مي گفت « جبل الحارثي » هم مي گويند . موذّنان در اين كوه از مقرّريِ اندكي برخوردار بودند كه همراه مقرري اذان گويان و ديگر كاركنان ( مسجدالحرام ) از مصر به آنها مي رسيد .

آنچه براي استفاده همگاني ساخته شده است

از جمله آنچه كه براي استفاده عموم ساخته شده ، قبّه بزرگي ميان زمزم و سقاخانه عباس براي نگهداري اشياي وقفي و قرآن ها و صندوقچه جزوه هاي قرآن است كه از جمله بنا بر قول مشهور ، قرآن عثمان هم در آن وجود دارد و ( نوشته اي نيز ) هست كه حاكي است در زمان الناصر عباسي مورد بازسازي قرار گرفته است . بنا بر گفته ابن عبد ربّه در « عقدالفريد » ^{( 1 )} قبل از آن هم وجود داشته است و قبلاً گفته شد كه ابن عبد ربّه در سال 328 وفات يافته است . ابن جبير نيز در اخبار سفرنامه خود بدان اشاره كرده است . او يادآوري كرده كه اين بنا منسوب به يهوديت است ^{( 2 )} و البته علت اين انتساب و نامگذاري را نياورده است . قسمت هايي از آن در سال 801 مرمّت شد .

از ديگر موارد ، ساعت خورشيدي است كه در صحن مسجدالحرام قرار دارد و از ساخته هاي « جواد » وزير است كه نام وي نيز در لوحه مسي ـ كه براي خواندن وقت نصب شده و در قسمت بالاي ساعت خورشيدي قرار دارد ـ نوشته شده است . به اين ساعت خورشيدي « خورشيد سنج » نيز مي گويند . فاصله ميان اين ساعت تا ركن شامي كه به آن ركن عراقي هم مي گويند ، چهل و سه ذرع و يك هشتم ذرع آهني است .

از ديگر موارد ، حوضي از سنگ مرمر ميان زمزم و ركن و مقام است كه خالدبن

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ عقد الفريد ، ج6 ، ص258

2 ـ رحلة ابن جبير ، ص66

440

عبدالله قَسْري ^{( 1 )} در زمان ولايت خود بر مكه به فرمان سليمان بن عبدالملك ، آن را ساخت و آب شيرين زمزم را مستقيماً به آن راه داد . همچنين گفته شده است كه اين حوض به دستور وليدبن عبدالملك ساخته شده است . اين سخن را سهيلي گفته ^{( 2 )} و سخن نخست را ازرقي آورده است . ^{( 3 )} سپس اين حوض از ميان برداشته شد و اثري از آن نماند و اين كار را نيز داودبن علي عباسي آن هنگام انجام داد . وي از سوي برادرزاده اش عباس سفاح در سال 132 به عنوان والي به مكه آمده بود .

از ديگر اماكني كه براي استفاده همگاني در مسجدالحرام در نظر گرفته شده ، منبرهايي بود كه روي آنها خطابه ايراد مي شد ؛ نخستين كسي كه بر منبر مكه به خطابه ايستاد ، معاوية بن ابي سفيان بود . اين منبر كوچك و داراي سه پلّه است كه او در سفر به حج ، آن را از شام آورده بود . خلفا و واليان ، تا پيش از آن ، ايستاده در برابر كعبه و در حجر ، به ايراد خطبه جمعه مي پرداختند . هر بار كه منبر معاويه خراب مي شد ، تعمير مي گرديد و تا زمان حج هارون الرشيد همچنان بر روي اين منبر ، خطابه و سخنراني صورت مي گرفت . در اين زمان ، منبرِ نقش دار بزرگي با نُه پله از سوي موسي بن عيسي كارگزار وي در مصر ، به او هديه شد كه جاي منبر قبلي را در مكه گرفت و منبر قبلي به عَرَفه منتقل شد . پس از آن الواثق عباسي دستور داد منبري براي مكه ، منبري براي منا و منبري براي عَرَفه ساخته شود . اين بود گزارش ازرقي درباره منبرها . ^{( 4 )}

فاكهي نيز اين مطالب را آورده وافزوده است كه وقتي المنتصر فرزند متوكل عباسي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ او امارت عراقين را از سوي هشام بن عبدالملك بر عهده داشت . در سال 89 والي مكه شد و در سال 126 به قتل رسيد . ( شرح حال وي در نوشته هاي تاريخ مربوط به خلافت هشام بن عبدالملك همچون طبري ، مسعودي ، يعقوبي ، ابن اثير ، ابن كثير ، مرآة الجنان و ابن خلدون آمده است و . . . در نوشته هاي ادبي همچون اغاني ، ج22 ، ص5 ، العقد الفريد ، عيون الاخبار و غيره نيز ذكر زيادي از وي شده است . درباره وي نكـ : تهذيب تاريخ دمشق ، ج5 ، ص67 . و فيات الاعيان ، ج2 ، ص 231 ـ 226 ، مصارع العشاق ، ج2 ، ص197 ، الفرج بعدالشده ، ج2 ، ص148 ، نشوارالمحاضره ، ج4 ، ص263 ، الاعلام ، ج2 ، ص338 )

2 ـ الروض الأُنُف ، ج1 ، ص224

3 ـ اخبار مكه ، ج2 ، ص60

4 ـ همان ، ج2 ، ص100

441

در زمان خلافت پدرش به حج آمد ، منبر بزرگي تهيّه ديد و روي آن به ايراد خطبه پرداخت و پس از آن خارج شد و منبر را به جاي گذاشت . پس از آن چندين منبر براي مسجدالحرام ساخته شد ؛ از جمله منبري كه وزير مقتدر عباسي ^{( 1 )} ( دستور ) ساخت آن را داده بود كه منبر بسيار بزرگي بود و يك هزار دينار ارزش داشت ، ولي وقتي به مكه رسيد آن را آتش زدند ؛ زيرا آن را فرستاده بود تا روي آن به نام خليفه المقتدي خطبه خوانده شود ، مصري ها مخالفت كردند و به نام مستنصر عبيدي حاكم مصر خطبه خواندند . از اين رو منبر مزبور را سوزانده شد .

يكي ديگر از منابر ، منبري بود كه ملك اشرف شعبان حاكم مصر در سال 766 آن را ساخته بود . نيز منبري كه ملك ظاهر برقوق ، حاكم مصر در سال 777 فرستاد كه تا اين تاريخ پابرجاست و خطبا روي آن به ايراد خطبه مي پردازند و از زماني كه به مكه آورده شده ، چندين بار تعمير گرديده است .

منبر ديگر ، منبر بسيار خوبي است كه ملك مؤيد حاكم مصر در موسم حج سال 818 فرستاد و روز هفتم ذي حجه بر آن خطبه خوانده شد و منبر قبلي را كنار گذاشتند . همراه اين منبر ، نردبان مناسبي نيز براي كعبه آوردند كه از نردبان قبلي عريض تر بود و براي رفتن روي كعبه ، از آن استفاده مي شد . آن نردبان در سال 766 به دستور اشرف شعبان ^{( 2 )} حاكم مصر ، ساخته شد و مدت 52 سال يا اندكي بيشتر مورد استفاده قرار گرفت و مدت زماني كه بر منبر مزبور خطبه ايراد شد ، 31 سال يا كمي بيشتر بود . والله اعلم .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ مقتدر از سال 295 تا زمان كشته شدن در سال 320 هـ ، عهده دار خلافت بود . در زمان وي چندين وزير به كار اشتغال ورزيدند كه ابن طباطبا در « فخري » ، صفحات 275 ـ 265 و العمري در « الإنباء في تاريخ الخلفاء » صفحات 159 ـ 156 و صابي در « وزراء » در جاهاي فراوان ، و تاريخ نگاران دولت عباسي ؛ از جمله : همذاني ، ابن اثير ، ابن كثير ، ابن جوزي و ديگران آنان را برشمرده اند . از اين رو نمي توان به طور دقيق مشخص كرد كه منظور كدام وزير است ، احتمال دارد كه « علي بن عيسي » باشد ؛ زيرا گفته شده كه او از املاك سلطان ، وقف هاي زيادي به عمل آورد و ديواني ويژه اين موقوفات به نام ديوان البرّ ( ديوان خيرات ) قرار دارد و درآمد حاصل از آنها را براي اصلاح مرزها و حرمين شريفين به كار گرفت نكـ : فخري ، ص268

2 ـ مقتول به سال 778 هـ . ق .

442

ويژگي جايگاه هاي فعلي مسجدالحرام و موقعيّت هر كدام

همه جايگاه ها ، به استثناي مقام حنفي ، شامل دو ستون سنگي هستند كه روي آنها طاقي قوسي و تخته اي با آويزهاي قنديل قرار دارد . در ميان دو ستون سنگي مقام شافعي ، بنايي وجود ندارد . ولي در مقام مالكي و مقام حنبلي ، ميان دو ستون بنايي با سنگ و با آهك سفيد شده ، وجود دارد و در وسط آن ، محراب قرار دارد . اين سه جايگاه در سال 807 به اين دليل به اين صورت ساخته شد كه مي خواستند ماندگار باشد ، ما وضعيت قبلي اين مقام ها را در اصل اين كتاب ذكر كرده ايم .

اما در مورد مقام كنوني حنفي ها ، بايد گفت كه داراي چهار ستون سنگي تراشيده است و با سقفي روغني منقوش كه روي سقف ، آجرِ آهك اندود شده است . ميان دو ستون جلويي نيز بنايي است كه محراب سنگ مرمر در آن است واين در شوال و ذي قعده سال 801 به اين صورت ساخته شد و در اوايل سال 802 به پايان رسيد . البته گروهي از علما و بزرگان ، اين نوع بنا را نپسنديدند و نكوهش كردند ؛ از جمله علاّمه زين الدين فارسكوري شافعي ^{( 1 )} است كه در اين مورد كتاب معتبري هم نوشت و در اوايل سال 802 در قاهره به من خبر داد كه استادمان شيخ الاسلام سراج الدين بلقيني ^{( 2 )} و فرزندش سرور و مولايمان قاضي القضات فعليِ ديار مصر ، شيخ الاسلام جلال الدين ^{( 3 )} ـ كه خداوند حفظش كند ـ و نيز قاضيان ديار مصر در اين سال فتوا به تخريب اين مقام و نيز تعزير كسي دادند كه اجازه بناي آن را بدين صورت داده و مرتكب گناه شده است . ولايت امر نيز فرمان ويراني آن را صادر كرد ، ولي برخي هواپرستان با اين كار مخالفت كردند و او

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ عبدالرحمان بن علي بن خلف ابوالمعالي كه منصب قضاوت مدينه منوّره بر وي محوّل شد ، ولي اين كار را نپذيرفت و ساكن مكه شد وكتابي درباره مقام ابراهيم نوشت و درسال 808 هـ . ق . وفات يافت . نكـ : الضوءاللامع ، ج4 ، ص 96 و 97

2 ـ عمربن رسلان بن نصير است كه در فقه و اصول خبرگي يافت و به كار قضا و تدريس و فتوا پرداخت و در سال 805 وفات يافت . نكـ : الضوء اللامع ، ج6 ، ص 90 ـ 85 ، شماره 286

3 ـ عبدالرحمان بن عمربن رسلان ، متوفي سال 824 هـ . در « الضوء اللامع » ، ج4 ، ص 106 ـ 113 ، شماره 301 شرح حالي از او آمده است .

443

نيز از تخريب آن منصرف شد . علت ناخرسندي از اين بنا ، اشغال زمين زياد و كمي ارتفاع آن با توجه به شب هاي گرمي كه جز با مشقت و سختي نمي توان از آن استفاده كرد و نيز امكان مفسده جويي ـ كه به دليل نداشتن ديد ـ مي توانست پيش آيد و امّا جاي هريك از اين مقام ها در مسجدالحرام از اين قرار است كه مقام شافعي پشت مقام حضرت ابراهيم خليل ( عليه السلام ) ، مقام حنفي ميان ركن شامي و ركن غربي و مقام مالكي در فاصله ركن غربي و يماني و مقام حنبلي در راستاي حجرالأسود است .

فاصله ميان اين جايگاه ها تا كعبه

فاصله ميان جايگاه شافعي تا ديوار شرقي كعبه ، 5/39 ذرع آهني است و تا دو ستون عقبي سايه بان مقام ابراهيم ( عليه السلام ) نُه ذرع و نيم است .

فاصله جايگاه حنفي از ديوار محراب آن تا ميانه ديوار حِجْر ، يك ششم كمتر از 32 ذرع است . در باب هفتم ، در اخبار مربوط به حِجر ، به فاصله ميان ديوارِ گِردِ حِجر از داخل تا ديوارِ كعبه و نيز عرض ديوار حجر اشاره شد كه نياز به تكرار آن ( در اينجا ) نيست . از ديوار محراب اين مقام تا حاشيه محل طواف ، ده ذرع و نيم و عرض آستانه آن نيم ذرع و دو قيراط است .

و فاصله جايگاه مالكي از ديوار محراب آن ، تا حاشيه محلّ طواف به اضافه عرض آستانه ، ده ذرع و يك سوم است .

فاصله جايگاه حنبلي از ديوار محراب تا حجرالأسود ، يك سوم كمتر از 28 ذرع با احتساب پهناي حاشيه ( آستانه ) است . ذرعي كه در اينجا از آن اشاره رفت ، ذرع آهني است و اين اندازه گيري ها با حضور خودم صورت گرفت و ارتفاع اين مقام ها و ديگر ابعاد آنها را در اصل اين كتاب آورده ايم .

اقامه نماز در اين جايگاه ها

نماز در اين مقام ها اين گونه است كه هر كدام از آنها دوبار نماز مي خواند . نخست شافعي ، سپس حنفي و سپس مالكي و پس از آن حنبلي . گزارش ابن جُبير حاكي از آن

444

است كه مالكي پيش از حنفي نماز مي خواند ^{( 1 )} و ما نيز چنين ديديم كه بعدها در سال 790 ، حنفي پيش از مالكي نماز مي خواند . در مورد حنفي و حنبلي ، سخن ابن جبير آشفته است ؛ زيرا مي گويد هر يك از آن دو ، پيش از ديگري نماز مي خواند . اين ترتيب ها ، شامل نماز مغرب نمي شود چون اين نمازرا همگي در يك زمان مي خوانند . علت اين كار آن بوده كه نمازگزار بر اثر صداي ائمه جماعت و نيز اختلاف حركت نمازگزاران هرگروه ، دچار سر درگمي واشتباه نشود . پيامدهاي زشت اين سردرگمي بر هيچ كس ـ جز آنها كه اسير هواي نفس هستند ـ پوشيده نيست . علماي قديم و جديد نيز آن را نمي پسندند و محكوم مي كنند . از خداوند مي خواهيم كه بدعت ها را ريشه كن سازد . اين بدعت با تلاش گروهي از علماي نيك انديش و طرح موضوع نزد حاكم ، از ميان رفت .

در موسم حج سال 811 فرماني از سوي سلطان ملك ناصر فرج صادر شد كه بر اساس آن تنها امام شافعي در مسجدالحرام نماز مغرب بخواند و اين فرمان همچنان كه خواسته بود ، در مكه به مورد اجرا در آمد .

اين وضع همچنان ادامه يافت تا اين كه فرمان ملك مؤيد ابونصر ، استاد حاكم مصر چنين صادر شد كه سه امام ديگر نيز همچون گذشته نماز مغرب به جاي آورند و چنين هم كردند و آغاز اين كار نيز شب ششم ذي حجه سال 816 بود . سه امام جماعت ( به استثناي امام جماعت شافعي ) در ماه رمضان نماز مغرب به جاي مي آورند و هر چهار امام جماعت و ديگر ائمه جماعات ، براي نماز تراويح به مسجد مي آيند و بر اثر آمدن همه آنها ، همان پيامد ناپسندي كه در نماز مغرب اتفاق مي افتاد و حتي بدتر از آن ، پيش مي آيد كه ناشي از تعدّد ائمه جماعت است ؛ « وَلا حَولَ وَلا قُوَّةَ اِلاّ بِالله » .

حكم نماز سه امام جماعت حنفي ، مالكي و حنبلي در فريضه ها ، به صورتي كه بيان كرده اند ، از اين قرار است كه : علماي مالكي درباره آن اختلاف نظر دارند ؛ زيرا شيخ امام ابوالقاسم عبدالرحمان بن حسين بن حباب مالكي در سال 550 در منع نماز با ائمه جماعت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ رحلة ابن جبير ، ص79

445

متعدد و جماعت هاي مجزّا در حرم خداوند متعال ( مسجدالحرام ) ، فتوا داده است و مذاهب علماي اربعه نيز اين كار را جايز ندانسته اند .

از آن گذشته ، گروهي از مردم در اين باره از علماي اسكندريه استفتا كرده اند و فتواي آنها بر خلاف رأي ابن حباب بوده است . فتوا دهندگان شدّادبن المقدّم و عبدالسلام بن عتيق و شيخ ابوطاهربن عوف بن زُهْري بوده اند و هنگامي كه ابن حباب در جريان فتواي ايشان قرار گرفت ، در پاسخ آنها مطالب جالبي بيان كرد و ناخرسندي گروهي از علماي شافعي و حنفي و مالكي از اين كار را كه در موسم حج سال 551 حاضر شده بودند ، بيان كرد . از شافعي ها ابوالنجيب مدرس نظاميّه و يوسف دمشقي حضور داشتند و از اين دو نقل شده كه گفته اند :

درمورد نماز مغرب مسأله زشت تر وناپسنديده تر است . عطاري در بعثه فقهاي نيشابور و محمدبن جعفر طائي صاحب اربعين نيز حضور داشتند . از حنفي ها نيز شريف غزنوي و از مالكي ها عمر مقدسي آمده بودند و در مورد فساد اين كار استدلال كردند و نظر دادند كه مخالف رأي مالك و اصحاب اوست .

ابن حباب يادآور شده كه ابوبكر طرسوسي و يحيي زيّاتي استاد شدّادبن مقدّم هرگز پشت سر امام جماعت مالكي ها در حرم شريف ( مسجدالحرام ) ، به رغم اين كه اين نظر را پذيرفته بود ، حتي يك ركعت هم نخواندند و گفت : چيزي زشت تر از آن نيست كه انسان از احوال ( و ديدگاه ) استاد خود بي خبر باشد . در مورد تاريخ اين كار ، چيزي به تحقيق نمي دانم ، فقط مطلبي ديده ام كه نشان مي دهد ( امام جماعت ) حنفي و مالكي در سال 497 وجود داشتند و ( امام جماعت ) حنبلي ، وجود نداشته است ؛ چرا كه ابوطاهر سلفي ^{( 1 )} در اين سال به حج رفته و در آنجا ابومحمدبن عرضي قروي مُقري را در برابر مقام ابراهيم خليل ( عليه السلام ) در مسجدالحرام ديده و يادآور شده كه در ميان ائمه جماعات مسجدالحرام ، است كه پيش از امام جماعت مالكي ها ، حنفي ها ، وزيدي ها ، نماز خواند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ احمدبن محمد اصفهاني سلفي صاحب كتاب « معجم السفر » متوفاي 576 هـ . ق . است .

446

وجه استدلال اين كه در آن سال ( امام جماعت ) حنبلي ها حضور نداشته ، آن است كه سلفي ، نامي از او نياورده و از امام ( جماعت ) زيدي ها ياد كرده است و اگر حنبلي در آن زمان وجود داشت ، حتماً نام او را مي آورد ؛ زيرا نسبت به امام ( جماعت ) زيدي ها اولي است . نيز مطلبي ديدم كه نشان مي دهد او در سال هاي 540 حيات داشته است . در اصل اين كتاب آن مطلب را آورده ام .

يكي از متعصبان ضد حنبلي ، حطيم آنان را در مكه بركَند ؛ چرا كه ابومظفر نواده ابوالفرج بن جوزي در كتاب خود « مرآة الزمان » ، پس از بيان مطلبي درباره مرجان ، خدمتكار مقتفيِ عباسي ^{( 1 )} از قول وي نقل كرده كه گفته است : مي خواهم ريشه مذهب حنبلي را براندازم ؛ زيرا وقتي به حج رفت ، حطيم ^{( 2 )} را كه در مكه متعلق به آنها بود ، از جا در آورد و امامت ( جماعت ) آنان را باطل اعلام كرد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ ابوعبدالله حسيني المقتفي لأمرالله درسال 530 هـ . خلافتش مورد بيعت قرارگرفت وتاسال مرگ ( 555 هـ . ق ) خليفه بود .

2 ـ ابن جبير اندلسي ، حطيم را اين گونه معرفي كرده است : « حطيم دو تكه تخته است كه به موازات يكديگر قرار داده شده و با تكه چوب هايي به هم متصل شده اند و در بناي نسبتاً مرتفعي كه با گچ ساخته شده ، قرار داده مي شدند تا از روي آنها و به كمك چنگك هايي كه قرار داده شده بود ، قنديل هايي شيشه اي آويزان كنند . » رحله ابن جبير ، ص79