بخش 24

577

باب بيست و سوم :

مدرسه ها ، كاروانسراها ، سقاخانه ها ،

و اماكن عمومي مكّه مكرّمه و اطراف آن

مدارس و مكتب خانه هاي مكه معظمه

مدرسه هاي وقفي در مكه ، آن گونه كه من شناخته ام ، يازده باب است ؛ از جمله در طرف شرقيِ مسجدالحرام ، مدرسه ملك افضل عباس بن ملك مجاهد ، حاكم يمن ، متعلّق به فقهاي شافعي است كه پيش از سال 770 وقف گرديد و در همين سال ، تدريس در آن آغاز شد .

ديگر در طرف شاميِ مسجدالحرام مدرسه اي در دار العجله است و در سمت راست كسي است كه از باب العجله خارج مي شود . من ندانستم كه چه كسي و چه زمان آن را وقف كرده است . پس از آن ، اندكي پيش از سال 720 يا كمي ديرتر ، در اوايل دهه سوّم امير اُرغون حلقه هاي درس براي حنفي ها در آن برگزار كرد . همچنين در طرف غربيِ مسجدالحرام ، سه باب مدرسه وجود دارد كه همان مدرسه موقوفه فخرالدين شلاّج امير مكه است . پدر او ملك مظفر نيز موقوفه خوبي براي آن گذاشته است كه احتمالا ( متعلق به او نبوده و ) به وي منسوب است . اين مدرسه به فقهاي شافعي و محدثان تعلق دارد .

در طرف جنوبيِ ( مسجدالحرام ) مدرسه ملك مجاهد ، حاكمِ يمن است كه متعلق

578

به فقهاي شافعي است . تاريخ وقف آن نيز ذي قعده سال 739 است . در طرف يماني نيز مدرسه ملك . . . منصور غياث الدين ابومظفر اعظم شاه بن سلطان سعيد شهيد اسكندر شاه بن سلطان شمس الدين مغفور ، حاكم بنگال است كه براي فقهاي مذاهب چهارگانه است . متولّي خريد زمين و بنا و عمارت اين مدرسه خدمتگزار او . . . ياقوت سلطاني غياثي بوده كه به تاريخ اول ماه رمضان سال 813 زمين آن به بهاي دوازده هزار مثقال ( نقره ؟ ) خريداري شد و در شوّال همان سال بنا به شرايط قرار داد فروش تكرار شد و در رمضان همان سال شروع به خراب كردن بناهايي كه از قبل بود و نيز آغاز ساختمان ( جديد ) كردند و در آخر ماه صفر سال 814 به پايان رسيد و در ماه ربيع و جمادي الأول اين سال ، عمارت آن از داخل و بخش اعظم بيرون آن سفيدكاري شد و كارهاي مورد نياز ديگر براي اين ساختمان انجام گرديد و تحسين همگان را برانگيخت .

تاريخ وقف آن ، هفتم محرم سال 814 است و پس از پايان عمارت طبقه پايين و قسمت اعظم طبقه بالاي آن بوده است . چهار فقيه مدرس كه چهار قاضي مكه در آن روزگار بودند ، به تدريس در آن پرداختند و از سوي اينان شصت نفر شاگرد ؛ بيست تن از شافعي ها ، بيست نفر از حنفي ها ، ده نفر از مالكي ها و ده نفر از حنبلي ها در آنجا به آموزش اشتغال يافتند . ايوان شرقي به تدريس شافعي ها و حنفي ها و ايوان غربي به محل تدريس مالكي ها و حنبلي ها اختصاص يافت و يازده خانه وقفي بالاي اين مدرسه به استثناي يكي كه ويژه همان مدرسه شد ، براي سكونت فقرا اختصاص يافت . آغاز تدريس در اين مدرسه به تاريخ شنبه هفتم جمادي الآخر سال 814 كه از همان زمان اوقات تدريس ايام هفته از سوي ( فقهاي مذاهب نيز ) تعيين گرديد . بدين ترتيب كه تدريس شافعي پيش از ظهر روزهاي شنبه و دوشنبه و تدريس حنفي پيش از ظهر روزهاي يكشنبه و چهار شنبه و پنجشنبه و تدريس مالكي ها در فاصله ظهر تا عصر روزهاي شنبه و يكشنبه و دو شنبه بود كه از همان ابتدا من به تدريس پرداختم . تدريس حنبلي ها در فاصله ظهر تا عصر روزهاي چهار شنبه و پنج شنبه بود . واقف ياد شده براي مدرسين و فقها و محصلان مدرسه و براي هزينه هاي جاري آن ، وقف هايي در نظر

579

گرفت كه شامل دو باغ و يك ( سهم ) آب مي شد ؛ دو باغ يكي به نام « سلمه » و ديگري به نام « حِلّ » بود كه در روستاي معروف به « رُكاني » در وادي « مَرّ » از نواحي مكه معظمه قرار دارند .

مقدار آب چهار وجب بود كه منشأ آن از چشمه اي در روستاي ياد شده بود و دو وجب آن طي شب و روز به باغ حسين منصور سرازير مي شد . واقف مزبور سود حاصل از اين اوقاف را هر سال پنج قسمت مي كرد . يك قسمت براي چهار مدرسه كه به طور مساوي ميان ايشان تقسيم مي شد و سه قسمت براي طلبه ها به طور مساوي ، و قسمت آخر نيز به سه بخش مي شد ، يكي براي آب و روغن و خود مدرسه و دو بخش ديگر براي ساكنان مدرسه ( همان فقرا ) كه به طور مساوي ميان ايشان تقسيم مي شد .

وقف اين اوقاف در نهم محرم 814 صورت گرفت و در نيمه دوم ذي حجّه آن سال همان وقف كننده ، خانه اي در روبه روي مدرسه كه معروف به « دار امّ هاني » بود ، وقف مدرسه كرد ؛ آن را به پانصد درهم خريداري كرده بود و همان سال آن را مرمت كرد و وقف ( براي تأمين ) هزينه هاي مدرسه مزبور نمود . در اين سال وقف كننده و پس از حج ، از مكه به سفر رفت تا مخدوم خود سلطان غياث الدين را در جريان كارها قرار دهد ، ولي آن دو يكديگر را نديدند ؛ زيرا ياقوت در ربيع الأول 815 در جزيره هرمز وفات يافت و سلطان غياث الدين نيز در آخر سال 814 يا اوايل سال 815 وفات يافت كه البته تاريخ اوّل به نظر درست تر مي آيد ؛ زيرا در مراسم سال 814 خبر مرگ او پخش گرديد ، ولي درست نبود و پس از آن خبر صحيح فوت وي در سال 815 رسيد ـ خداي آنان را بيامرزد !

ديگر مدرسه ابو علي بن ابي زكريا در نزديكي مدرسه مجاهديه كه به نام ( مدرسه ) ابوطاهر مؤذن معروف است . تاريخ وقف آن بنا به سنگ نوشته اي كه بر آن است ، سال 635 است و واقف آن امام شهيد ذكر شده كه او را نشناختم . ديگر مدرسه اُرسُوفي در نزديكي باب العمره است . اُرسوفي همان عفيف عبدالله بن محمد ارسوفي ^{( 1 )} است كه به نام

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ بازرگان باانصافي بود كه در سال 593 در مصر وفات يافت و به نيكوكاري و صدقه دادن و كار خير در مصر و حجاز شهرت داشت . نكـ : « التكملة لوفيات النقله » ، ج1 ، ص 277 ، شماره 379

580

وي مشهور است و ندانستم كه چه زمان وقف شده ولي بايد بيش از دويست سال از وقف آن گذشته باشد و شايد هم وقف آن در همان تاريخ وقف كاروانسرايي ( به همين نام ) است كه در نزديك آن قرار دارد و به نام ساكن آن ابو رُقَيبه به كاروانسراي ابو رُقَيْبه معروف است كه به تاريخ آن خواهيم پرداخت . ديگر مدرسه ابن حداد مهدوي است كه در نزديكي مدرسه اُرسُوفي است كه امروزه به مدرسه « اشراف أدراسه » معروف است ؛ زيرا أدراسه آن را تصاحب كردند و تاريخ وقف آن ، ماه ربيع الثاني سال 638 است و براي مالكي ها است . ديگر مدرسه نهاوندي ، نزديك جايي است كه به آن دُرَيْبَه مي گويند و فكر مي كنم دويست ساله باشد .

كاروانسراهاي مكه معظمه

در مكه ، كاروانسراهايي است كه وقف نيازمندان و مستمندان شده است ؛ از جمله كاروانسراي معروف به « كاروانسراي سدره » در طرف شرقي مسجدالحرام ، در سمت چپ كسي است كه از در بني شيبه وارد مسجدالحرام مي شود . نمي دانم چه كسي آن را وقف كرده و چه زمان وقف شده است ، ليكن در سال چهار صد اين وقف برقرار بوده و جاي آن ، به گفته ازرقي ^{( 1 )} دارالقوارير بوده كه زمان هارون الرشيد ساخته شده بود .

ديگر « كاروانسراي قاضي القضاة ابوبكر محمدبن عبدالله بن عبدالرحيم مراغي » است كه چسبيده به كاروانسراي فوق الذكر است . كاروانسرايي كه بر در معروف به « باب الجنائز » ( مسجدالحرام ) است و امروزه به « كاروانسراي قيلاني » معروف است ، چون كسي به همين نام در آن ساكن است و تاريخ وقف آن بنا بر سنگ نوشته كنارِ درِ آن ، سال 572 است . در اين سنگ نوشته آمده است كه اين كاروانسرا وقف صوفيان عرب و عجم مقيم يا مسافر مكه شده است .

ديگر ، « كاروانسراي مير اقبال شرابي مستنصري عباسي » در كنار در بني شيبه سمت راست كسي است كه از طرف باب السلام وارد مسجدالحرام مي شود . تاريخ بناي اين

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ اخبار مكه ج1 ، ص113

581

كاروانسرا ( از سوي شرابي ) سال 641 است و موقوفه هاي بسياري به صورت كتاب ، آب و غيره در وادي نزديك نخلستان براي آن قرار داده است .

و نيز كاروانسراي مادرِ خليفه ، ناصر عباسي است كه به « كاروانسراي عُطَيْفِيّه » معروف است ؛ زيرا شريف عطيفه حاكم مكه در آن ساكن بود . تاريخ وقف بنا بر نوشته اي روي در چوبي آن 579 است ^{( 1 )} .

در همان نوشته آمده است كه براي فقرا و صوفيان پرهيزگار و عابد و زاهد و . . . وقف شده است . ديگر ، « كاروانسراي حافظ ابوعبدالله بن مَنْدَه » ^{( 2 )} چسبيده به افزوده دارالندوه است و در آن كنار در است كه از آن افزوده به سويقه مي روند و امروزه به برهان طبري معروف است . و بر در آن كه كنار در افزوده دارالندوه است ، سنگي قرار دارد كه روي آن نوشته شده است « براي كساني كه از اصفهان مي آيند ( براي اقامت ) چهل روز وقف است و براي ديگران ده ماه و بيست روز وقف است . ^{( 3 )} »

همچنين « كاروانسراي شيخ ابوحفص عمربن عبدالمجيد مَيانشي » ( ميانه اي ؟ ) در نزديكي كاروانسراي فوق الذكر است كه دو خانه از آن در تاريخ سويقه قرار دارد ، ندانستم كه ميانشي كه كاروانسرا بدان منسوب است ، نام وقف كننده است يا نام ساكن آن ؟ از آنجا كه كاروانسرا منسوب به ميانشي است ، بايد بيش از 230 سال قدمت داشته باشد .

ديگر ، كاروانسرايي است كه بر در انفرادي همين افزوده ( يعني افزوده دارالندوه )

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ در منتخب شفاء الغرام ، چاپ اروپا ، ص 108 ، تاريخ آن 599 نوشته شده .

2 ـ در « منتخب شفاءالغرام » ، ص 108 ، بعد از كلمه مَنْدَه « اصبهاني » آمده است . او محمدبن اسحاق بن محمدبن منده ، ابراهيم بن وليدبن مندة بن بُطَّة بن إستادار متوفاي سال 395 است . نكـ : ذهبي العبر في خبر من غير ، ج3 ، ص60 ؛ صفدي ، الوافي بالوفيات ، ج2 ، ص 190 ؛ ابي يعلي الفراء ، طبقات الحنابله ج2 ، ص 1952 ؛ ابن حجر ، لسان الميزان ، ج5 ، ص 70 ؛ ابن منده ، من ادركه الخلاّل من اصحاب ، تخريج ابي موسي مديني نسخه خطي ) .

3 ـ ظاهراً چهل روز متعلق به اصفهاني ها در ايام حج است و آن ده ماه و بيست روز مربوط به خارج از ايام حج است .

582

قرار دارد كه به آن « كاروانسراي فُقّاعيّه » مي گويند ؛ تاريخ وقف آن ، طبق سنگ نوشته اي كه بر درِ آن است ، سال 492 مي باشد . در اين سنگ نوشته آمده است كه متصدي امور ( زنان ) مقتدي خليفه عباسي آن را وقف بيوه هاي نيازمند و بي سرپرست كرده است . و كاروانسراي ديگري در نزديكي آن است كه به آن « كاروانسراي صالحه » مي گويند . واقف و تاريخ وقف آن را نمي دانم .

از ديگر كاروانسراها در طرف شمالي ، كاروانسرايي است كه به « كاروانسراي قزويني » معروف است . واقف و زمان وقف آن را ندانستم ، ولي در قرن هفتم اين كاروانسرا وجود داشته است و درِ آن در كنار « باب السدَّه » در خارج از مسجدالحرام قرار دارد .

كاروانسرايي در روبه روي كاروانسراي قزويني واقع است كه به آن « كاروانسراي خاتون » مي گويند و امروزه به كاروانسراي ابن محمود شهرت دارد . تاريخ وقف آن سال 577 است كه بر سنگي بر كنار درِ آن نوشته شداند . همچنين نوشته شده كه براي صوفيان پاك طينت عرب و عجم وقف شده است و كسي كه آن را وقف كرده ( بانو ) شريفه فاطمه دختر امير ابوليلي محمدبن انوشيروان حسني است .

وديگر ، « كاروانسراي زنجبيلي » روبه روي مدرسه زنجبيلي ^{( 1 )} است كه در باب العمره از بيرون مسجدالحرام واقع است و ميان آن و مسجدالحرام يك خانه فاصله است و تاريخ بناي هردو ( مدرسه و كاروانسرا ) يكي است .

همچنين كاروانسراي معروف به « كاروانسراي خوزي » است كه در افزوده باب ابراهيم قرار دارد و امير قَرامَربن محمودبن قرامر اَقدري فارسي ، بنا به سنگ نوشته آن ، وقف صوفيان غريب و مجرد كرده است و به نظر مي رسد تاريخ وقف آن 617 باشد .

« كاروانسراي رامشت » در باب حزوره است از ديگر كاروانسراهاست و رامشت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ ظاهراً بايد مراد مدرسه زنجبيلي باشد كه در اين صورت معلوم نيست چرا نام اين مدرسه در شمارِ مدارس مكه نيامده است . احتمال هم دارد كه مدرسه به طور مطلق آمده باشد .

583

همان شيخ ابوالقاسم است كه نام او ابراهيم بن حسين فارسي است . وي آن را وقف تماميِ صوفيانِ مرقّع پوش عراقي كرده است و تاريخ وقف آن سال 529 است كه يك نسخه از وقف نامه آن را به دست آوردم . بخش بزرگي از اين كاروانسرا در همان شبي كه مسجدالحرام آتش گرفت ؛ يعني شب بيست و هشتم شوال سال 802 در آتش سوخت .

ابتداي آتش در خانه اي بود كه نزديك اين كاروانسرا ، در كنار مسجدالحرام قرار داشت . آتش از پنجره هاي خانه زبانه كشيد و به مسجدالحرام سرايت كرد . پس از اين آتش سوزي چند تن توفيق تقرّب الهي را با تجديد بناي آن پيدا كردند و بخش بزرگي از قسمت پايين آن در كنار مسجد و نيز قسمتهايي از طبقه فوقاني آن ، بازسازي شد . پس از آن شريف حسن بن عجلان امير مكه در اوايل سال 818 مبلغ دويست مثقال طلا براي عمارت آن اختصاص داد و با اين مبلغ همه قسمتهاي سوخته كاروانسرا و خانه هاي بالايي و هر قسمتي كه از بالا يا پايين نياز به مرمّت داشت ، مرمّت و بازسازي شد و مبلغي نيز بابت درِ خانه هاي كاروانسرا و ديگر موارد مورد نياز خرج شد و در مجموع به صورت زيبايي در آمد .

« كاروانسراي سيد شريف بدرالدين حسن بن عجلان حسني » ^{( 1 )} نايب السلطنه مكه و و ديگر بخش هاي حجاز است كه آن را در سال 803 ساخت و روبه روي مدرسه مجاهديه قرار دارد و اين خود از كارهايي است كه ديگر امراي مكه نظير آن را انجام نداده اند و در مكه و منا و « وادي مَرّ » موقوفاتي براي آن ، معين شده است .

« كاروانسراي جمال محمدبن فرج » ، معروف به ابن بَعلْجَد در نزديكي كاروانسراي ياد شده و باب حزوره واقع است كه تاريخ بناي آن سال 787 است و وقف مستمندان بي پناه مكه ، شده است .

ديگر كاروانسرايي است روبه روي درِ معروف به باب اجيادِ مسجدالحرام كه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سخاوي در شرح حال او مي گويد : آثاري داردكه از جمله آنها كاروانسرايي براي فقرا در نزديكي مسجدالحرام و كاروانسراي ديگري در اجياد است . در سال 829 هـ . وفات يافت نكـ : « الضوء اللامع » ، ج3 ، صص 105ـ103 ، شماره 417

584

تقي الدين عبدالوهاب بن عبدالله معروف به ابن ابي شاكر ^{( 1 )} در سال 815 و پيش از تصدّي سمت وزارت ، دستور بناي آن را داد ، ولي پيش از اتمام بناي آن ، و پس از بناي قسمت پايين كاروانسرا ، وفات يافت . پس از فوت او ، امير فخرالدين عبدالغني بن ابي الفرج اَستادار كبير مؤيديِ ملكي به صورت شرعي عهده دار آن شد و شريف حسن بن عجلان اميرِ مكه دستور تكميل بناي آن را داد . به دستور او بخش بزرگي از طبقه بالايي و پاييني آن در سال 820 ساخته شد و در ذي قعده سال قبل از آن ، ابن ابي شاكر وفات يافت و ابن ابي الفرج در نيمه شوال 821 و پيش از تكميل بناي آن ، وفات يافت . در حال حاضر فقرا در آن ساكنند ؛ كاروانسرا يك در ، علاوه بر درِ « باب اجياد الصغير » در خيابان اصلي ، دارد .

« كاروانسراي سلطان شاه شجاع » ^{( 2 )} حاكم بلاد فارس ، ديگر كاروانسرايي است كه در روبه روي « باب الصفا » است . به آن « كاروانسراي شيخ غياث الدين ابرقوهي طبيب » مي گويند ، چونكه وي متولّي اين كاروانسرا و بناي آن بوده است . ـ خدايش جزاي نيك دهاد ! ـ تاريخ عمارت آن در سال 771 بوده و براي پرهيزگاران و عجم هاي مجرّد بلاد فارس ، وقف شده است .

« كاروانسراي بانياسي » ، كاروانسراي ديگري است در نزديكي آن و در سمتِ چپِ كسي است كه به صفا مي رود . تاريخ ( بناي ) آن ، سال 825 بوده و اميرفخرالدين اياز بن عبدالله بانياسي آن را براي فقراي معروف به دينداري و نيك نفسي ، در تاريخ پيش گفته ، وقف كرده است .

و ديگر ، خانه معروف به « دار خيزران » در نزديكي صفا ( ابتداي سعي ) است كه نمي دانم چه كسي و در چه تاريخي آن را وقف كرده است .

« كاروانسراي عباسي » ، كاروانسرايي است معروف و آن در محلّ سعي است كه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ متوفاي سال 819 هـ . نكـ : « الضوء اللامع » ، ج 5 ، صص 103ـ102 ، شماره 384

2 ـ شاه شجاع بن محمد بن مظفر يزدي ، متوفي سال 787 يا 786 است نكـ : الدررالكافته ، ج2 ، ص 187 ـ متن و حاشيه ) .

585

نشانه سبز دارد . اين مكان در آغاز ، آبريزگاه بوده ، سپس تبديل به كاروانسرا گرديده است . ملك منصور لاجين منصوري ، آن آبريزگاه را ساخته بود و فرزند استاد او ملك ناصر محمدبن قلاوون اَلفي ـ كه خداي به هردوي آنان پاداش هرچه بيشتر دهاد ! ـ آن را به صورت كاروانسرا در آورد و آنگونه كه به من گفته اند ، نام هردو در آنجا قيد شده است .

« كاروانسراي شيخ ابوالقاسم بن كلاله طيبي » در مسعي ، نزديك همين كاروانسرا ( كاروانسراي عباسي ) است كه تاريخ بناي آن به سال 644 باز مي گردد .

« كاروانسراي تميمي » كاروانسراي ديگري است در مسعي ، در مروه و در طرفِ چپِ كسي كه رو به مروه مي رود .

شيخ ابوالعباس يا ابوجعفر احمد بن ابراهيم بن عبدالملك بن مطرف تميمي مريني فنجيري آن را وقف فقراي متاهّلِ عرب و عجم و ديگران از اهل خير و دين و فضيلت نموده است كه متناسب با موقعيت خود ، در منازل آن جاي گيرند . زمان وقف ، دهه دوم شوال 620 بوده است و گرمابه اي كه در اجياد است ، به عنوان موقوفه براي آن تعيين كردند . وقف نامه گرمابه را يافتم ليكن آن را گم كردم .

كاروانسراهاي بالاي مكه :

از جمله « كاروانسراي علي بن ابي بكر بن عمران عطار مكي » است كه تنها پس از مرگ وي و در همان سال ـ كه 801 باشد ـ تثبيت شد ^{( 1 )} . ديگر ، كاروانسرايي است كه آن را « كاروانسراي ابوسماحه » مي نامند ، به دليل سكونت وي در آن ، در نزديكي كشتارگاهِ بزرگ ، بالاي آن ، در سمت راستِ كسي كه به معلاّة مي رود ، و طبق سنگ نوشته اي كه موجود است ، امير قايمازبن عبدالله سلطاني ، سلطان روم و ارمنستان ^{( 2 )} ابوالفتح قليچ بن ارسلان بن مسعودبن قليچ ارسلان سلجوقي آن را به سال 578 براي مقيمان و ساكنان و بي خانمانهاي حنفي در مكه وقف كرده است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ « الضوء اللامع » ، ج5 ، صص 206 ـ 205 ، شماره 683

2 ـ در اصل خالي است و به نظر مي رسد نقصي دارد .

586

در بالاي مكه ، سه كاروانسرا وجود دارد كه به آنها « كاروانسراهاي اخلاطي » مي گويند كه برخي از آنها تنها براي زنان حنفيِ مقيم و مسافر وقف شده و برخي براي اهالي شهر اَخلاط كه قصد بيت الله الحرام مي كنند وقف گرديده است . تاريخ وقف برخي سال 590 و برخي نيز سال 591 است .

ديگر كاروانسرايي است كه به آن « كاروانسراي وَتْش » مي گويند كه نزديك كاروانسراهاي فوق الذكر است .

وكاروانسرايي است متعلق به عطية بن خليفه مطيرن ؛ از تجّار معاصر مكه .

در كوچه حجر در مكه ، دو كاروانسرا وجود دارد : يكي « كاروانسراي معزّ ابراهيم بن محمد اصفهاني » ، نواده شيخ قطب الدين قسطلاني است كه آن را در تاريخ آخر رجب 749 وقف دينداران و نيكوكاران فقير و بي خانمان اهل مكه ؛ اعم از عرب و عجم كرده است و ديگري كاروانسراي بانو امّ الحسين ، دختر قاضي مكه شهاب الدين طبري است كه آن را در شعبان 784 وقف مستمندان و فقرا كرده است .

كاروانسراهاي موجود در « سوق الليل » :

از جمله آنها ، كاروانسرايي است كه به آن « كاروانسراي سعيد هندي » مي گويند ، چون او در آن ساكن بوده است . تاريخ وقف و واقف را نشناختم .

ديگر جايي است كه به آن « زاويه امّ سليمان » مي گويند كه تاريخ ( بناي ) آن سال 772 است .

كاروانسراهاي موجود در « اجياد » :

« كاروانسراي زيت » از جمله مكانهااست . نه واقف آن را مي شناسم و نه مي دانم چه زمان وقف شده است .

« كاروانسراي غزي » ديگر كاروانسرايي است كه آن را علي بن محمد مصري در سال 622 براي فقرا و نيازمندان مسلمان مجرّد ، از هر طبقه ، وقف كرد .

« كاروانسراي ساحه » ديگر كاروانسرايي است كه طي قرن هفتم برقرار بوده است . اين كاروانسرا را گروهي از زنان ؛ از جمله مادر شيخ قطب الدين قسطلاني وقف زنان

587

غريبه و متديّن و مستمند كرده اند .

« كاروانسراي ربيع » از كاروانسراهاي معروف است كه واقف ، آن را از سوي موكّل خود ، سلطان ملك افضل نورالدين علي ^{( 1 )} بن سلطان صلاح الدين يوسف بن ايّوب در تاريخ دهه مياني ذي حجه 594 براي مستمندان غريب و مسلمان وقف كرده است .

مورد ديگر ، كاروانسرايي است نزديك كاروانسراي ربيع كه سيد حسن بن عجلان ، امير مكه دستور بناي آن را داد . اين كاروانسرا به ايوان خانه اي متصل است كه امير مكه براي خود « در اجياد » ساخته است و بخش اعظم طبقه پايين و يك طرف از طبقه بالاي آن مورد مرمّت و بازسازي قرار گرفت و در سال 822 بنّاهايي در مكه براي تكميل آن ، به كار گرفته شدند و ساخت آن آغاز شد . شريف حسن دستور بناي آن را در سال 816 داد و چاه معروف به « عفراء » در آن حفر گرديد .

« كاروانسراي بنت التاج » ، يكي ديگر از كاروانسراها است . نمي دانم در آغاز چه كسي آن را وقف كرده است . ( اين كاروانسرا ) بيش از دويست سال قدمت دارد و روي در آن سنگ نبشته اي است كه در آن اين عبارت آمده : اين كاروانسرا براي زنان صوفي و مقيم وقف شده است .

و مورد ديگر ، كاروانسرا « كاروانسراي مسكينه » است .

كاروانسراي ديگري نيز در حِزاميه هست كه به « كاروانسراي دمشقيّه » معروف است و براي صوفيه و علما و قاريان ( قرآن ) و فقراي اهل دمشق و اهالي عراق عرب و عجم ، در رجب سال 529 وقف شده است .

« كاروانسراي زرندي » ديگر كاروانسرايي است كه شيخ نجيب الدين ابوالحسن بن محمدبن جبرئيل زرندي آن را براي سادات زرند كه به حج بيت الله الحرام مي آيند ، وقف

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وي در دمشق سلطنت كرد و در سال 622 هـ . وفات يافت . در باره او نكـ : ابن واصل ، « مفرّج الكروب » ، ج2 ، 423 ذيل « الروضتين » ابي شامه ، ص145 ؛ « شفاء القلوب » ، ص 256 ؛ « التكمله لوفيات النقله » منذري ، ج3 ، ص140 ؛ « البداية والنهايه » ابن كثير ، ج13 ، ص108 ؛ « امراء دمشق » صفدي ، ص58 ؛ « النجوم الزاهره » ، ج6 ، ص262 ؛ « شذرات الذهب » ، ج5 ، ص 101 ؛ « ترويح القلوب في ذكر الملوك » بني ايوب زبيدي ، ص69

588

كرده است و بيش از سيصد سال قدمت دارد .

مورد ديگر ، كاروانسرايي است كه به « كاروانسراي سبتيّه » معروف است و در سال 529 وجود داشته است .

كاروانسراي ديگر آن است كه پشت كاروانسراي زرندي قرار دارد و ويژه زنان مي باشد و طي قرن هفتم پابرجا بوده است .

كاروانسراي ديگري در نزديكي اين كاروانسرا وجود دارد كه به آن « كاروانسراي بنت حرابي » مي گويند ؛ زيرا همين زن ، در آن ساكن بوده و به من گفته اند كه همو آن را وقف كرده است .

« كاروانسراي ورّاق » نيز نزديك باب ابراهيم است كه نام واقف و تاريخ وقف آن را نمي دانم .

كاروانسراي ديگر ، « كاروانسراي قاضي موفق جمال الدين علي بن عبدالوهاب اسكندري » است كه آن را در سال 604 وقف اعراب مجرّد و نيازمند كرده است و متأهلان در آن جايي ندارند . اين مطالب بر سنگ نوشته اي بر درِ آن قيد شده و كلمه عَرَب به فتح اول و دوم قيد شده است . اين كاروانسرا پايين شهر مكه واقع است .

در سمت شبيكه در « مسفله » نيز چندين كاروانسرا وجود دارد :

از آنهاست كاروانسرايي كه به « كاروانسراي ابو رُقَيبه » معروف است ( چون وي در آن ساكن بوده است ) و به آن « كاروانسراي عفيف » هم مي گويند ؛ عفيف همان اُرسوفي صاحب مدرسه اي در نزديكي آن است كه آن را از سوي خود و از سوي موكّل شريك خود قاضي عبدالرحيم بن علي بيساني ^{( 1 )} در سال 571 وقف كرده است ؛ در سنگ نوشته درِ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وي وزير سلطان صلاح الدين ايوبي بوده و در سال 596 هـ . وفات يافته است . شرح حال او در اين منابع آمده است : خريدة القصر ( القسم المصري ) ، ج1 ، ص 35 ؛ « معجم البلدان » ، ج1 ، ص 788 ؛ « مرآة الزمان » ، ج 8 ، ص 873 ؛ « ذيل الروضتين » ، ص 17 ؛ « الجامع » ( ابن الساعي ) ، ج9 ، ص 28 ؛ « وفيات الأعيان » ( شماره 347 ) ؛ « طبقات الشافعية الكبري » ، ج 4 ، ص 253 ؛ « البداية والنهايه » ، ج13 ، ص 24 ؛ « التكمله لوفيات النقله » ، ج1 ، ص 358 ؛ « الفلاكة والمفلوكون » ، ص 89 ؛ « السلوك » مقريزي ، ج1 ، ص 153 ؛ « حسن المحاضره » ، ج1 ، ص 27 « شذرات الذهب » ، ج4 ، ص 324

589

آن ، افزون بر مطلب پيش گفته آمده است : اينجا براي مردان فقير و مستمند عرب و عجم كه به مكه مي آيند يا مجاور ( مقيم ) مكه هستند ، وقف شده است ، مشروط برآن كه بيش از سه سال متوالي سكونت نكنند و در سفر نيز تنها تا فاصله قصر نماز حق استفاده از آن را دارند . ^{( 1 )}

يكي ديگر از آنها ، كاروانسرايي است در نزديكي عفيف ، به نام « كاروانسراي طويل » كه به نظر مي رسد در دهه هفتم قرن هشتم بنا شده است .

« كاروانسراي جهه » ديگر كاروانسرايي است كه به نام خانه هاي متبركه به وسيله فرحات ، همسرِ ملك اشرف اسماعيل بن فضل ، حاكم يمن ـ كه خدايش جزاي خير دهاد ! ـ جهت استفاده چاروادارها ساخته شد . به آنجا « كاروانسراي شيخ علي بغدادي » هم مي گويند ، زيرا آن شخص ، متولّي آن و عمارتش بوده است . تاريخ وقف اين كاروانسرا ، سال 806 بوده و براي فقراي دوره گردِ مستحق و مجرّد و نيازمند به مسكن ، در نظر گرفته شده است .

دو كاروانسرا نيز در نزديكي جايي است كه به آن « دُرَيْبَه » مي گويند ؛ يكي از آنها « كاروانسراي ابن السوداء » است كه به نام ساكن آن ابن السوداء شهرت يافته و بر در آن سنگ نوشته اي است كه در آن آمده است : امّ خليل خديجه و امّ عيسي مريم ، دختران فرمانده ابوثامر مبارك بن عبدالله قاسمي آن را براي زنان شافعي مذهب صوفي متديّن و بي همسر ، در دهه اوّل ربيع الأول 590 وقف كرده اند . به آن « كاروانسراي هرّيش » هم مي گويند . و ديگري به نام « كاروانسراي ابن غنايم » شناخته مي شود . بر در آن سنگي است با مطلبي به اين مضمون : سلطان ملك عادل ملك الجبال و ثغور و هند محمدبن ابو علي آن را در سال 600 براي مردان عرب و عجم و صوفي وقف كرد . مشروط بر آن كه تعداد ساكنان آن ، از ده نفر ـ اعم از مجاور يا مسافر يا از هر دو گروه ـ زيادتر نباشند . اين بود كاروانسراهايي كه در حال حاضر در مكه از وجود دارد و خداوند به واقفان آنها و كساني كه توجهي به آنها دارند ، پاداش نيكو دهاد !

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ يعني مسافراني كه آن قدر راهشان نزديك است كه نمازشان قصر نيست ، حق استفاده ندارند .

590

در مكه موقوفه هاي بسياري به قصد قربت به خدا وقف شده كه بيشتر آنها به دليل دست به دست شدن ، ناشناخته مانده اند ؛ از جمله موقوفه معروف : « بيمارستان مستنصر عباسي » در طرف شمالي مسجدالحرام است كه تاريخ وقف آن 628 است و شريف حسن بن عجلان ، حاكم مكه عمارت امروزي آن را مورد بازسازي و مرمّت و تجديد بنا قرار داد و علاوه بر آنچه در ابتدا بوده ، دو ايوان يكي در طرفِ شامي و ديگري در طرفِ غربي افزود و يك آبگير و يك رواق بالاي دو ايوانِ ياد شده و نيز روي ايوان شرقي كه از قبل وجود داشت ، ساخت و ايوان شرقي را بازسازي كرد و چاهي را كه از آن استفاده مي شد ، به آبگير ( وضو گاه ) صرغتمشيّه متصل كرد و تمامي آنچه را كه بنا كرد و منافع حاصل از آن را در مدت استحقاقي براي مستضعفين و مجانين وقف كرد و موقوفه هايي از جمله خانه معروف به « دارالاماره » كنار درِ بني شيبه را پس از بازسازي آن ـ كه به دنبال آتش سوزي آخر ذي قعده 814 پيش آمد و كاملاً ويران گرديد ـ براي آن در نظر گرفت . اين خانه پيش از آن از سوي قاضيِ شافعي مكه ، به مدت يكصد سال ، به اجاره بيمارستان در آمده بود و قاضي اجازه داده بود كه از عايدات بيمارستان ، صرف بازسازي آن شود . اجاره اين خانه در ماه صفر 816 صورت گرفت .

وقف منافع ( موقوفه ) با نظر برخي متأخران مالكي ، همخواني دارد . برخي طلبه هاي مالكي نيز حكم به اين كار داده اند تا موضوع را تثبيت كنند ، هرچند عده اي از بزرگان مالكي قائل به جواز اين كار نيستند ومذهب شافعي وابوحنيفه واحمدبن حنبل نيز چنين است . خداوند همه ما را به انجام كارهاي نيك توفيق دهاد !

سقاخانه هاي مكه ، حرم ، منا ، مزدلفه و عرفه

در مكه و حرم آن ، چندين سقاخانه وجود دارد كه به آنها « سبيل » هم مي گويند و بيشتر مردم ، آنها را به اين نام مي شناسند . تعدادشان نيز بسيار است ، ولي برخي به خاطر خرابي ، فراموش شده اند و برخي نيز به رغم ويراني ، هنوز شهرت دارند .

591

از جمله اين سقاخانه ها ، « سقاخانه عطية بن ظهيره » در بالاي مكه ^{( 1 )} و نيز « سقاخانه قاسم زنكي » در كنار مسجدالرايه و « سقاخانه سيّده » ( بانو ) امّ الحسين دختر قاضي شهاب الدين طبري در محل سعي در كشتارگاه و سقاخانه اي متعلق به ابن بعلْجد در « عين بازان » است كه در محلّ سعي نزديك نشانه سبز كنار مناره باب علي و مقابل آن قرار دارد و سقاخانه سيّد شريف حسن بن عجلان سلطان حجاز در زمان ماكه در كاروانسرايي قرار دارد كه خود آن را بنا كرده است .

بخش بالاي مكه نيز سقاخانه اي متعلق به ام سليمان صوفي است كه در كنار قبر او در ( قبرستان ) معلاّة نزديك « در معلاّة » قرار دارد .

برخي ديگر از سقاخانه ها عبارتند از :

سقاخانه قاضي زين الدين عبدالباسط ^{( 2 )} ، كه وي آن را در سال 826 در معلاّة در سمت راست كسي كه از حجون پايين مي آيد ، ساخته است .

سقاخانه عطيه مطير ؛ كه در قسمت بالاي قبرستان و كنار چاه قرار گرفته كه به آن « بئر الطواشي » نيز مي گويند .

سقاخانه اي كه سعدالدين جبروت آن را ساخت .

سقاخانه ابن صنداد ؛ اين سقاخانه گرچه به نام ابن صنداد شهرت دارد ، ليكن وي آن را نساخته ، بلكه يكي از امرا به نام ملك كامل فرزند ملك مسعود ، حاكمِ مكه آن را بنا كرده است .

سقاخانه سيد شريف حسن بن عجلان ؛ در بالاي اين سقاخانه ، سمت منا است كه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ قاضي ابوالسعادات بن ظهيره ، در اوايل سال 856 آن را بازسازي كرد .

2 ـ او عبدالباسط بن خليل دمشقي قاهري و متولّد سال 784 در دمشق است . به سال 854 در قاهره وفات يافت . سخاوي مي گويد : او را كارهاي نيك و خير بسياري در سراسر گيتي است كه در شمار نمي آيد ؛ از جمله در هريك از مسجدهاي سه گانه و در دمشق و غزه و قاهره ، مدرسه اي ساخته است و بسياري از راه هاي حجاز را مرمّت كرده و همه ساله كاروان هايي از دمشق و قاهره راهي حرمين ( مكه و مدينه ) مي كند كه فقرا و نيازمندان را به آنجا مي برند و بر مي گردانند نكـ : « الضوء اللامع » ، ج3 ، صص 27 ـ 24 ، شماره 81

592

حسن بن عجلان در سال 812 دستور بناي آن را صادر كرد و مسجد وي نيز همانجا واقع است .

سقاخانه ستّ ؛ كه در جاده منا قرار دارد و مشهور است . بانويي كه اين سقاخانه به نام او است ، خواهر ملك ناصر حسن حاكم مصر است . تاريخ بناي اين سقاخانه سال 761 است .

سقاخانه معلم عبدالرحمان بن عقبه ؛ در نزديكي منا واقع است .

سقاخانه عطيه مطير ؛ كه در منا واقع است .

در منا ، مزدلفه و عرفه نيز چندين سقاخانه داير وجود دارد . در فاصله راه هاي عرفه و مزدلفه و منا نيز سقاخانه هاي خرابي هست كه برخي از آنها ناشناخته اند . در اصل اين كتاب بدانها اشاره كرده ايم .

در پايين مكه و كنار تنعيم نيز چندين سقاخانه وجود دارد ؛ از جمله سقاخانه زنجبيلي است كه به آن سقاخانه ابي راشد مي گويند ؛ زيرا وي اين سقاخانه را بازسازي كرد . و به آن ، سقاخانه مكين نيز مي گويند ؛ چون او نيز آن را بازسازي كرده است . طبق سنگ نوشته موجود در آنجا ، زنجبيلي آن را در سال 620 بازسازي كرده ، ولي اين تاريخ بايد مربوط به بازسازي ديگري باشد ؛ چرا كه به گفته ابن شاكر كتبي ، زنجبيلي 37 سال پيش از اين تاريخ وفات يافته است . سقاخانه ابي راشد نيز در سال 788 و سقاخانه مكين در سال 808 بازسازي شده اند .

سقاخانه دختر قاضي عبدالرحمن بن عقبه مكي .

سقاخانه بانو زينب دختر قاضي شهاب الدين طبري ؛ اين بانو ، به عنوان صدقه از سوي برادرش قاضي نجم الدين محمدبن قاضي شهاب الدين طبري در سال 765 آن را ساخت ، ولي در حال حاضر به علت خرابي ، غير قابل استفاده است .

سقاخانه ملك منصور حاكم يمن ؛ كه مشهور است .

سقاخانه جوخي ؛ كه فعلاً قابل استفاده نيست . در آنجا سنگي افتاده ديدم كه روي آن نوشته شده است : « مقتدر عباسي و مادرش دستور بناي اين سقاخانه و چاه هاي پشت

593

آن را صادر كرده و آن را صدقه قرار داده اند » ، با ذكر اين تاريخ : سال 802 . ^{( 1 )}

مورد ديگر ، سقاخانه اي است در پايين آن به سمت مكه كه شهاب المكين در سال 808 آن را بازسازي كرد ؛ كنار اين سقاخانه حوضچه اي براي استفاده چهارپايان وجود دارد .

در مكه سقاخانه هايي بيش از آنچه ذكر كرديم نيز وجود داشته است ، زيرا فاكهي ضمن سخن در باره سقاخانه ها مي گويد : در مكه ، تقريباً در هرگوشه و كنار و تنگه و درّه آن از در مسجدالحرام گرفته تا منا و اطراف و مسجد تنعيم يك صد سقاخانه وجود دارد .

بركه هاي مكه ، حرم و عرفه

در مكه و حرمِ آن ، چندين بركه وجود دارد كه نمي دانم چه كسي آنها را ساخته است . به آنها « مصانع » هم مي گويند .

از جمله دو بركه در باب معلاّة است كه به هم چسبيده اند و در زمان ناصر حسن ، حاكمِ مصر ، در نخستين دوره ولايتش در سال 749 بازسازي شدند و پس از آن نيز چندين بار مرمّت گرديدند ؛ يك بار در سال 821 كه با آهك مورد مرمّت قرار گرفت و آن قسمت از ديواره هاكه آهك اندود نشده بود آهكي شد و از همه طرف ديواره هاي آن را از زمين به اندازه تقريباً يك ذرع و جاهايي نيز بيشتر ، بالا آوردند و مانعي را كه ميان دو بركه وجود داشت ، برداشتند . ديواره كنار آن را نيز كه در طرف راه اصلي قرار داشت ، خراب كردند و در آنجا دو حفره ايجاد نمودند و طاقي را برآن ساختند و در محل طاق ، دري از چوب عرعر قرار دادند تا مانع از ورود كودكان به بركه شود و از افتادن آنان به درون بركه ها جلوگيري كند . پايين در نيز پلكاني قرار دادند . اين بناها و مرمّت ها به دستور علاءالدين قائد مديني بوده ( كه از حالت بركه كوچكي كه كنار مسجدالحرام در طرف شرقي و بخش اعظم طرف يماني قرار داشت ، به دست ناظر مسجدالحرام ؛ يعني

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ در اصل چنين است ، ولي درست تر آن است كه 302 باشد ؛ زيرا المقتدر عباسي از 295 تا 318 هـ . عهده دار خلافت بود .

594

قاضي القضاة ابي يُمن نويري ^{( 1 )} صورت گرفت . در زير بركه كوچكتر سوراخي قرار دارد كه از همه طرف آب آن خالي مي شد . اين كارها در رجب و شعبان سال 870 صورت گرفت ) . ^{( 2 )}

برخي ديگر از بركه ها عبارتند از :

ـ دو بركه متصل به هم كه يكي از آنها چسبيده به باروي باب معلاّة در بوستان « صارم » است و هردو بدون استفاده بودند ؛ يكي از آنها در نيمه دوم سال 813 مرمّت و بازسازي شد و از چشمه بازان پرگرديد . شهاب بركوت مكين ^{( 3 )} ، دستور بنا و مرمت و جاري ساختن آب در آن را صادر كرد .

ـ دو بركه در محلّ تولد پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در « سوق الليل » است و آن گونه كه به من گفته اند ، منسوب به شخصي به نام « مسلماني » است .

ـ بركه اي است در پايين مكه كه به آن « بركه باب ماجن » مي گويند ؛ زيرا در كنار دروازه مكه معروف به « باب ماجن » قرار دارد .

در حرم مكه كنار منا و عرفه نيز چندين بركه وجود دارد كه از جمله بركه معروف به « بركه سلم » است و نمي دانم چه كسي آن را تأسيس كرده است . اين بركه را امير معروف به ملك نائب السلطنه مصر بازسازي كرد و قنات هايي را كه از منا بدان مي ريزند ، مرمّت كرد . اين كار در سال 745 صورت گرفت .

در طرف منا و كنار مزدلفه ، در جاده عرفه ، بركه هاي بي استفاده ديگري وجود دارد

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ او محمدبن علي بن احمدبن عبدالعزيز عقيلي نويري مكي شافعي در سال 793 متولد شد و مسند قضا در مكه و جدّه و نيز نظارت مسجدالحرام را در زمان هاي مختلف بر عهده داشت . او در سال 853 وفات يافت . نكـ : « الضوءاللامع » ، ج9 ، ص 144 ـ 143 ، شماره 360

2 ـ آنچه ميان پرانتز آمده است از « منتخب شفاء الغرام » ( ص 119 ) افزوده شده و به نظر مي رسد در حاشيه برخي نسخه ها بوده ، ولي در اصل نيامده است .

3 ـ « منتخب الشفاء » به جاي المكين ، المكي آمده است . شهاب الدين ( بنده ) آزاده سعيد مكيني آزاده مكين الدين يمني است كه در سال 830 وفات يافت . سخاوي مي گويد : از جمله كارهاي نيك وي ، ساخت سقاخانه و استخري براي چهارپايان در جاده انس است . نكـ : « الضوءاللامع » ، ج3 ، ص 15 ، شماره 61

595

كه ويران شده اند و ما در اصل اين كتاب به آنها اشاره كرده ايم .

در عرفه نيز چندين بركه وجود دارد كه بيشتر آنها در حال حاضر از خاك پر شده و با زمين هم سطح گرديده اند . برخي از اين بركه ها ، به وسيله عجوز مادر مقتدر ( خليفه عباسي ) ساخته شده و شامل پنج بركه مي شود كه تاريخ ساخت آنها سال 315 است . برخي ديگر را نيز مظفر حاكم اربل در سال 594 و پس از آن ايجاد كرده است . برخي را نيز اقبال شرابي مستنصري عباسي در سال 633 بازسازي كرد . اين دو نفر ، بركه هاي اطراف چشمه عرفه را نيز مرمت كردند و نام اقبال روي برخي از بركه هاي اطراف « جبل الرحمه » وجود دارد . ملك نايب السلطنه مصر نيز برخي از آنها را بازسازي نمود . پس از آن بركه هايي نيز در زمان ملك اشرف شعبان حاكم مصر بازسازي شد .

چاه هاي مكه و منطقه حرم

ازرقي ، مطالبي در باره چاه هاي مكه و حرم آن و نيز چاه هاي مكه در عرفه ، در زمان جاهليت و اسلام بازگفته است ، ليكن جز تعداد اندكي كه در باره آنها توضيح خواهيم داد ، بقيه چاه ها ، قابل شناسايي نيستند . از اين رو تنها به معرفي چاه هايي كه قابل شناسايي هستند ، بسنده كرده ايم . مجموع چاه هايي كه در محدوده باروهاي مكه قرار دارند ، پنجاه و هشت حلقه است .

از جمله ، چاهي است در كاروانسراي « سِدرَه » كه داراي آب است و آن را هاشم بن عبد مناف بن قصي بن كِلاب حفر كرد . مي گويند قُصيّ آن را حفر كرده و عبدالمطلب بن هاشم آن را به مطعم بن عدي بخشيده است و گفته شده كه جبيربن مطعم آن را از فرزندان هاشم خريداري كرد . ^{( 1 )}

برخي ديگر از چاه ها عبارتند از :

ـ چاهي در كاروانسراي « شرابي » .

ـ چاهي در مدرسة الأفضليّه .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ اخبار مكه ، ج2 ، ص217

596

ـ چاهي در ميضأة صرغتمشيه .

ـ چاهي در كاروانسراي امّ خليفه ـ كه همان كاروانسراي عُطَيْفِيَّه است .

ـ چاهي در كاروانسراي فقاعيّه .

ـ چاهي در مدرسه منصوريه

ـ چاهي در كنار باب حزوره ، كه درخت افراي بزرگي كنار آن وجود دارد ، اين چاه را مهدي ايجاد كرده است .

ـ چاهي در دارالملاعنه .

ـ چاهي در مدرسة المجاهديه .

ـ چاهي در كاروانسراي كُلاله در محل سعي .

ـ چاهي در آبريزگاه ناصريّه ، كنار در بني شيبه .

ـ چاهي در محل وضوگاه ( ميضاة ) ملك اشرف شعبان است كه جدّ وي ملك ناصر در سال 706 آن را براي كاروانسراي عباس مورد بازسازي قرار داد . قناتي به آن راه دارد كه از آن پُر مي شود .

ـ چاه حمام كه در سوق الليل واقع است .

ـ چاهي در نزديك محل تولد پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در سوق الليل كه به آن « سماطيه » مي گويند و شايد هم همان چاه عبد شمس بن عبد مناف بن قصي باشد كه معروف به چاه « طوي » است و ازرقي از آن ياد كرده است . ^{( 1 )}

ـ چاهي ديگر در نزديكي چاه پيشين وجود دارد كه به ابي مُغامِس ، يكي از تجار مكه منسوب است ؛ زيرا او آن را بازسازي كرده است . همانجا مسجدي هم وجود دارد .

ـ در نزديكي آن نيز چاهي در « دار عطيه مطيبيز » واقع است .

ـ دو حلقه چاه در معلاّة در شعبي كه مردم آن را شعب عامر مي نامند ـ و در واقع شعب عبدالله بن عامربن كُرَيز است ـ وجود دارد كه يكي در باغ اين شعب و ديگري در

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ اخبار مكه ، ج2 ، ص 218 ـ 217

597

دهانه آن واقع است .

ـ حلقه چاهي در باغ كنار باب معلاّة به نام « منقوس » قرار دارد .

ـ چاهي كه آن را ام فاغيه مي گويند و كنار سقاخانه ابن ظهيره است .

ـ چاهي كه كنار مسجدالرايه واقع است كه همان چاه جُبَيربن مُطْعَم است . ^{( 1 )}

در اجياد نيز چندين حلقه چاه وجود دارد كه عبارتند از :

ـ چند چاه در كاروانسراي زيت و كاروانسراي غزي و كاروانسراي ربيع .

ـ چاهي كنار اين كاروانسرا و در طرف وادي .

ـ چاهي كه به آن اُمّ الزّين مي گويند و در كنار خانه شريفه فاطمه دختر ثقبه حاكم مكه قرار دارد .

ـ چاهي كه به آن « ورديه » مي گويند .

ـ چاهي كه به آن چاه « عكرمه » مي گويند و ازرقي نيز از آن ياد كرده است .

ـ بئر واسعه و چاهي در حوش الرّباع .

ـ چاهي كه به آن « بئر عفراء » گويند .

ـ چاهي كه به آن « بئر مسعود » و نيز « ام الفاغيه » مي گويند .

ـ چاهي كه به آن « بئر المعلم » مي گويند .

ـ چاهي در نزديكي « بيوت داجوه » كه به آن « ام حجر » گويند .

ـ چاهي در كاروانسراي « بنت التاج » .

ـ چاهي در « حمام اجياد » .

در حزاميه در پايين مكه نيز چندين حلقه چاه وجود دارد كه عبارتند از :

ـ چاهي در كاروانسراي دمشقيّه كه ظاهراً همسر تقي الدين بن صلاح الدين يوسف بن ايوب در سال 589 آن را بازسازي كرده است .

ـ چاهي در كاروانسراي « دوري » و چاهي در كاروانسراي سبتيّه و چاهي كه به آن

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ اين چاه از نظر ازرقي ، چاه دايري بوده است . نكـ : اخبار مكه ، ج2 ، ص 217

598

« بئرالنبي » ( صلّي الله عليه وآله ) مي گويند و مردم از آب اين چاه براي درمان استفاده مي كنند و شايد هم همان چاه سَنْبَلَه ؛ يعني چاه خلف بن وهب جمحي باشد كه ازرقي از آن ياد كرده و مي گويد : گفته مي شود پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در آن آب دهان انداخته و آب آن سردرد را بهبود مي بخشد .

در حجاريه پايين دست مكه نيز چندين حلقه چاه وجود دارد ، از جمله :

ـ چاهي در كنار « بيوت عرفطه » كه به آن « ام الحُمَرَه » مي گويند .

ـ چاهي نزديك خانه هاي معروف به « اشراف ذوي علي » كه كنار باب الماجن و آن نزديكي جايي است كه به آن بيت ابي بكر صديق مي گويند .

ـ چاهي در كوچه اي تنگ نزديك « ام الحُمَرَه » .

ـ چاهي در باغ علي بن يوسف بن ابي اصبع در باب الماجن .

ـ نيز چاهي روبه روي آن در « وَدْنه » واقع .

در مسيل وادي ابراهيم در پايين دست مكه و خانه هاي آن سوي آن نيز چندين حلقه چاه وجود دارد ، كه برخي از آنها عبارتند از :

ـ چاهي معروف به باب ابراهيم .

ـ چاهي در كاروانسراي موفق .

ـ چاهي منسوب به فرمانده ( قائد ) زين الدين شُكْر ^{( 1 )} خدمتكار شريف حسن بن عجلان حاكم مكه .

ـ چاهي در كنار آن در سمت پايين مكه ، در خانه معروف به احمدبن عبدالله دوري از خدمتگزاران حرم شريف ( مسجدالحرام ) .

ـ چاهي در نزديكي آن در خانه اي در سمت چپ كسي كه به طرف باب الماجن ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ متوفّاي سال 845 هـ . او وصيت كرده بود كه يكي از خانه هايش كاروانسرا شود و خانه ديگري از او ، وقف كاروانسرا گردد . سالهابعد ، پسرش ( بديد ) كاروانسرايي ساخت وخانه را براي آن وقف كرد . نكـ : « الضوءاللامع » ، ج3 ، ص306 ، شماره 1174

2 ـ شايد همان چاهي باشد كه در حال حاضر در خانه شريف عمري و خانه سيد فلاسي در ابتداي كوچه مسفله وجود دارد .

599

مي رود و بيت يَنْبُعي نام دارد و ديگر چاهي كه سمت شُبَيكه است و به آن چاه نَشْوة مي گويند .

ـ چاه ديگري در الشُبَيكه نزديك قبرستان كنار خانه هاي رقيه كه به آن مجنه مي گويند و داراي دو دهانه است .

ـ چاهي در نزديكي باب شبيكه كه عفيف هِبِي آن را مرمّت كرد و در آنجا سقاخانه اي ساخت كه فعلاً ويران است .

ـ چاهي در پايين مكه كه به آن خرابه قريش مي گويند و شهاب بركوت بن عبدالله مكيني آن را بازسازي كرد .

ـ چاهي در وسط « السويقه » كه بالاتر از آن ، خانه اي است كه به « لبليني » منسوب است و مي گويند از آثار عبدالله بن زبير است . ( خداوند آگاه است ) .

ـ چاهي كه در محل معروف به « دار الحفره » در سويقه قرار دارد .

ـ چاهي در قعيقعان ، در موقوفه علي بن ابي بكربن عمران عطار .

اين بود چاه هايي كه در محدوده باروي مكه از وجود آنها خبر دارم و چاه هايي را كه خشك شده اند ، ياد نكردم و همه آنها وقف همگاني است ، جز حلقه چاه هايي كه در خانه المطيبيز در بالاي مكه و در خانه قائد زين الدين شُكْر و در خانه احمد دوري و بالأخره در خانه يَنْبُعي قرار دارند .

چاه هاي ميان باب معلاّة و منا

ميان باب مُعَلاّة و منا ، تعداد هفده حلقه چاه وجود دارد كه عبارتند از :

ـ چاهي نزديك باب مُعلاّة ، كه به امّ سليمان صوفي منسوب است و كنار قبر اوست . اين چاه به ملك مسعود حاكمِ مكه نيز منسوب است .

ـ چاهي كه به آن « بئر طواشي » مي گويند و در قسمت بالاي قبرستان واقع است .

ـ چاهي در بوستاني كه قائد سعدالدين جَبْرَوَه آن را تأسيس كرد .

ـ چاهي در بوستانِ روبه روي آن ، در سمت منا .

600

ـ چاهي نيز متعلق به او در ميان بوستان هايي كه در طرف شعب بياضيّه واقع است .

ـ چاهي در پشت سقاخانه ابن شداد كه پيشتر از آن ياد شد .

ـ چاهي در بوستان منسوب به ابن فُطَيس كه روبه روي اين سقّاخانه است .

ـ چاه ديگري نيز روبه روي معابده هست كه در آن آب وجود دارد وبه آن « اُمّ قرنين » هم گفته مي شود .

ـ چاهي خشك در جايي كه به آن « خرمانيه » مي گويند و همانند « أودان » در ابتداي معابده بر جاده و سمت راست كسي است كه رو به مكه پايين مي آيد .

ـ چاهي كه به آن « بئر آدم » مي گويند و سمت راست طرف منا قرار دارد و بر جاده اصلي واقع نيست ؛ از جمله كساني كه اين چاه را بازسازي كرده اند ، امير شيخون عمري ناصري است كه در سال 758 اين كار را انجام داد .

ـ چاهي كه به آن « بياضيه » مي گويند .

ـ چاه ميمون بن حضرمي برادر علاء ^{( 1 )}  بن حضرمي است كه در حال حاضر در سقاخانه معروف به سبيل السِّتّ در جاده منا واقع است و بنا به نوشته اي به خط عبدالرحمان بن ابي حرمي مكي بر روي سنگي كه در اين چاه بوده ، مظفر حاكم اربل در سال 604 آن را بازسازي كرد و به نام بئر ميمون حضرمي معرفي نمود . البته مطالبي ديده ام كه بر اساس آنها برخي بئر ( چاه ) ميمون را در جاده وادي مرّ ظهران مي دانند كه درست نيست .

ـ چاهي روبه روي بركه سَلَم در سمت چپ كسي كه به منا مي رود .

ـ چاهي كه به آن بئر النجار مي گويند و به نام معلّم عبدالرحمان بن عقبه ملكي معروف است و در سمت چپ كسي است كه به طرف منا مي رود . اين چاه را نيز امير شيخون در سال 757 بازسازي كرد و پس از وي امير جركتمر مارديني ^{( 2 )} ( وزير دربار ) در

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ خليفه عمربن خطاب او را والي بحرين كرد و در سال 21 هـ . وفات يافت . نكـ : تاريخ خليفة بن خياط ، ص154

2 ـ متوفاي پيش از 770 هـ . نكـ : الدرر الكامنه ، ج1 ، ص535 ـ 534 ، شماره 1448

601

قاهره و وابسته نظامي در مكه به سال 761 ، آن را بازسازي كرد .

ـ چاهي روبه روي چاه ياد شده به طرف منا و در ابتداي جايي كه به آن شعب البيعه مي گويند و مسجد البيعه در آن قرار دارد . اين چاه به نام بركه مسهر مشهور است .

ـ چاه معروف به صلاصل كه به گفته ازرقي از چاه هاي اسلامي است ^{( 1 )} .

ـ چاهي در نزديك اين چاه ، كه به آن « جُنَينه » مي گويند كه هردوي آنها در طرف راست كسي است كه رو به منا مي رود . سخن ازرقي حاكي از آن است كه چاه معروف به بركه مسهر در صلاصل قرار دارد . او مي گويد : چاه صلاصل در دهانه شعب البيعه در عقبه منا قرار دارد . ( خداوند آگاه است ) .

ازرقي از علّت نامگذاري اين چاه به « صلاصل » سخني نمي گويد . شايد اين نام در نسبت اين چاه به صلصل بن اوس بن مخامس بن معاوية بن شريف از خاندان عمرو بن تميم باشد ؛ زيرا فاكهي در روايتي با اسناد به هشام بن كلبي از پدرش روايت كرده كه : اعراب در ماه هاي حج بر سه دسته بودند : دسته اي كار زشت انجام مي دادند كه اينان حرمت ماه هاي حرام نگه نمي داشتند و به كشتار مي پرداختند و دزدي مي كردند .

دسته اي نيز از اين كارها خودداري مي كردند و دسته اي هم جزء بي تفاوت ها بودند . حرمت ماه هاي حج ( حرام ) را صلصل بن اوس بن مجاسربن معاوية بن شريف از خاندان عمرو بن تميم بنا نهاد و با دسته اول به مبارزه پرداخت . آنگاه پس از ذكر كساني كه به حرمت ماه هاي حرام قائل بودند ، مي گويد : آنان را صلاصل مي ناميدند ؛ زيرا صلصل آن را نامگذاري كرد . آنان بر سر چاهي نزديك مكه گرد مي آمدند و از آنجا به ميان مردم پراكنده مي شدند و اين چاه ، « بئر صلاصل » نام داشت . ولي آنچه ازرقي ذكر كرده و آن را در شمار چاه هاي اسلامي ( متعلق به بعد از ظهور اسلام ) دانسته است ، انتساب اين چاه به صلاصل مزبور را مورد ترديد قرار مي دهد . حال آنكه چيزي كه در روايت كلبي آمد ، مستلزم آن است كه اين چاه ، از چاه هاي جاهلي باشد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ اخبار مكه ، ج2 ، ص 226

602

ازرقي مطلبي نيز دارد كه با اين گفته وي ـ كه چاه صلاصل جزء چاه هاي اسلامي است ـ منافات دارد و آن همان مطلبي است كه پيش از اين ياد كرديم . او پس از اشاره به محل اين چاه در عقبه منا ، مي گويد : در اين باره ابوطالب گفته است :

ونسْلمه حتّي يُصرَّع حوله * * * ونَذْهَل عن أبنائنا والحلائل

وينهض قوم في الحديد إليكم * * * نهوض الروايا تحت ذات الصلاصل ^{( 1 )}

كه اگر ابوطالب به اين چاه اشاره كرده باشد ، بايد جزو چاه هاي جاهلي باشد .

پانزده حلقه چاه در منا

در منا پانزده حلقه چاه وجود دارد كه برخي از آنان عبارتند از :

ـ چاهي كه آن را « حجاميه » مي نامند و آن در نزديكي جمره عقبه ، در باغي قرار دارد .

ـ چاهي كه به آن « كدّانه » مي گويند و در « منزلگاه محمل هاي مصري » واقع است .

ـ چاهي كه به آن « عماره » مي گويند و در شعبي است كه كنار منزله محمل واقع است و آب شيرين دارد .

ـ چاهي كه به آن « كُلَيبيّه » مي گويند . آب اين چاه نيز شيرين است .

ـ چاهي كه به آن « شعبانيه » مي گويند و در باغ استادمان قاضي مجدالدين شيرازي است .

ـ چاهي كه به آن « بئر اسماعيل » گفته مي شود و به نام « دَغْبَح » نيز معروف است .

ـ چاهي در خانه جاعفره در « خانه ابي مُغامس » واقع است كه در جاده پاييني است .

ـ چاهي در نزديكي شعبي كه به آن « سمير » مي گويند و منتسب به موسي بن غصون است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ اخبار مكه ، ج2 ، ص 227

603

ـ چاهي در نزديكي آن كه به « ابن فُطَيْس » منسوب است .

ـ چاهي در نزديكي آن كه به « امّ نخله » موسوم است و منسوب به ابن معيوف است .

ـ چاهي نيز به نام اُمّ الحمام معروف است كه آب آن شيرين است و نزديك چاه « ام نخله » واقع است و همسر ملك منصور ، حاكم يمن در سال 645 آن را بازسازي كرد .

ـ چاهي كه به آن « عُسَيْلَه » مي گويند و در « منزلگاه بني حسن » در منا واقع است .

ـ چاهي كه در شعب معروف به « شعب عمرو » است و در سمت چپ كسي است كه به عرفه مي رود .

در منا چاه هاي ديگري هم وجود دارد ، ولي آن گونه كه شنيده ام ، قابل شناسايي نيستند .

چاه هاي مزدلفه

در مزدلفه سه حلقه چاه وجود دارد : 1ـ چاهي در روبه روي مشعرالحرام ، سمت راست كسي كه به عرفه مي رود 2 ـ چاهي نزديك آن يك ، در سمت راست ، كه به « بئرالبقر » شهرت دارد 3ـ چاهي در سمت چپ ، روبه روي مشعرالحرام در « منزلگاه كاروان هاي عراقي » و در فاصله ميان مزدلفه و عرفه كه به آن « سقيا » مي گويند و در سمت چپ كسي است كه به عرفه مي رود .

چاه هاي عرفه

در عرفه چاه هايي وجود دارد كه اينك داراي آبند ؛ از جمله آنها است :

ـ چاهي كه به آن « زيادية الكبري » مي گويند .

ـ چاهي ديگر كه از آن با نام « زيادية الصغري » ياد مي شود .

ـ چاهي كه به آن « شمردقيه » مي گويند .

در عرفه چندين چاه بي آب نيز وجود دارد كه « مظفر » حاكم اربل آنها را بازسازي كرده و ما در ضمن تاريخ نوسازي هاي مظفر ، در اصل اين كتاب از آنها ياد كرده ايم .

604

چاه هاي حومه شمالي مكه

در فاصله ميان بئر ميمون بن حضرمي و نشانه هايي كه حدّ حرم ( مكه ) در جاده وادي نخله قرار دارند ، تعداد پانزده حلقه چاه وجود دارد ، به اين شرح :

ـ چهار حلقه چاه كه آنها را چاه هاي « عُسَيْله » مي گويند .

ـ در « رأس طيّ » نيز چاه هايي وجود دارد كه گفته مي شود مقتدر عباسي دستور حفر دو حلقه از آنها را صادر كرده است .

ـ در منطقه « طي » نيز چاه هايي وجود دارد كه مي گويند عجوز مادر مقتدر عباسي همراه با چند سقاخانه و نيز مسجدي كه چيزي از آن به جاي نمانده ، آنها را بازسازي كرده است و ما متن سندي را كه حاكي از اين مطلب است ، در اصل اين كتاب آورده ايم .

ـ چاه چهارم از چاه هاي « عُسَيْله » را يكي از امراي مصري در سال 792 پس از نابينا شدن ، بازسازي كرد . بقيه چاه ها نيز بي آب هستند مگر چاهي كه متعلق به ابي بكر حصار در كنار چاه هاي عسيله است .

چاه هاي پايين مكه در سمت تنعيم

در فاصله ميان دروازه مكه ، معروف به باب شبيكه تا تنعيم ، بيست و سه حلقه چاه در كنار جاده وجود دارد ، و آنها عبارتند از :

ـ چاه ملك منصور ، حاكمِ يمن در كنار سقاخانه آن ، كه به « زاكيه » شهرت دارد و در ابتداي اين كتاب به اين چاه ها ، اشاره كرديم .

ـ چاه هاي معروف به « زاهر الكبير » كه برخي از آنها را مقتدر عباسي حفر كرده است .

ـ چاه هاي ديگري در نزديكي « شبيكه » وجود دارد كه به آنها « زاهر الصغير » مي گويند و شامل سه حلقه است . يكي از آنها خشك و داراي دو دهانه است و در كنار يكي از آنها سنگي وجود دارد كه تاريخ حفر آن قيد شده است .

605

ـ چاهي در وسط ذي طوي ، در نزديكي اين چاه ها ، ـ به گفته ازرقي ^{( 1 )} در معرفيِ « ذي طوي » ـ .

ـ چاه « طُنْبُداويَّه » ^{( 2 )} ، كه در پايين مكه واقع است .

ـ در پايين مكه و در كنار درِ معروف به « باب ماجن » چندين حلقه چاه وجود دارد كه از جمله آنها است چاهي كه در بيرون آن وجود دارد و نيز چاهي در درّه اطراف كه به آن « خُمّ » مي گويند .

چشمه هاي مكه معظمه

در حديثي كه سند آن به ازرقي مي رسد ، در باره چشمه هاي جاري در حرم ، روايت شده كه معاويه در حرم مكه چند چشمه جاري كرد و پيرامون آنها ، ديوارهايي قرار داد و زرع و نخل كاشت . ^{( 3 )} ازرقي اين چشمه ها را بر شمرده و ما متن سخن او را در اصل اين كتاب مي آوريم : چشمه هايي كه معاويه كنده بود ، همگي از ميان رفتند . از اين رو هارون الرشيد دستور بازسازي آنها را داد . اين كار نيز صورت گرفت و چشمه ها احيا شدند و همه آنها در يك چشمه ادغام شدند . وي سپس مي گويد : پس از خشك شدن چشمه هاي مزبور ، مردم از نظر آب در تنگنا قرار گرفتند و آن چنان دچار مشقت شدند كه قيمت هر مشك آب در موسم حج ، به بهاي ده درهم ـ كمي بيشتر يا كمتر ـ رسيد . اين خبر به امّ جعفر دختر ابوالفضل جعفربن منصور خليفه عباسي رسيد . او نيز در سال 174 دستور ساخت بركه اي را به نام خود در مكه داد و چشمه اي براي آن در نظر گرفته شد و اندك آبي از آنجا وارد بركه گرديد ، ولي آنچنان آبي در آنجا جمع نشد كه براي مردم مكه كافي باشد ، هرچند متحمّل مخارج زيادي شده بود . به همين دليل براي جمع شدن آب بيشتر دستور داد دست اندركاران ، چشمه اي از خارج حرم مكه به سوي آن روان

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ اخبار مكه ، ج2 ، ص 107

2 ـ الطنبداويه ، كه الطنبداوي نيز منسوب به آن است ، از آبادي هاي مكه به شمار مي رود .

3 ـ اخبار مكه ، ج2 ، ص227

606

كنند و به علاوه كساني را گماشت تا چشمه اوّلي را مورد بررسي قرار دهند .

در اينجا بود كه متوجه شدند آب اين چشمه نشت زيادي دارد ، پس چشمه ديگري در كنار آن زد و چشمه قبلي را كور كرد . چشمه جديد را به بهترين صورت در آورد و در اين راه با سعي بسيار ، اقدام كرد و مرتب چشمه مي زد تا اينكه به ثنيّه « خلّ » ^{( 1 )} رسيد . در اينجا ديگر چشمه ها به آب نرسيد و ناگزير دستور داد به كار در كوه بپردازند و براي اين كار اموال زيادي صرف كرد كه بسياري از مردم ناخرسند شدند ، ولي بالأخره خداوند اين چشمه ها را به دست او ، به آب رساند و چشمه هايي از بيرون از حرم ؛ از جمله چشمه « مشاش » را به آنها پيوست . آنگاه بركه هايي در نظر گرفت كه سيلاب در آن جمع مي شود . پس از آن چشمه هايي از « حنين » نيز بدان افزود و « حائط حنين » را خريد و ( آب ) چشمه آن را به سوي بركه هدايت كرد و ديواره آن را به عنوان سدي كه آب سيل پشت آن ذخيره شود ، در نظر گرفت و بدين ترتيب كار نيكي انجام داد كه كسي پيش از وي انجام نداده بود و هزينه هاي آن را با كمال ميل و رغبت بر عهده گرفت ^{( 2 )} ( پايان نقل به اختصار ) .

در اصل اين كتاب ، متن را به طور كامل نقل كرده ايم .

ابوالحسن مسعودي در تاريخ خود مبلغي را كه زبيده براي اين چشمه هزينه كرد ، آورده و يادآور شده است كه قاهر عباسي از محمدبن علي عبدي خراسانيِ اِخباري خواست كه در باره زبيده هرچه مي داند برايش بازگويد . او گفت : زبيده در شوخي و جدّي سرآمد ديگران است . آثار بسياري از وي به جا مانده كه در اسلام نظير ندارد ؛ از جمله چشمه معروف به « عين مشاش » در حجاز كه آن را حفر كرد و راه جريان آب آن را در دشت و بيابان و پست و بلند ، هموار ساخت و از فاصله دوازده ميلي ، به مكه رساند و آن چنان كه گفته اند مجموعاً مبلغ يك ميليون و هفتصد هزار دينار خرج كرد . ^{( 3 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ گردنه خل كه به آن « خل الصفاح » هم مي گويند ، در انتهاي محدود حرم در راه عراق و مسيل طائف قرار دارد .

2 ـ اخبار مكه ، ج2 ، ص 232 ـ 230

3 ـ مقايسه كنيد با مروج الذهب ، ج4 ، ص 317

607

اين چشمه به گمان قريب به يقين ، همان چشمه معروف مكه ؛ يعني « عين بازان » ^{( 1 )} است ؛ زيرا در يك راستا قرار دارند . اين چشمه را گروهي از خلفا و شاهان از جمله مستنصر عباسي چندين بار مورد بازسازي قرار دادند ؛ از جمله يك بار در سال 625 و يك بار نيز در سال 634 .

و همچنين اميرجويان ^{( 2 )} نايب السلطنه ، در عراقين ( عراق عجم و عرب ) از سوي سلطان ابوسعيد بن خرابندا در سال 726 آن را بازسازي كرد و ( آب آن ) در دهه آخر جمادي الأول همين سال به مكه رسيد و همگان را به كار آمد . روان شدن آب از اين چشمه ، خود نعمتي از سوي خداوند و رحمتي براي مردم مكه بود . مردم در مكه به دليل كمبود آب ، به شدت در تنگنا قرار داشتند . جدّ مادري پدرم ، شيخ دانيال بن علي بن يحيي مرستاني ، از بزرگان شيوخ عجم در مكه براي انجام اين كار تلاش زيادي به كار برد ـ و خداوند به او و كساني كه ياري اش كردند ، پاداش نيكو دهاد ـ .

مجموع مبلغي كه در بازسازي اين چشمه صرف شد ، آنچنان كه گفته اند ، يكصد و پنجاه هزار درهم بوده است و اين مبلغ بايد بسيار بيش از اين مي شد ، ولي علت كاهش هزينه اين بود كه به هنگام بازسازي ، چند قنات حفر شده و از پيش آماده يافت شد كه بيش از يك سوم و كمتر از نيمي از قنات هاي مورد نياز را شامل مي شد . در سال 811 نيز چند بار مرمّت و بازسازي شد و اين بازسازي از سوي سيد شريف حسن عجلان نايب السلطنه مكه و حجاز صورت گرفت و ( آب آن ) در دهه اواخر دهه مياني جمادي الأول اين سال جريان پيدا كرد و آن چنان پرآب بود كه بركه ماجن در پايين مكه پر شد و از آنجا به بركه هاي ديگر نيز سرازير گشت و به خاطر سود زيادي كه از اين بابت ، عايد مردم شد ، او را دعاي فراوان كردند و بهاي هر مشك آب كه تا بيش از آن به دو درهم مسعودي يا بيشتر رسيده بود ، به يك چهارم مسعودي كاهش يافت ، كه جاي شكر و سپاس خداي را دارد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ امروزه آن را چشمه « زبيده » مي گويند .

2 ـ مقتول سال 728 هـ نكـ : الدرر الكافته ، ج1 ، ص 541

608

پس از آن ، در آخر سال ، در جريان آب آن كمبودي حاصل گرديد و سپس در ابتداي سال 812 بي آنكه كسي كاري كرده باشد ، افزايش پيدا كرد و دوباره اندكي دگرگون شد و پس از بازسازي در آخر اين سال ، به ميزان زيادي آب آن افزايش يافت . پس از آن در دهه آخر جمادي الآخر سال 813 به وضع مطلوبي ( آب در آن ) جريان يافت كه تا به امروز ، ادامه دارد . هرچند آب آن گاهي كم و گاهي زياد مي شود . از خداوند متعال مي خواهيم كه خير و بركتش همواره روان باشد . شهاب بركوت مكين ـ كه خداي سلامتش بدارد ! ـ به كار رسيدگي آن مي پردازد و اين رسيدگي از سال 813 تا به امروز ـ كه سال 817 است ـ ادامه دارد .

پس از آن ( بارديگر ) آب بركه رو به كاستي نهاد ، چون مردم مكه در تنگناي شديد قرار گرفتند . سلطان اعظم ملك مؤيد ابونصر شيخ ، حاكم ديار مصر و شام و حرمين در جريان موضوع قرار گرفت و مبلغ يك هزار دينار طلا براي بازسازي اين چشمه اختصاص داد و او كه همچنان به نيازها و امكانات مردم حرمين ، توجه جدّي دارد ، خدمات بسياري در جهت بازسازي چشمه انجام داد . وي قائد علاءالدين ^{( 1 )} را مأمور بازسازي اين چشمه كرد و نيز به بازسازي و پاكسازي و اصلاح آن پرداخت و آب را به مكه رساند و همگان را بهره مند ساخت و مردم مكه ، بيش از پيش اين سلطان را دعا كردند . انجام اين كارِ خير در مكه در شعبان 821 بود ، در حالي كه در جمادي الآخر همان سال ، آغاز شده بود .

پس از اندك زماني ، دوباره آب اين چشمه كاستي گرفت ، ولي به مشيّت الهي ، سيل در آن به راه افتاد و باعث شد آب در آن بهتر از گذشته جريان پيدا كند و به دو بركه اي كه در مُعلاّة ، در سمت راست رو به مكه قرار داشت ، سرازير شود و آنها را پر كند و به حاجيان نفع فراوان رسد ، ولي همين كه حاجيان رفتند ، دوباره آب آن كاهش پيدا كرد و بهاي آب به شدّت افزايش يافت و بر مردم گران آمد . در اين حال بود كه خداوند متعال به قائد علاءالدين توفيق بازسازي و مرمّت آن را عطا كرد و او كارگران و كارگزاراني

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وي متوفاي سال 828 هـ . است . نكـ : « الضوء اللامع » ، ج 11 ، ص 163

609

براي بازسازي بخش هايي گسيل كرد كه در نوبت قبل بازسازي نشده بود . اين كار انجام شد و آب به جريان افتاد و پس از آن در آخر صفر 822 ، به مكه رسيد كه البته شدّت آن كم بود و براي همين به بازسازي و پاكسازي آن ( چشمه ) ادامه دادند تا آب آن بيشتر شد و بهره فراوان تري به همگان رسيد و هر مشك آن به بهاي نيم مسعودي يا بيشتر ، تا يك درهم رسيد و اين حداكثر بهاي يك مشك آب پس از بازسازي و مرمّت آن در نوبت دوم بود و مي گفتند كه آب در « جايز » به اين بها فروخته شد .

آبِ چشمه پس از پاكسازيِ مسير آن ، به بركه اي در پايين مكه و در خارج از در معروف به باب ماجن به نام « بركة الماجن » رسيد و با استفاده از اين آب در نزديكي بركة الماجن باغ ها و دشت ها آبياري شد . بايد خداي را سپاس گفت و قائد نيز براي خود دعاي خير فراهم كرد . در بازسازي سوم در ربيع الأوّل همان سال ، جريان آب بسيار نيرومندتر شد . خداوند او را پاداش نيكو دهد و به حق محمّد و آل محمد ( صلّي الله عليه وآله ) جزاي خيرش عنايت فرمايد .

از ديگر چشمه هايي كه در مكه جريان يافت ، چشمه اي بود كه ملك ناصر محمدبن قلاوون ، حاكمِ مصر در سال 728 ، بنا به گفته برزالي در تاريخ خود به نقل از كتاب « عفيف المطري » آن را در مسير چشمه « بازان » به عمل آورد .

او در اخبار مربوط به اين سال ، مطالبي از كتاب « العفيف المطري » آورده كه بدين شرح است :

. . . همچنين چشمه ديگري كه به چشمه « جبل ثقبه » معروف بود و در كنار كوه حِرا ، در محلّ مسير چشمه « جوبانيه » قرار داشت و براي آن هزينه اي معادل پنج هزار درهم در نظر گرفته شد تا ( آب آن ) به مكه رسيد و از پايين مكه سر درآورد . اين كار به دست ابن هلال الدوله انجام گرفت . تاريخ كتاب « العفيف » آخر ربيع الأول 728 است .

ديگر ، چشمه اي است كه به وسيله امير « نايب السلطنه مصر » معروف به ملك در سال 745 از منا به سوي بركة السلم در جاده منا ، كنده شد .

اين بخش را با داستان شگفتي كه به چشمه مكه مربوط است ، به پايان مي بريم . اين

610

داستان در كتابي به نام « آكام المرجان في احكام الجانّ » ^{( 1 )} آمده و متن آن از اين قرار است :

از شيخ العلامه شمس الدين ابوعبدالله محمدبن ابوبكر حنبلي نقل شده كه گفته است : اين حادثه عيناً در مكه در سالي كه اين چشمه به آب رسيده ، اتفاق افتاد و امام حنبلي ها در مكه كه خود اين چشمه را به آب رسانده بود ، به من چنين خبر داد : نجم الدين خليفة بن محمود گيلاني كه شخصاً اين كار را بر عهده گرفته بود ، مي گويد : وقتي به محل حفر ( قنات ) رسيديم يكي از حفّاران از پايين قنات بالا آمد . او به شدّت ترسيده بود و سخن نمي گفت . او مدت درازي سكوت كرد ، پس از آن شنيديم كه مي گفت : مسلمانان ! سزاوار نيست كه بر ما ستم روا داريد . من به او گفتم : چگونه بر شما ستم كرده ايم ؟ گفت : ما ساكنان اين زمين هستيم و به خدا سوگند كه در ميان اينان جز من ، كسي مسلمان نيست . من آنها را پشت سر خود به زنجير انداختم وگرنه به شما آزار مي رساندند . آنان مرا نزد شما فرستادند تا به شما بگوييم كه نمي گذاريم از اينجا عبور كنيد ؛ چرا كه اين آب ( چشمه ) در زمين ما قرار دارد . مگر آنكه حق ما را به ما باز دهيد . گفتم : حق شما چيست ؟ گفت : گاوي را بگيريد و آن را به بهترين شكل بياراييد و بپوشانيد و در داخل مكه بگردانيد و به اينجا برسانيد . در اينجا آن را بكشيد و خون دست و پا و سر آن را در چاه عبدالصمد براي ما بياندازيد و با بقيه آن هركار خواستيد بكنيد و اگر چنين نكنيد ، نمي گذاريم از اين جا آبي بيرون آيد . به او گفتم : باشد اين كار را مي كنم . مي گويد : در اينجا آن مرد به هوش آمد و صورت و چشمان خود را پاك كرد و در همان حال مي گفت : لا اله الاّ الله . من كجا هستم ؟ مي گويد : آن مرد برخاست . من به خانه خود رفتم وقتي صبح ( فردا ) شد و ( از خانه ) بيرون شدم تا به مسجد بروم ، مردي را كه نمي شناختم

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ اين كتاب تأليف قاضي طرابلس در شام ، بدرالدين ابوعبدالله محمدبن عبدالله شبلي حنفي ( 755 ـ 769 هـ . ) است . شرح حال او در منابع زير آمده است : « الدرر الكامنه » ، ج4 ، ص107 ؛ « الوافي بالوفيات » ج3 ، ص 378 ؛ « تاج التراجم » ، ص 63 ؛ ابن شهبه « الاعلام بتاريخ اهل الاسلام » ( خطي ) ج1 ، ص 1195 ؛ « السلوك » ، ج3 ، ق1 ، ص167 ؛ عقدالجمان ، ق1 ، ج 24 ، ص155 ؛ « المنهل الصافي » ، ج5 ، ص 56 ؛ « النجوم الزاهرة » ، ج11 ، ص 100 ؛ « كشف الظنون » ، ج1 ص 141 و ج 2 ، ص1632 ـ 1609 ؛ هدية العارفين ، ج2 ، ص 164 ، الاعلام ، ج 7 ، ص12

611

بر درِ خانه ديدم ، به من گفت : حاج خليفه اينجاست ؟ گفتم : او را چه كار داري ؟ گفت : كاري دارم كه بايد به او بگويم .

به او گفتم : كار خود را بگو من به او خواهم گفت ؛ چرا كه او مشغول است . به من گفت : به او بگو كه من ديشب در خواب گاو بزرگي را ديدم كه آن را آراسته بودند و انواع زيور و لباس بر آن پوشانده بودند و مي گرداندند و بر در خانه خليفه او را متوقف كردند تا خليفه از خانه اش بيرون آمد و گفت : آري ، اين همان است . آنگاه آن را برد و مردم پشت او راه افتادند تا اينكه از مكه خارج شد . در آنجا گاو را كشتند و دست و پا و سر او را در چاه انداختند . مي گويد : از خوابي كه ديده بود ، تعجب كردم و آن واقعه و اين خواب را براي مردم مكه و بزرگانشان تعريف كردم . آنها نيز گاوي خريدند و آن را آراستند و پوشاندند و دسته جمعي با آن بيرون شديم و گاو را در همه جا گردانديم تا به محل حفر چشمه رسيديم و در آنجا گاو را كشتيم و سر و دست و پا و خون آن را در چاهي كه نام برده بود ، ريختيم .

مي افزايد : وقتي به اين مكان رسيديم آب فواره مي زد و نمي دانستيم كه به كجا مي رود و چشمه اي واثري از آن پيدا نبود . . . همين كه گاو كشته شده را در چاه انداختيم ، كسي دست مرا گرفت و در جايي نگاه داشت و گفت : اينجا را حفر كنيد . ما نيز حفر كرديم و آب فواره زد . در آنجا راهي بود كه در كوه قرار داشت و سواره ها با اسب از آن رد مي شدند . آنجا را پاكسازي و اصلاح كرديم ، آب در اين مسير به جريان افتاد و ما صداي آب را مي شنيديم و هنوز حدود چهار روز نگذشته بود كه آب به مكه رسيد و از اطراف چاه به ما خبر دادند كه آنها نمي توانند آب آن را ( از جريان ) باز دارند و ديري نگذشت كه چاه پر و تبديل به آبگير شد .

شيخ شمس الدين حنبلي كه در اين داستان از وي ياد شده ، همان ابن قيم جوزيه ^{( 1 )} است و پس از ذكر داستان مي گويد : مردي كه اين داستان را باز گفته ، مي گويد : من در مكه در خانه او وارد شده و همسايه اش بودم و در باره اش جويا شدم . فهميدم كه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ عالم و مصنف معروف ، محمدبن ابي بكربن ايوب ، متولد 691 و متوفاي 751 هـ . است .

612

راستگوترين فرد است و از همه امانت دارتر است و همه مردم شهر يك زبان از راستي و دينداري او سخن مي گويند و به چشم خود شاهد اين واقعه بوده اند .

چاه عبدالصمد نيز كه در اين حكايت از آن ياد شده ، در حال حاضر شناخته شده نيست و چشمه ياد شده همان چشمه « بازان » است و بيشتر گمان مي كنم كه آب در آن زماني جاري شد كه ياران « جوبان » آن را بازسازي و مرمت كردند .

آبريزگاه هاي مكه

در مكه آبريزگاه هاي متعددي وجود دارد كه برخي از آنها عبارتند از :

آبريزگاه ملك ناصر محمدبن قلاوون ، حاكم مصر در كنار باب بني شيبه كه زمين آن را از شريف عطيفه ^{( 1 )} و شريف رُمَيثه ^{( 2 )} فرزندان ابي نمي ـ هردو اميران مكه به نيابت از پدر ـ به بهاي بيست و پنج هزار درهم خريداري كرد و بناي آن در سال 728 وقف گرديد .

ـ آبريزگاه امير و نايب السلطنه مصر ، معروف به الملك در كنار باب حزوره است كه گمان مي كنم در سال 745 آن را بنا كرد .

اين آبريزگاه در حال حاضر متروكه است .

ـ آبريزگاه امير صرغتمش ناصري ^{( 3 )} از بزرگان و امراي دولت ملك ناصر حسن بن ملك ناصر محمدبن قلاوون است كه در فاصله بيمارستان مستنصري و كاروانسراي ام الخليفه قرار دارد و تاريخ بناي آن سال 795 است . پس از آن در زمان ما يكي از تجار شام در سال 809 يا 808 آن را بازسازي كرد و داير شد . پس از آن در سال 811 با وصيت يكي از تجّار عجم ، مورد بازسازي مجدد قرار گرفت و داير گرديد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ عطيفة بن محمدبن حسين ، پس از سال 738 وفات يافت . نكـ : « الدرر الكامنة » ، ج2 ، ص 456 ـ 455 ، شماره 2628

2 ـ رُمَيثه ، اسدالدين ابو عرادة بن ابي نمي است كه همراه برادرش حميضه عهده دار امارت مكه بود و در سال 748 وفات يافت نكـ : « الدرر الكامنة » ، ج2 ، ص207 ـ 206 ، شماره 1978

3 ـ مقتول به سال 759 نكـ : « الدرر الكامنة » ، ج2 ، ص 206 و 207 ، شماره 1728

613

ـ آبريزگاه ملك اشرف شعبان بن حسين بن ملك ناصر محمدبن قلاوون در محلّ سعي روبه روي در مسجدالحرام معروف به باب علي است . متولّي بناي آن امير ابوبكربن سنقر ^{( 1 )} جمالي در سال 776 بوده است . ملك اشرف موقوفه هايي به صورت چند باب دكان در بالاي آن در مكه و نيز در اطراف قاهره براي آن در نظر گرفت .

ـ آبريزگاهي در پشت آن ، كه ويژه بانوان است و آن را ام سليمان صوفي صاحب « زاويه » در سوق الليل بنا كرد و در سال 796 بناي آن به پايان رسيد .

ـ آبريزگاه امير زين الدين بركه عثماني كارگزار قاهره و خواجه تاش ملك ظاهر حاكم مصر در سوق العطارين ـ كه به آن سوق النداء مي گويند ـ و كنار باب بني شيبه است كه در سال 781 همراه با دكان ها و محوطه آن ساخته شد .

ـ آبريزگاهي كه منسوب به امير طُنْبُغا معروف به طويل از امراي كارگزار در قاهره در اوايل دهه 770 است كه ظاهراً در همين تاريخ بنا گرديد و در نزديكي جايي كه آن را « خرابه قريش » مي گويند ، قرار دارد . ميان اين مكان با آن آبريزگاه ، راه منتهي به باب شبيكه سويقه ^{( 2 )} و جز آن ، قرار دارد .

ـ آبريزگاهي در كنار باب حزوره است كه به آن « مطهّرة الواسطي » مي گويند . ندانستم اين واسطي كه آبريزگاه بدان منسوب است كيست و نيز چه زماني وقف شده است . ^{( 3 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ متوفاي سال 749 هـ . ق . نكـ : « الدرر الكامنة » ، ج2 ، ص 176 ، شماره 190

2 ـ اين آبريزگاه هنوز هم در نزديكي باب العمره ، وجود دارد كه به مناسبت توسعه مسجدالحرام قسمتي از آن ويران شد .

3 ـ از ديگر آبريزگاه ها ، دو آبريزگاه است كه آنها را همسر ملك اشرف اَينال سال 865 هـ . بنا كرد و در صفا قرار دارند . همچنين آبريزگاهي كه منسوب به الواسطي است كه آن را ملك عادل نورالدين شهيد در سال 564 وقف كرد و قاضي جمال الدين يوسف در سال 585 هـ . آن را بازسازي نمود .